Lessico
Zacharias Janssen
Sacharias Jansen
Sacharias Jansen (c. 1580 - c. 1638) was a Dutch spectacle-maker from Middelburg credited with inventing, or contributing advances towards the invention of the first telescope. Jansen is sometimes credited for inventing the first truly compound microscope. However, the origin of the microscope, just like the origin of the telescope, is a matter of debate.
His name is often written as Zacharias Jansen or Zacharias Janssen, but as Dutch scientific literature writes the name as Sacharias Jansen, that way of writing it is also used in this article. In 2008, the Netherlands commemorated the 400th anniversary of the telsescope, honoring Jansen as one of the two possible inventors, the other being Hans Lippershey.
Sacharias Janssen's life was documented by the many investigations on the subject before the Second World War. Many of the Middelburg archives were destroyed by a devastating bombardment on May 17, 1940, during the Nazi invasion of the Netherlands. If there had never been profound investigations, we would not know anything of Janssen's life at all, since all files were lost in the fires following the bombardment. When investigating Janssen's life, a book written in 1906 by Cornelis de Waard, De Extenso, is essential. All data below is explained in a wider context in a book by Huib J. Zuidervaart of the Vrije Universiteit in Amsterdam that is to be published in the spring of 2008.
In the years 1613-1619, Jansen was tried several times for counterfeiting coins. Janssen grew up right next to the Middleburg mint where his brother-in-law worked. These circumstances made it very easy for Janssen to mimic the process of manufacturing money. He fled to the neighbouring village of Arnemuiden to avoid the high penalties for counterfeiting coins. However, he continued counterfeiting coins in Arnemuiden. In 1619 he was apprehended for owning several devices he counterfeited coins with. Normally, one would have been sentenced to death for this crime. However, since the father of the Arnemuiden bailiff was found to be an accessory, it turned out better for Jansen. Thanks to this, the process was delayed to such an extent that Janssen was able to flee yet another time. Eventually, the case was dismissed. Janssen returned to Middleburg in 1621.
According
to some historians [who?], it was not Lippershey, but rather Jansen who
invented the telescope. An important source is William de Boreel, who visited
Middelburg to research the invention in 1655. Among his interviewees were
Jansen's son and daughter. Boreel concluded that Jansen's telescope was
finished about 1610. His research was referenced by the French Pierre Borel
(c. 1620 – c. 1689 / c. 1620 – 1671 ) in De
vero telescopii inventore (The Hgue 1655).
The fact that Jansen is not well-known outside the Netherlands has to do with
the patent Lippershey requested for the telescope in 1608. Whilst that news
was spread across the world in just a few months (eventually Galileo Galilei
heard about it), several investigations on the subject in the 17th, 18th, 19th
and 20th century, stating Jansen might have invented the device, were only
published and read in the Netherlands. To make it even worse, just one of the
investigations was published in English and just that one stated Lippershey
did invent the telescope, making Jansen even more infamous in countries
outside the Netherlands. Several sources, however, indicate Sacharias Jansen
constructed the first telescope in 1604, or even earlier.
The first compound microscope – circa 1595
Janssen invented a single-lens (simple) microscope, probably with the help of his father, in 1595 while trying to find a way to make magnification even greater, to help people with seriously poor eyesight. Janssen's attribution to this discovery is debatable. He was also the first person to create and build a compound (2 or more lens) microscope in 1609. These compound microscopes could magnify objects up to nine times their original size. [Stewart, Gail B. The Kid Haven Science Library: Microscopes. Farmington Hills, MI: Kid Heaven Press, 2003. Print.]
Sacharias Jansen (Den Haag,
ca. 1585 - Amsterdam, ca. 1632) was een brillenslijper, woonachtig in
Middelburg als zoon van Hans Martens. Zijn naam wordt ook geschreven als
Zacharias Jansen of Zacharias Janssen. Sacharias Jansen wordt vaak genoemd als
uitvinder van de telescoop. Zijn zoon Johannes zou later onder ede getuigen
dat Hans Lippershey, een collega glazenslijper eveneens uit de Kapoenstraat in
Middelburg van zijn vader het ontwerp voor een telescoop had gestolen.
Jansen werd omstreeks het jaar 1585 geboren in Den Haag, als de zoon van Hans
Martens en Maeyken Meertens, die beiden vermoedelijk uit Antwerpen kwamen. Hij
groeide op in Middelburg, toentertijd een niet onbelangrijke stad en werd
brillenmaker. Hiermee werd hij de naaste concurrent van Johannes Lipperhey,
die vlakbij woonde. Dit zou een belangrijke rol spelen in de onderzoeken naar
de uitvinding van de telescoop. Dat hij in Den Haag geboren was, verklaarde
hij zelf op de huwelijksakte van zijn eerste huwelijk met Catharina de Haene
op 23 oktober 1610. Cornelis de Waard heeft deze omstreeks 1906 teruggevonden
in de archieven. Hierop stond onder andere het volgende: Sacharias Jansen,
j.g. [jonggezel] uut Den Haghe. Daarvoor werd vaak gedacht dat Jansen geboren
was in Middelburg.
