Petri Andreae Matthioli Commentarii in libros sex Pedacii Dioscoridis de materia medica 1554


	Praefatio Dioscoridis & commentarius Matthioli

Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
The navigator's option display -> character -> medium is recommended

PETRI ANDREAE MATTHIOLI MEDICI Senensis Commentarii,
IN LIB. QUINTUM PEDACII DIOSCORIDIS ANAZARBEI, DE MEDICA MATERIA.

SUPERIORIBUS quatuor libris, amicissime Aree, tradidimus de aromatibus, oleis, unguentis, arboribus, et earundem lacrymis, ac fructibus: item animalibus, melle, lacte, adipe, cerealibus, oleribus: necnon de omni radicum, herbarum, succorum, seminumque ratione. In hoc autem totius operis quinto disseremus de vinis, et metallicis a vite nostram commentationem auspicati.

QUONIAM non difficile tantum, sed quasi etiam impossibile esset, ut cuiuscunque scientiae, aut facultatis principiis, ac fundamentis universalibus ignoratis, sciri perfecte possint illa, quae deinceps speciatim in ea consideranda veniunt; ideo non minus necessarium, quam utile fore existimavi, si hic in universum fossilium, ac metallorum materia tractaretur. Nam etsi in hoc quinto libro nonnullorum fossilium medicamentorum cum historiam, tum facultates tradiderit Dioscorides, et ipsum secutus Galenus in libris simplicium medicamentorum; cum tamen eorum neuter originem, materiam, causas, ac alia plura in his aestimanda, ac cognoscenda explicuerit, illa quidem hoc loco silentio involvenda non duximus, ut quantum per nos fieri potest, nihil quod ad absolutam rerum simplicium cognitionem, et communem usum faciat, a nobis intactum relinquatur. [Varia de generatione lapidum sententia.] Cum itaque plures tam antiquos, quam recentiores, qui de fossilium, ac metallorum materia scripserunt, diligenter satis perlegerim, eos utique non modo inter se differentes reperi, sed in aliquibus etiam contrarios. Nam licet eorum quidam de veritatis tramite parum deflectant; videntur tamen non exacte ea omnia explicavisse, quae hac in re maxime necessaria censentur. [Aristotelis opinio.] Fieri enim lapides, Aristoteles autor est, igne non liquescentes ex sicca ignescente exhalatione. Ex quibus deduci potest, exhalationem humidam materiam esse lapidum liquescentium, e quibus metalla conflantur. quo fit, ut ex Aristotelis sententia, lapides igne non liquescentes fiant ex calido, et sicco sapore: liquescentes vero ex humido halitu tantum. Sed opinionem hanc, qui rem altius, diligentiusque investigarunt, minime probandam existimant, cum lapides longe minus, quam terrae ex vapore fieri queant. Siquidem pulvis, qui sic gigneretur, unum aliquod ex pluribus fieri nunquam posset, nisi humor illi commisceretur. et omnes pariter lapides non liquescentes absque multa hominum opera, ac tundendi labore facile in arenam, vel pulverem transirent, si tantum ex iis nullo accedente humore efficerentur. Quod profecto haud ita se habet: lapides nanque fere innumeros admodum compactos, solidosque videmus. id quod haud dubie ostendit, ex illo tantum vapore eos nequaquam genitos esse. Quod si ex eo lapides eiusmodi procrearentur, magis omnino fierent in superiore aeris regione, ut quae facile ignis contactu incendatur, quam intra terram. Quandoquidem omnibus liquido constat, quam superior illa aeris regio ex velocissima astrorum conversione, citius accendatur. Ac certe si non alias, saltem quoties gignerentur cometae, faces, flammae, clypeique ardentes, deciderent lapides e coelo, aut terrae. quod tamen fieri non videmus. Et quanvis tradiderint prodigiorum scriptores pluisse quandoque lapides, ut Plinius, et alii quidam testantur; non tamen ob hoc opinatus est Aristoteles in aere lapides gigni posse. Nempe is lapidem e coelo delapsum ventorum vi in aerem sublatum scribit. At si lapides in aere fiunt (quod plane negare non ausim) quid obstat, cur dici non possit, hoc ex eadem fieri materia, ex qua illi sub terra generantur? quam quidem materiam facile produxisse potuerint violentissimae tempestates: utpote quae repentino aliquo motu dum oriuntur, ex reliquorum elementorum mutatione terrena illa corpora