Lessico
Ermolao Barbaro
incisione
di Theodor de Bry (1528-1598)
da Bibliotheca chalcographica di Jean-Jacques Boissard - 1669
Studioso
italiano (Venezia 1453 o 1454 - Roma 1493). Dopo i primi studi, seguì a Roma
le lezioni di latino di Pomponio Leto
e quelle di greco di Gaza.
Attese agli studi superiori a Padova, dove poi (1475-76) insegnò filosofia
interpretando i libri morali di Aristotele.
Pochi anni
dopo aprì a Venezia una scuola privata, continuandovi le esercitazioni
aristoteliche. Alternò il suo famoso magistero con la vita pubblica: svolse
missioni diplomatiche presso Federico III, Ludovico Sforza e Innocenzo VIII.
Nel 1491,
creato patriarca di Aquileia dal papa, fu bandito dalla città dal governo
veneziano. Morì di peste.
Tradusse
dal greco in latino e divulgò Dioscoride,
le Paraphrases aristoteliche di Temistio e le opere retoriche e
dialettiche di Aristotele.
La sua
opera di maggior impegno filologico restano le Castigationes Plinianae
(1492-93) dove egli fissa ed emenda l'opera di Plinio. In stile elegante e
freddo sono redatti l'Epistolario, i Carmi, le Orazioni, il De coelibatu
e il De officio legati.
Tramite
la sua filologia condusse una battaglia filosofica rinnovatrice, polemizzando
contro la scuola averroistica padovana che sosteneva la dottrina dell'unità e
immortalità dell'intelletto universale, contro Marsilio Ficino e Giovanni
Pico della Mirandola,
mostrando quanto l'interpretazione averroistica divergesse da Aristotele.
da Dominicus Antonius Gandolfus
Dissertatio historica de ducentis celeberrimis augustinianis
scriptoribus
ex illis qui obierunt post magnam unionem ordinis eremitici usque ad finem
Tridentini Concilii
Romae 1704
trascrizione di Vitantonio Cringoli e Salvatore Gilardo
http://web.tiscali.it/ghirardacci/
Hermolaus Barbarus Patritius Venetus. Mundi lucem aspexit Orbem
clarificaturus 1454, 21 Maij, ex Zacharia Equite et Procuratore S. Marci. A
pueritia bonis litteris et puris moribus incumbens, cum esset maximo ingenio,
acri iudicio et indefesso labore ornatus, brevi tam doctus evasit, ut inter
litteratos prima subsellia occuparet: nam nulla liberalis disciplina fere
inveniebatur, quae in Hermolao nostro non resideret. Eluxit etenim acutus
philosophus, Rhetor, Poeta, Astronomus et Geometra celeberrimus, Graeci et
Latini sermonis peritissimus, in divinis Scripturis versatus, saecularibus in
litteris eruditissimus, eloquio disertus, vita et conversatione pius, omnisque
dignitatis Ecclesiasticae meritissimus. Ipsum fuisse Augustinensem ex
Possevino plures Ordinis Historici hauferunt. Sed, ut sincere verum fatear,
cum veritatis summe sim venerator, Possevini testificatio nunquam mihi
arrisit, praesertim cum ipse confundat Barbarum iuniorem cum seniore Episcopo
Veronensi, qui iunioris Avunculus extitit. Sed viso Torello, qui credere
inclinat ipsum Augustinianum in minoribus fuisse, postea ut Reipublicae suae
inserviret pluribus in Legationibus eximijs, vestem dimisisse; et audito anno
1685 (dum Conciones Annuales haberem in nostra celebri Ecclesia Veneta
S. Stephani) facundissimo P. Magistro Iacobo Florello bis Provinciali
Venetiarum Provinciae, qui Prototypum Hermolai Barbari inter Cardinales
Augustinenses apparere fecit in sua celeberrima Bibliotheca, credere caepi
aliquam iurisdictionem in praeclarissimum Barbarum meam Religionem habere. Is
cum versatissimus esset in Historijs Venetis, ut testatur Liber editus apud
Combum, et la Nou Venetos Impressores 1672, in 4; cuius titulus: Dicta et
facta memorabilia Senatus Veneti et Patritiorum, et nova
perquireret ad conficiendam secundam partem, ut asseruit ipse in epist. ad
Lectorem, mihi testatus est, Patavij in quodam M. S. invenisse non leve
fundamentum ad ostendendum Patriarcham Barbarum, dum inibi studeret, habitum
Augustinianum induisse, postea dimisisse; eaque de causa in morte apud
Augustinianos sepulturam Romae elegisse. Itaque si ita fuit, parcet eruditus
Censor, me inter nostros Scriptores civilissimum Barbarum adnumerasse.