In 1611 werd hun zoon Johannes Sachariassen geboren. Hij zou later getuigen dat Lipperhey zijn vaders uitvinding gestolen had. Jansens eerste vrouw overleed in 1624, waarop hij in augustus 1625 hertrouwde met Anna Couget uit Antwerpen, die de weduwe was van Willem Jansen (vermoedelijk een familielid van Sacharias). Daarmee verhuisde hij in november 1626 naar Amsterdam.
Sacharias Jansen zou zijn fortuin gemaakt hebben door het vervalsen van Spaanse koperen munten. In de jaren 1613 tot 1619 is hij verschillende malen hiervoor veroordeeld. Jansen groeide op in een huis dat meteen naast de Munt stond en had een zwager die daar werkte, waardoor hij het slaan van munten (muntslag of muntschroeven) goed heeft kunnen afkijken. Hij vluchtte naar het nabijgelegen dorp Arnemuiden om de hoge straffen die op valsemunterij stonden te ontlopen. In Arnemuiden werd hij 1619 betrapt op het bezit van enkele muntschroefpersen en een stansmachine. Hierop stond de doodstraf. Valsemunters werden destijds gestraft door hen te koken in olie. Zover kwam het niet, omdat de vader van de Arnemuidse baljuw medeplichtig bleek te zijn. Hierdoor liep het proces zo veel vertraging op dat Jansen opnieuw kon vluchten. De rechtszaak werd geseponeerd, waarop Jansen zich in 1621 weer in Middelburg vestigde. Tijdens de 80-jarige oorlog kon één en ander gezien worden als verzet tegen de vijand.
In 2008 staat Jansen, samen met Johannes Lipperhey, centraal bij de vele activiteiten in Middelburg en de rest van Nederland in dat feestjaar, waarin gevierd wordt dat de telescoop 400 jaar bestaat. Er zijn - ook in de 17e eeuw - verschillende onderzoeken gedaan naar wie nu precies de eerste bruikbare telescoop maakte. Verschillende auteurs noemen verschillende namen. Lipperhey heeft een goed gedocumenteerde claim, want hij deed 1608 een soort patentaanvraag bij de Staten-Generaal van de Nederlanden. Die claim werd bestreden door Johannes Sachariassen (de zoon dus van Sacharias) en door de Alkmaarse brillenmaker Jacob Metius. Deze Metius bleek eerder in 1608 Middelburg te hebben bezocht, en wanneer in oktober blijkt dat ook de Sacharias Jansen, de buurman van Lipperhey is , en weer terug van zijn reis naar de Frankfurter Messe, in het bezit is van een zelfde soort kijker, besluit de Staten-Generaal om geen patent toe te kennen.
In 1655 al heeft Pierre Borel, de lijfarts van Lodewijk XIV, een onderzoek gepubliceerd over de ware uitvinder van de telescoop met de titel 'De vero telescopii inventore...'. Hij komt met de naam Sacharias Jansen. Na de dood van Sacharias Jansen claimt diens zoon Johannes dat zijn vader de eerste maker was van het instrument. In Middelburg was er vanaf 1581 een glasoven aan de Blauwedijk. Het is de eerste van de Noordelijke Nederlanden. Govart van der Hage kreeg in dat jaar van de stad Middelburg een vestigingsvergunning en een jaarlijkse subsidie. Zijn glashuis beheerste binnen tien jaar de hele markt van de Noordelijke Nederlanden voor "façon de Venise"-glas. Bij zijn dood in 1605 nam een Italiaan, Antonio Miotti het bedrijf over.
Door andere bronnen worden Lippershey genoemd en Metius. Vast staat dat binnen enkele maanden tijd het "geheim" van de constructie van een telescoop met 1 convexe en 1 concave lens in heel europa bekend werd. Galileo had in korte tijd een 'verbeterde' versie gebouwd, waarvan hij enkele constructie details zorgvuldig geheim hield. De geleerde Isaac Beeckman - ook uit Middelburg afkomstig - wilde in 1634 ook de kunst van het lenzenslijpen leren en ging te rade bij Johannes Sachariassen. “Johannes Sacharias seght, dat syn vader den eersten verrekycker maeckte hier te lande anno 1604, naer eene van eenen Italiaan, daerop stont: anno 1590”.
Het ligt voor de hand dat iemand die met twee lenzen een verrekijker kan construeren ook in staat is om een (samengestelde) microscoop te maken. Ook hier wordt de naam van Sacharias Jansen en zijn vader Hans bij genoemd. Maar dat is op grond van beweringen van veel later in de 17e eeuw. Zeker is dat Cornelis Drebbel die net als Metius afkomstig was uit Alkmaar, beschikte over een samengestelde microscoop, bestaande uit een objectief en een oculair. De ontdekkingen van Antonie van Leeuwenhoek werden gedaan met een zeer simpele "microscoop", eigenlijk een vergrootglas. Een enkele sterke lens had veel minder last van vervorming en kleurafwijkingen dan een samengestelde microscoop zou hebben.