genuerint. [Theophrasti opinio.] Theophrastus vero non lapides solum, sed terras etiam constare scribit ex pura, ac aequali materia, quae confluxu quodam, sive percolatione sit effecta, aliove modo excreta. Quod etsi iure aliquo probari possit, non tamen iis duobus modis tantum talis efficitur. Nec ea quanvis proxima sit materia terrae insignis, omnis etiam est lapis, verum aliis quoque modis fit pura, et aequalis materia, ut cum succi nascuntur. Interdum quoque necesse est, ut calor materiam iis duobus modis genitam, prius coquat, ut inde efficiat succum, ex quo tandem lapis, qui liquescat ignis calore, fieri possit. Vero enimvero multo magis in hoc errasse Theophrastus deprehenditur, quod scilicet omnes lapides etiam pretiosos terra abundare crediderit: is enim ita inquit. Eorum, quae in terra consistunt, alia aquea sunt, alia vero terrena. Aquea quidem sunt metalla, nempe aurum, argentum, et reliqua. Terrena vero lapis, et lapidum

species pretiosae, ac etiam terrarum species omnes, quae colore, vel laevore, vel spissitudine, aliave facultate sunt insignes. Quandoquidem si vera esset haec Theophrasti sententia, nulla quidem inveniretur gemma, quae transluceret, cum tamen variae, ac ferme innumerae reperiantur, quae maxime pellucent. Hinc itaque fit, ut citra iniuriam dici possit, non omnes pretiosorum lapidum species esse terrenas, sed aqueas, id est, ex humore quodam conflatas, cui aquae pondus longe maius, quam terrae insit. [Avicennae opinio comprobata.] Caeterum Avicennae opinio, quam sequitur Albertus, multo magis veritati, ac rationi cohaerere videtur, quam aut Aristotelis, aut Theophrasti. Quippe quanquam non explicuerit ipse, quibus modis futura lapidis materia congregetur; dixit tamen lutum esse in primis lentum, et aquam non simplicem illam, sed cum terra permistam. In qua permistione si plus terrae, quam aquae confluxerit, lutum dicitur, sin aquae, succus. nihil enim aliud est lutum, quam terra, quae permadaverit aqua: nec succus aliud quidem explicat, quam aquam, quae sorbuerit terram, vel abraserit, tetigeritque metallum. Lutum enim, ex quo lapis futurus est, lentum, ac tenax esse oportet, cuiusmodi illud est, ex quo lateres, et fictilia fiunt: nam ab alterius generis luto, quod penitus lentore careat, haud difficulter separatur, ac dissolvitur humor, tumque non lapis ex eo efficitur, sed pulvis. Lutum vero tenax calor primum exiccando conspissat, efficitque medium inter lutum, et lapidem: deinde quia diutius idem agit, vel acrius, lapidem gignit. Quinetiam succus crassus, et lentus facile convertitur in lapidem. quod in animantibus est evidens, praesertimque in nobis, cum iamdudum veteribus medicis, ac etiamnum recentioribus decretum sit, tum renum, tum vesicae calculos non aliunde progigni, quam ex lento, crassoque humore temporis tractu a caloris nostri facultate coacto. Ob id igitur translucentes gemmae non ex aqua tantum huiuscemodi lapides efficerentur, non utique mergerentur in ea proiecti, sed ea supernatarent, non secus ac glacies, et grando. At cum omne lapidum genus demergatur aqua, ac etiam crystallus, et beryllus, quae tamen, quoniam glaciem colore repraesentant, omnino videntur ex aqua constare, satis intelligimus, ex sola aqua non gigni lapides illos. [Plinii opinio explosa.] Quapropter (ut in sequentibus suo loco dicetur) plane explodenda venit Plinii, et aliorum quorundam sententia, quibus certum est, crystallum glaciem esse, quae nive in algidissimis montibus concreverit, cum aqua non supernatet. Generantur praeterea lapide ex lapidibus ipsis, cum fluviorum, rivulorum, ac subterraneorum fontium aquae per saxa excurrentes, ab eorum superficie aliquid lapidosi abraserint, quod cum resederit, solis calore siccatur, ac lapidescit. Hoc enim evidentissime apparet in canalibus, ac soli patentibus aquaeductibus, quibus nonnullae aquae calidae ducuntur. Ii nimirum lapideis quibusdam crustis oblinuntur, quae cum tenuissimis ramentis compactae sint, caeteris molliores, infirmioresque habentur. Hoc idem apertissime conspicitur in quibusdam balneis aquarum sponte nascentium, prasertimque