[P. 174] Quaeso, nullus mihi
opponat, Scriptores contemporaneos et sequentes eruditos hoc non asserere,
quia fere omnes, qui de Barbaro scripsere, sic barbare veritarem tractarunt,
ut mirum non sit, ipsos supranarrata nescijsse. Aliqui enim confundunt
Zachariam Patrem cum Francisco Avo, aliqui seniorem Barbarum cum iuniore; qui
dicit ipsum dolore tactum interijsse; qui Patriarchatum dimisisse, quem tamen
usque ad mortem retinuit; qui eum defraudatum honore Funeris et Sepulcri
asserit; qui ob publicae offensae dolorem inter paucos dies a Patriarchatu
obtento interijsse; qui quonam loco cadaver humatum sit, ignorari etc. Hoc ut
clarius elucescat, aliqua subsignabo, primo exprimentia laudabiles qualitates
ipsius, demum supranotata ostendentia. Quam fuerit ardens in amore litterarum,
comprobatur ex eo, quod scripsit in fine epistolae ad Angelum Politianum Lib.
I, pag. mihi antiquae editionis 6: Ardeo cupiditate iuvandi sacra studia.
Nullus est tam magnus labor, nullum munus in Litteris tam sordidum, quod
defugiam, quamquam omnis fere functio, quae pertinet ad litteras, non potest
esse non honesta, non splendida, non magnifica. Quam eminentes fuerint
qualitates et doctrina eiusdem, patet ex Politiano eodem libro pag. 7: Cave
enim, putes, Hermolae, non diem dixerim, sed horam pene ullam praeterire, in
qua non ego de ingenio, de litteris, de prudentia, de consilio, de humanitate,
de candore, de studijs denique tuis prope declamitem. Testis Medices
Laurentius meus, testis item Mirandula Picus, heroes arbitror duo, non viri,
quos autem auditores habeo laudum tuarum attentissimos, aut benevolentissimos
praedicatores. Iam apud eruditam iuventutem et familiarium cohortem tantum de
te loquendo profecimus, ut unus utique habeare, non solum doctissimus, sed
humanissimus et prudentissimus. Penetrata a Politiano promotione ad
Aquileiensem Patriarchatum, epistolam misit exprimentem affectum et iubilum,
ac inter alia: Quamvis antea quoque multis, magnificisque fueris ornamentis
affectus, tamen hoc unum procul excellit, atque eminet, non modo quia maius,
aut quia genere diversum, sed quia per eum quasi gradum brevi putaris altius
ascensurus Lib. p., pag. 8. Ex his ultimis verbis cernitur non sine
fundamento Cardinalem assertum. Credibile enim est Alexandrum VI, cui
correctiones Plinianas dedicaverat, qui eum non parum diligebat, videntem
oppositionem suae Reipublicae contra Patriarchatum obtentum, Cardinalem
designasse, sed morte praeventum minime evulgasse.
[P. 175] Hac facile de causa Purpuratum nominarunt Trithemius, Ioannnes
Rioche Franciscanus, Pierius Valerianus, ac plures apud Victorellum in addit.
Ciacconij. Pater ipsius fuit Zacharias filius Francisci, et non Franciscus, ut
scribunt meus Forestus Bergomas, alijque, etiam ultimo Henricus Warthon. Patet
ex epistola Hermolai ad Calvum: Litteras tuas, quibus dolorem nostrum ex Zachariae
patris obitu vehementem atque iustum, lenire voluisti, gratissimas habuimus.