in balneo sancti Philippi comitatus nostri Senensis. Quandoquidem ex huiusce balnei aqua, particulae quaedam gignuntur lapideae, saccharum tum candore, tum etiam materia referentes, quae usqueadeo imitantur semina saccharo contecta, et alia id genus, quae in officinis saccharo similiter conteguntur, nempe anisum, coriandrum, ac etiam plerunque cinnamomum, ut iis capsulae a quibusdam impleantur, itaque aptentur, ut solatii causa aliquos sacchari, eiusque confecturarum avidissimos decipiant. Fit hoc quoque in his, qui huius aquae stillicidio utuntur ad cerebri morbos curandos, illi quotidie caput subiicientes. siquidem lapidosa illa materia, capillis circumcisis continue inhaerens, in granula quaedam cogitur, ac coalescit, ab aniso saccharo contecto nihil fere dissimilia, quae non nisi tractu temporis inde se explicant, et dissolvuntur. Idem praeterea evenit in montium concavitatibus, ac speluncis, quae ex saxo potissimum calcario constant. quippe aquarum ex saxorum commissuris stillicidio lapidea concrescit materia, quae e cavitatum illarum cameris non aliter pendet, quam stiriae hyberno gelu e domorum nostratum tectis prominent. Ex eodem etiam saxo calcario oritur gypsum, melitites, galactites, et alii quidam lapides, et ex succo, qui ex eodem saxo, et aqua contemperatur, lapis specularis, et gypsum, quod raro translucidum invenitur. Eodem modo ex ramentis rubei lapidis fit haematites, et schistos: item in commissuris marmoris maculosi, aut eius quod in candido cinereum colorem refert, reperiuntur dactyli Idaei, lapides Iudaici, trochitae, et consimiles. Verum enimvero succus lapidescens omnino differt ab aqua, quae saxorum ramentis referta est, vel quod plus habeat sedimenti, vel quod calor talem coquendo aquam, eam densiorem effecerit, vel quod aliquid is succus contineat, quod vehementer adstringat. Ex quo (ut opinor) corallium maris planta, et antipathes oriuntur. Postremo materia lapidis erit quicquid habet meatus, per quos succus lapidescens imbibi possit, sive is a terra contineatur, sive cum aquis mistus ex ea effluxerit. Quamobrem multoties arbores, frutices, animantes, ossa, et alia in lapides vertuntur, ut Bohemi aperte testantur. Quandoquidem in eorum regno pluries in subterraneis fodinis ( Georgius Agricola autor est) arbores inventae fuerint in lapidem conversae, stantibus adhuc ramis, cortice, medulla, ac radicibus. Equidem ipse quoque ingenue fateri possum, arboris ramum ex lacus cuiusdam litore mihi allatum esse, qui altera parte lapideus, altera vero ligneus cernebatur. Venetiis item in magno Germanorum emporio, quod vulgo vocant il Fondaco de Todeschi, equi testiculum lapidem factum, Antonius Golb mercator ibi pro Fucharis agens, iucundo omnium spectaculo, et admiratione ostendebat. Id quod animalium quorundam carnibus, et ossibus, tum etiam testaceis piscium operimentis evenisse comperimus. nanque in Hetruria quam plurimis in agris, buccina, cochleae, conchulae, et eiusmodi multa aratro ab agricolis eruuntur in lapidem conversa. Quae sane omnia haud dubiam fidem faciunt, ita se rem hanc habere, uti diximus. Sed ut ex praedictis omnem lapidum materiam paucis perstringamus, ea in primis est lutum, in quo multo plus sit tenacis terrae, quam aquae. Deinde est succus, qui vehementi frigore congelascit, in quo aqua ipsa terram superat. Sunt praeterea ramenta saxorum, quae aquarum decursus abradit. Quinetiam succus lapidescens, qui cum in aerem effluxit, in lapidem concrescit. Omne denique quod habet meatus, in quibus lapidescens succus facile excipiatur. [Varia de metallorum ortu sententia.] Nihilo secius in metallorum ortu et materia, de quo iam nobis disserendum est, authores inter se dissentire invenio. Alia etenim est philosophorum,

alia chymistarum, alia astrologorum sententia, quibus etiam accedit opinio imperitissimi vulgi, quae tantum ab aliis dissidet, quantum a veritate, et a ratione prorsus abhorret. [Vulgi opinio explosa.] Is nanque certo credit, non modo saxa; sed etiam metalla omnia, pretiosos lapides, et gemmas, ac terrarum varia genera, in ipsa tantum mundi creatione Deum optimum maximum talia finxisse, atque creasse, qualia nunc reperiuntur: nec medio tempore lapsu, ullam ex materiis ad id dispositis esse natam, vel renatam, neque aliquam vim naturae, ad eorum perennitatem summum rerum opificem tribuisse. Qui certe vulgus ita temere pronuncians, non videt quam maximam naturae inferat iniuriam, quae nunquam aliquo temporis momento quiescens, nil aliud agit, quam ea semper regenerare, quae alias genuit, quae etiam nova multa producit. Unde haec vulgaris opinio prorsus explodenda, atque exibilanda est. Quam insuper ut vanam ac ridiculam, illud maxime diluit, ac demolitur, quod in antiquis metallorum cuniculis sole clarius visitur. Siquidem innumerae inveniuntur metallorum fodinae, tanquam inutiles a fossoribus derelictae, quod inde omne metallum effoderint, per quas etsi prius longe, lateque patebat transitus, ita ut libere, et absque ullo impedimento non modo fossores ipsi, sed vehicula, ac curriculi per eas discurrerent; tractu tamen temporis factum est, quod materia lapidescens in ipsis adeo creverit, ut fossoribus denuo ingredi volentibus ob cavitatis angustiam denegaretur additus. Sed praeterea metalla continue generari, ferrium indicio est. Id quod in Ilvae insulae metallicis fieri (ea enim a maritimis nostris non longe distat) non modo probatissimi scriptores memoriae prodiderunt; sed fossores ipsi, qui diutius in ipsis versati sunt, verbis referunt. quippe quod ferrae illae fodinae multis iam annis destitutae, iterum, atque iterum ferrea materie impleantur. Porro philosophi, et chymistae aliter sentiunt. Aristoteles lapidum materiam halitum tantum existimat. Chymistarum vero nonnulli omnino asserunt, metalla in visceribus terrae gigni ex sulphure, et argento vivo: alii ex quadam cinere aqua madefacta. Quorum sententia cum non solum suspecta, sed etiam plane falsa habeatur, eos nimirum omnes decipit, qui horum lubricis fundamentis nixi philosophantur, ut firmis tum rationibus, tum argumentis probare non vererer, nisi id praeter nostrum institutum esset, qui hic harum rerum capita tantum percurrimus. Verum si quis rem hanc fusius enarratam, atque exactissime discussam habere cupit, librum legat Georgii Agricolae viri eruditissimi, a quo nos plura mutuatos esse ingenue fatemur. Caeterum illud omnibus, ut mea quidem fert opinio, persuasum esse debet, quod nil aliud sit metallorum materia, quam substantia elementaria, quae tanto perfectius metallum efficit, quanto magis in aequali proportione tum qualitatis, tum quantitatis impense depurata constat. Quippe in metallorum materia aquam esse, maximo argumento est, quod ignis calore liquentur, ac fluant: frigore vero tum aeris, tum etiam aquae rursus densentur, ac coeant. Id quod clare ostendit, ea aquae multum, terrae vero parum obtinere. Simplex enim aqua non est eorum materia, sed mista cum terra: atque terrae quidem portio tanta in mistione existit, quanta aquae perspicuitatem obscuret, fulgorem vero non auferat. Quinetiam mistura quo purior fuerit, eo pretiosius (ut diximus) metallum conflat, idque magis ignis patiens redditur. Sed quota terrae portio insit cuique humori, ex quo efficitur metallum, nemo mortalium unquam mente concipere potest, nedum verbis explicare. Id tantum novit Deus optimus maximus, qui certas, ac definitas quasdam leges naturae tribuit, quibus res inter se miscet, ac temperat. Succus igitur est, ex quo formatur metallum, quem pariunt varii motus, quorum proximi sunt aquae defluxus terram mollientis, aut secum rapientis: terrae cum aqua permistio: et vis caloris agens in misturas, ut id genus succos gignat. [Causa metallorum efficiens.] Sed cum de metallorum materia satis dictum sit, iam causam efficientem prosequamur. Ea autem nil aliud nobis esse censetur, quam calor, et frigus, qui in ipsius terrae visceribus reconduntur. Calor inquam is est, qui humoris metallici mistionem coquit, ac purificat: frigus vero, quo eadem densatur, et dura efficitur. Hoc equidem experientia facile comprobatur, cum neminem lateat igni metalla liquescere, ac etiam tractu temporis post liquationem, ipsius