Ipsum obijsse dolore consumptum ob iratam Rempublicam pro dignitate obtenta
contra leges patrias, ut scribunt Raphael Volaterranus
Lib. 21 Antropologiae col. mihi 777; Pierius Valerianus in
Opusculo de Litteratorum infelicitate; Iustinianus Venetus Historicus, qui et
addit intra paucos dies, alijque ac pene ultimus Iacobus Gaddus in Scrip.
non Ecclesiasticis, non solum approbare, sed nec audire possum. Primo quia
intrepide et constanter adversitatem sustinebat. Quod aperte eius epistolae
Argentinae 1513, in 4, ex officina Schunreniana impressae ostendunt. Inter
alia haec ad Calvum: Dices, fortis est, quia brevi speras futurum, ut
tempestas ista tranquilletur, et qui modo te oderunt, ament et
amplexentur. Nihil hoc cogito, nihil me spes in laetiorem exitum collata
sublevat. Non est fortis, qui fortis est spe: fortis est, qui praesentia mala
sentit, et praesert, atque ita praefert, ut etiam si duratura viderit,
contemnat, in futurum nihil respiciat. Alioquin si praesentia incommoda
expectatione commodorum tolerat, compensatio est, non fortitudo, aut si
fortitudo, non ingenua certe illa et absoluta, sed mercenaria plane atque
mutila. Secundo Petrus Crinitus, lib. I de hon. disc. cap. 7, refert Romae
pestilentia extinctu, ac Pici Mirandulae officium erga eum morbo hoc affectum
exponit, unde clarescit, non decessisse maerore consumptum. Ulterius etiam
observo, quod citra tres annos Patriarchatum, extra possessionem tamen tenuit;
quia cum scripserit nominato Calvo epistolam die 1 Ianuarij 1491 titulo
Patriarchae in subscriptione se muniens, et obierit 1494; ut testatur
Epithaphium infra reponendum, non 1493; ut signat Gerardus Ioannes Vossius de
Hist. Latinis lib. 3, pag. 622; ac ipsius Pater Zacharias decesserit
1491; si tanto tempore intrepide sustulit, nullo modo arguere possumus dolore
postmodum illum victum fuisse. Alexander VI eum summopere diligebat,
beneficiaque plurima contulit, ut asseruit Barbarus in Dedicatoria
castigationum Plinij, [P. 176] semperque Picus
Mirandulanus, Laurentius Medices, alijque eximij amici dilexerunt et iuvarunt.
Non itaque verum est fuisse desertum ad omnibus. Nec minus ipsum
defraudatum honore funeris, nec ubi sepultus, quove loco cadaver coniectum,
ignoretur, ut Pierius Valerianus, ceterique similes, uti etiam ultimo
Vuarthon; quia sepultus est inter suos Augustinianos, nempe in celebri
Basilica S. Mariae de Populo Romae cum inscriptione exposita primo in fine
suae interpr. Themisij edit. 1500 Venetae, postea relata a Iovio in Elogio, et
a Petro Iustiniano in Historia Veneta Lib. 9, pag. 339; qui tamen annum obitus
reticuit, ut melius asserere posset, inter paucos dies obijsse.
Secundo a Francisco Suvertio in Selectis Christiani Orbis delicijs pag. 67,
Romana. Tertio a meo Illustrissimo Landucio in Hist. S. Mariae de Populo pag.
188; et ultimo ab Ughello Tom. V Italiae Sacrae col. 152. Confundentes demum
Barbarum Patriarcham cum Episcopo Veronensi Avunculo, qui obijt 1471 sunt
citatus Possevinus in Appar. sacro, Ioannes Bonifacius in Historia Tarvisina
Lingua Italica lib. 11, pag. 631; Augustinus Superbus in Triumpho Veneto pag.