ignis calore contabescere, auro excepto. Quamobrem detestanda videtur eorum opinio, qui tantum calore subterraneo metalla confici crediderunt. Sunt et qui putent, metalla omnino effici siderum errantium influxu. Soli nanque auri generationem assignant, Lunae argenti, Marti ferri, Mercurio argenti vivi, Iovi stagni, Veneri aeris, Saturno denique plumbi. Adduntque, quod sicuti metalla ab errantibus stellis sui ortus principium habent; ita pretiosi lapides, ac gemmae, a fixis suam effectricem causam suscipiunt. Huic autem sententiae plerique non acquiescunt, quoniam has causas nimis remotas credunt, et propinquioribus causis inhaerendum esse arbitrantur. Ego tamen inficias non eundum reor, quin omnia haec inferiora terrena, ac finita regantur, gubernentur, et producantur a superioribus coelestibus, ac sempiternis, quae tandem diuturno orbium circumvolutione, omnium causarum tam remotarum, quam propinquarum causa existunt. Ita pariter dicendum existimo lapidum gignendorum causam non semper a solo frigore, vel calore, sed modo ad hoc, modo ab illo provenire. Nam lapides, quos aqua humectando dissolvit, calorem exiccando compegisse intelligimus. Contra vero, qui calore ignis liquescunt, ut fluviorum, et torrentium silices, quibus igne liquatis vitrum conficiunt artifices, eos frigore concrevisse certum est. Concretio enim, eique oppositae affectiones, resolutio scilicet, atque liquefactio, oriuntur a causis inter se contrariis. Etenim calor a materia humorem extrahens, eam efficit duram: at frigus eandem, aere maxima ex parte excluso, vehementer constringit, quemadmodum agit, cum aquam in glaciem vel nivem cogit. Hinc est, quod memoriae prodidit Galenus, eam aquam corporibus prorsus inimicam esse, quoniam omne, quod in ea tenuissimum erat, a gelu expressum fuerit. Duabus his causis tertia quoque accedit, quae est succus ille lapidescens, de quo superius diximus, qui vel solus, vel cum aquis permistus in stirpium meatus, aut in animantium particulas recipitur. Nam praeterquam quod sit lapidum materia, causae etiam efficientis partes subit: quando scilicet in corpus aliquod per meatus penetrat, idque totum secum in lapidem vertit. Quod si lapidem concreverit guttatim cadens, aut in urceos diffusus, tunc materia tantum, non causa efficiens dici merebitur. Gignitur hic (ut supra dictum est) in locis quibusdam lapidosis, et interdum aquae commistus, per venas terrae manat, et effluit. Quapropter mirari non licet, si

fontes, rivuli, lacus, ac putei reperiri possint, qui stirpes, ossa, et alia multa in lapidem tractu temporis vertant. Verum non est ignorandum, quod succus is lapidescens motu aliquo agitatus, non facile in lapidem densatur, nisi crassus admodum fuerit, sed simulatque in meatus ligni, aut alterius rei receptus, dispersusque quieverit, frigore cogitur, et concrescit, mutatque res illas, quibus continetur, in lapides, ut in quodam Gothiae fonte evenire probatissimi authores testantur. Cuius guttae solo perfusae, cum moveri, aut agitari nequeant, ab ambiente aere densantur, et lapidescunt. Quod si praeterea verum est, in montibus Pyrenaeis esse loca, in quibus aquae pluviales lapidescant, id ideo fieri posse videtur, quod aquas cum terra permistas vel solis calor paulatim concoquat, vel insignis propter calorem siccandi vis, quae terrae insit, conspisset: utroque enim modo ex eis potest effici lapis. Neque necesse est configere, aut comminisci aliam vim, quae idipsum agat, quam quatuor qualitatum, aut eam, quae ipsis inter se agentibus, et patientibus orta loco tribuitur. [Cur pauci, cur multi lapides fiant.] Sed hic nobis subit inquirendum, cur unus tantum quandoque gignatur lapis, cur vero plures uno loco efficiantur. Fit igitur, ut arbitramur, unus tantum lapis, cum locus, qui concepit materiam, solidus fuerit, ac meatibus carens. Quippe conclusus calor omnem tum operam, tum facultatem undique in materiam conferens, unum duntaxat lapidem gignit, et ipsum quidem magnum, aut parvum, secundum materiae quantitatem. quapropter plerunque singulares a frigore efficiuntur, cum purissimi succi, ex quibus constant, rarius multi ac magni in locum unum congregentur. Verum contra plures gignuntur lapides, si locus non fuerit plane solidus, sed meatibus refertus, per quos calor ipse discurrere queat: nam si meatus pauci fuerint, calor materiam dividens paucos efficit lapides, sin multi multos. Ad haec plures generantur lapides non modo ex praedictis, sed etiam ex materiae diversitate. quandoquidem calor partem unius generis secernens ab alterius generis parte, plures efficit lapides. Item plures efficiuntur ex multis unius loci receptaculis, in quibus infusa materia in plures partes dividitur: siquidem in ea frigus non minus, quam calor vires suas exercere potest. Qui lapides praeterea pro diversa materiae mole magni, aut exigui redduntur. Iisdem modis quoque glarea, et silices fiunt: etsi ii saepius aquarum impetu, qui saxa frangit, et comminuit, efficiantur. Hactenus causas explicavimus, quae lapides, et metalla efficiunt. nunc ad eorum differentias progrediamur. [Lapides colores unde varii.] Colorum itaque discrimina, quae in lapidibus spectantur, materiae, ex qua gignuntur, diversitatem indicant. unde unus, et idem lapis saepe varios colores consequitur, quod fiat ex diversi coloris materia. Deinde calor, cum ipsorum lapidum sit opifex, coloribus materiam inficit: nam obscuros ipsius colores illustrare, illustres vero obscuros reddere potest. Cuius effectus exemplum clarum habetur in coloribus iis, quibus fictilia vasa pinguntur. nanque colores omnes, qui ad vasa fictilia pingenda, vel inficienda parantur, anteaquam in fornacem coniiciantur, ab his plurimum distant, qui in fictilibus ipsis igne torrefactis, postea visuntur. Quandoquidem etsi fictilia aeris squama super porphyrite lapide laevigata, admista aqua, infecta rufo colore, aeris fere modo, appareant; ignem tamen fornacis experta, viridia efficiuntur. Sicut et color, qui ex ferri squama paratur, melinus efficitur. Lapis etiamnum, quem figuli nostrates vulgo vocant zaffara, porphyrite laevigatus, colore subnigro cruda adhuc fictilia tingit: sed igne percoctus, in caeruleum praestantissimum mutatur, ut nobis aperte declarat caeruleus, ac pulcherrimus ille color, quem vulgo pictores vocant Smalto: is enim ex ipso lapide zaffara nominato, cum vitro misto in vitriariis fornacibus efficitur. Verum hanc colorum permutandorum facultatem in frigore non invenias. quare lapides ab ipso coacti colorem eundem servant, quo prius eorum materia infecta fuerat. Ex his adduci possumus, ut non temere credamus, quod plerique fluviorum, ac torrentium silices coloribus in superficie tingantur, quoniam modo aquarum inundatione madefiant, modo solis calore siccentur. Solis enim calor, a quo silices ipsi aestate Sirio ardente adeo incalescunt, ut vix tangi possint, ipsorum quidem colores (ut fictilium fornax) facile immutare potest, licet id magis evenire constet in eorum superficie, quam in centro. [Metallorum differentiae plures.] Differunt et metalla inter se colore, splendore, sapore, odore, pondere, et facultate. Color primum varius in metallis conspicitur, nam unumquodque suum sortitur colorem. Aurum siquidem inter metalla ideo fulvi coloris est, quod calor vel terram in flavedinem quandam synceram verterit, anteaquam cum aqua misceretur, vel succum ipsum mox futurum aurum. Aes vero suum colorem habet, et eum quidem subrubrum, eo quod terram nonnihil impuram adusserit calor. Ferrum autem subnigrum est, propter terram valde impuram, et adustam. Argentum porro candidum est, quod terra eius fuerit alba. Eadem in caeteris singulis colores investigandi ratio. Sequitur deinde eorum splendor, et nitor, qui ab aqua tantum (ut ante diximus) provenit. Ex quo fit, ut quanto humor ipse tenuior, densior, puriorque fuerit, eo metallum nitidius, ac splendidius efficiatur. quam ob causam reliquis hac in parte praestat aurum. Atque hinc etiam saporem odoremque sibi metalla esciscunt: dum enim aurum igne comburitur, terrae ipsius synceritate, quae optime cum aqua commista est, fumum perexiguum, et vix sensibilem emittit, et dulcem, ac suavem magis, quam foetidum. Argentum vero contra, quod