135; necnon meus Herrera, alijque. Denique ad reprehensionem Volaterrani,
scilicet nostrum Barbarum potius in rebus sacris uti Infulatum, quam in
castigationibus Plinianis, debuisse tempus impendere, respondeo; ipsum eas
perfecisse, antequam ad Patriarchatum assumeretur, ut comprobatur ex
dedicatoria, et epistola ad magnum Mirandulanum Picum, nec etiam possesionem
adivisse; et ultimo bene respondit Vossius: Utinam sic a multis eius
dignitatis et instituti peccaretur. Qui etiam Vossius ad Barbari defensam,
proferens Conciones M. S. Patavij apud Augustinianos, indirecte quoque
approbat Possevinianum dictum, nempe Augustinianum fuisse, ut Liber
supradictus Concionum in frontispicio asserebat, quem tamen M. S. Librum; heu
dolendum! amplius in nostra Patavina non extare ex Indice Thomasini non
apponente valde suspicor. Fuit itaque Hermolaus 83 Patriarcha Aquileiensis,
licet, vetante Veneto Senatu, possessionem non adiverit, Cardinalis designatus,
et antequam ad Summum Pontificem Innoc. VIII; Orator fuerat ad Federicum V; ut
eruditissimus Lambeccius, non Tertium, ut alij vocant, Imperatorem, etiamque
ad Regem Romanorum Maximilianum Austriacum. Decessit Romae 1494, 21 Maij,
aetatis annorum 40 morbo contagioso affectus; [P.
177] nam antidotum potentissimum a Mirandulano et Politiano e Florentia,
ad tempus non pervenit, ut Paulus Iovius in Elogio asserit. A 18 anno scribere
exorsus, multa elegantissima et erudita composuit, quorum plura infra narrabo.
De eo plurima ex alijs Thomas Pepe Blaunt Anglus eruditus in Censura
celebriorum Auctorum pag. mihi 487. En Epithaphium: Barbariem Hermoleos
Latio, qui depulit omnem, / Barbarus hic situs est, utraque lingua
gemit. / Urbs Venetum vitam, mortem dedit inclyta Roma, / Non potuit nasci,
nobiliusve mori. Obijt 1494.
* Compendium
scientiae naturalis. Lausannae 1579, in 8. Marpurg. 1595, in 8, et ibidem
1607, in 8.
* Themistij Peripatetici Paraphrases
in aliquos Aristotelis Libros admodum adolescens, scilicet aetatis an. 26
Latinos fecit; in Post. lib. 2; in Phisic. lib. 8; de Anima; de Memoria et
Reminiscentia; de Somno et Vigilia, de insomnijs, de divinatione per somnium.
Venetijs per Ioannem Hertzoy 1500, in 4 Septembris Fol. Basileae apud Valdeum
1533, in 4.
* Castigationes Plinianae, ad
Alexandrum VI. Romae 1492, in fol. Castigationes ibidem 1493 et Venetijs 1497,
in fol.
* Oratio gratulatoria ad Fridericum
Imp. Brugis 1486, in 4. Basileae apud Froben 1520, in 4.
* Orationes et Praelectiones Parisijs
1494, in 4.
* Epistolae variae et Praefationes
inter Epistolas Politiani. Argentinae ex officina Schunreriana 1513, in 4;
Basileae 1553, lib. I. 9 et 12.
* Conciones Sacrae Patavij M. S. apud
nostros ex Possevino.
* Epistola ad nostrum Brandolinum
1487, 1 Februarij impressa in Oratione eiusdem Brandolini.
* Castigationes in Pomponium Melam:
Corollarium ad Dioscoridem in quinque Libros priores de materia Medica,
versiones latinae Dioscoridis. Librorum Themistji Orationum, et aliquot
Plutarchi Opusculorum pluribus in locis et temporibus impressioni traditae
fuere. Igitur videatur Bibl. Barberina aliqua Opera Barbari exponens.
* De Caelibatu lib. 2. Contra
Barbaros Philosophos Librum. De re uxoria Poema. Quaestiones Geometricas.
Convenientiam Astrorum et Medicinae. Praecepta Hist. conscribendae ad M.
Antonium Sabellicum. Orationes et Epistolas multiplices. Carminum plusquam
12000 Librum. Compendium Galeni. Versiones aliquot librorum Graecorum et in
his responsio Gennadij Patriarchae Costantinop. De fide Catholica ad Mahometem
Imp. Turcarum, aliaque plura scripsit Barbarus, et edita esse asserit Frisius,
sed non exprimit tempus, nec locum etc.