terram impuram, licet combustu difficiliorem obtineat, plus fumi eructat, quam aurum, et subfoetidum quoque odorem exhalat. Sed tam ferro, quam aeri multo maior fumi copia effunditur, atque una odor longe foetidior, quod scilicet adustam contineant terram. Plumbum denique ac stagnum, ob aquae redundantiam, hebetes admodum odores promunt. Nec alia de causa tum aerea, tum ferrea vasa, qui rem hanc scite cognoverunt, ab usu coquinario abdicavere, quam quod adustae terrae, quam possident, valde amara qualitate cibi omnes, qui in huiuscemodi vasis, vel coquuntur, vel parantur, vel asportantur, vel reponuntur, facile infici possint. Id quod non modo gustum male afficit, et exasperat; sed etiam in ventriculo nauseam, et subversionem commovet. In hoc ergo admonitos seplasiarios volumus, ut ab horum vasorum usu caveant: nam quandoque compertum est, quod acida medicamenta in cacabo aereo (quae fuit pharmacopolae vel ignavia, vel imperitia) decocta, saeva ac periculosa intulerunt aegris symptomata. Praeterea metalla omnia ponderosissima sunt: cuius rei causa est densitas ipsa, quae sequitur bonam terrae cum aqua permistionem. Hinc fit, ut gravissima quaeque pondera metallis liquefactis supernatent, modo

maior sit metallorum quantitas, quam rerum, quae ipsis demerguntur. At huius rei experimentum quotidie facere licet, si argentum vivum in aliquod vas infundatur, eique metallica pondera superponantur, auro excepto, quod solum inter caetera fundum petit, quoniam plus caeteris ponderet: argento enim vivo ipsa pondera non aliter supernatare deprehendentur, quam aquae ligna. Caeterum aurum in ipso mergitur, non modo quod ponderosius sit; sed etiam quod cognationem quandam, et quasi consensum cum ipso habere videatur. Metalla insuper, quae liquescunt, iis quae attingunt, minime adhaerent, nec eadem humectant, neque etiam labuntur, ut caeteri aquei liquores tam fossitii, quam a plantis, aut animalibus producti: sed eorum partes invicem coguntur, simulque cohaerent. Idque non alia ratione fieri constat, quam quod tam bona, firmaque mistio rei siccae cum humida facta sit, ut sicca obstet humidae, ne adhaerescat, et humectet: humida vero contra impediat, ne sicca prorsus conquiescat. Quae quidem mistio quoniam in auro perfectissima reperiatur, ideo hoc igne nunquam absumitur. nam cum eius purissima terra sit optime cum aqua permista, humorem stringit, et continet, ne vi ignis expiret: humor vero contra tuetur, ac defendit terram, ne accendatur. Idcirco nunquam comburitur aurum, ut caetera faciunt metalla. quae quandoquidem impuriorem sortiantur terram, deterioremque mistionem; proinde ignis violentia facile rapiuntur, et conficiuntur: cum enim terra flammis accensa fuerit, humorem celeriter deperdit. Attamen metallum unum alio magis, et citius comburitur, prout hoc illo plus terrae, eamque minus probe mistam obtinet. Etenim si libeat experiri, in primis ferrum deprehendetur igni consumi, propter nimiam, quam habet, terrae impurae copiam. Mox plumbum, et stagnum, quod iis non satis firmum sit cum terra temperamentum. quam ob causam postquam humorem exhauserit ignis, terram consumit. Deinde aes, quod cum terrae purioris, ac etiam paucioris particeps sit, quam ferrum, etsi ea non satis exquisite mista sit cum aqua, diutius igni resistit. Postremo argentum, quod quia puriore terra constat, ac melius aquae commista, non nisi longiori tempore flammae cedit. Verum plumbum, ac stagnum non ob id igne tam facile vincuntur, quod multum impurae terrae contineant, sed solum ob misturae vitium, quoniam in his imperfectior invenitur. [Lapidum diversa discrimina.] Sed ad lapides nostras revertatur oratio. de quorum quoque luciditate, sive perspicuitate, ac nitore, vel horum oppositis obscuritate, ac squalore iam aliquid nobis disserendum est. Ex praedictis itaque omnibus clarum esse arbitror, lapides aquam magis, ac terram participare, quam caetera elementa. Sed quoniam non terra, sed aqua cernitur esse perspicua, ac pellucida; ideo ab ea tantum perspicuitatem, luciditatemque iis advenisse constat. Unde ex succis claris, et perlucidis constare lapides, quae translucent, affirmamus. quemadmodum ex terra eos, qui qualitatis perspicuitati oppositae reperiuntur: hi enim ex claris succis gigni nequeunt, sed ex impuris, ac turbidis vel luto, vel nigriore infectis. Quod vero alii lapides magis, alii minus pelluceant, non aliunde fieri certum est, quam e succorum diversitate, cum scilicet alii aliis clariores, ac lucidiores existunt. Ex quo sequitur, quod albae gemmae gignantur ex succo, cui aquae color insit, atque adeo caeteris clariores, ac illustriores appareant, ut crystallus, et iris, gemma sic ex argumento vocata: nam sub tecto percussa sole ob angulos, quos habet, colores ex opaco reddit, speciesque arcus coelestis in proximos (ut Plinii verbis utar) eiaculatur parietes. At adamas ex succo minus claro progignitur, ideoque tam iride, quam crystallo obscurior est. Non dissimili varietate notantur aliorum colorum gemmae translucentes, sive ortae fuerint e succis viridibus, ut smaragdi, ac prasii: sive e caeruleis, ut sapphiri, cyanei, et iaspidum quoddam genus: sive e rubris, ut carbunculi: sive e purpureis, ut amethysti, et hyacinthi: sive ex aureis, ut crysolithi, et chrysopatii: sive ex misti coloris succis, ut opali. Hinc igitur colligi facile potest, quod caetera gemmarum genera, quae perspicuitate carent, e succis concrescant impuris, atris, et obscuris: quando nec aqua quidem limpidissima, cui ater succus infusus sit, clara ac pura perspici possit. Nitent tamen gemmae non translucentes propter insignem laevorem, qui lucis continuitatem, et densitatem parit. Quem quidem laevorem aut sibi natura comparant, aut artificum mangonio consequuntur. Iisdem de causis marmora quoque radiant. Porro lapides, et gemmae pellucentes nonnunquam coloris labem, aut vitium aliquod contrahunt: saepe enim aut umbra, aut nubeculis, aut capillamentis, aut sale, aut plumbagine vitiantur. Quae sane omnia non alia ex causa proveniunt, quam ex coloris succi diversitate. Gignitur quidem umbra, cum succi color aliqua parte obscurior fuerit: nubecula vero ob partem albidioris coloris. At capillamentum, quo praesertim sapphirus inficitur; sal, quo opalus; plumbago, quo smaragdus, ex alieno prorsus colore fiunt, non autem proprio gemmarum. Quinetiam sibi gemmae scabritiem induunt, cum ob succi diversitatem partes inaequaliter coalescunt. His ergo rationibus nixus, nemo non audebit dicere atque asserere, lapides omnes, ac saxa, quae neque nitent, neque pellucent, ex crassissimo succo, et terrena materia fieri. Differunt praeterea lapides spissitudine et raritate, levitate et gravitate. itaque ponderosis, ac compactis lapidibus pauci, et admodum occulti sunt meatus: raris vero, ac levibus contra multi, et patentes. Quapropter dicendum esse reor, quod rari, ac leves efficiantur lapides, ubi eorum humor cum terra non probe fuerit mistus. is siquidem a calore siccatus locum, in quo consederat, vacuum relinquit, ut in tophis, et similibus conspicitur. Idem quoque evenit, cum sponte flagrant montes, ut Aetna in Sicilia, et Vesvius in Campania Plinii tempore, ac etiam hac nostra aetate. nam cum ibi magnis incendiis terra cremetur, eadem ratione ex ipsa fiunt meatuum pleni, cavernosi, et levissimi pumices. Contrarium plane fieri constat, si humor undique in terram penetret, et illi optime misceatur: is enim hoc modo lapides graves, compactos, ac duros generat. Quod autem lapides duri, vel molles fiant, partim materia in causa est, partim vero id, quod materiam fingit, et format. Nam si fuerit materia tenax, et calor tantus, ut ex ipsa humorem exhaurire queat, vehementer constringitur, et in se cogitur, fitque ex ea lapis densus, et durus. Sin lentoris parum admodum, aut nihil habuerit, et calor fuerit multus, aquam etiamsi probe terrae permista sit, absumit, et resolvit, terram vero comburit. quo fit, ut lapis adeo mollis fiat, et friabilis, ut facile in pulverem redigatur. Obdurescunt ad haec lapides frigore, utpote quod succum validissime cogat, et constringat. Atque ii lapides, qui ex huiusmodi

succis coactis concreverint, in fornaces ardentes coniecti liquescunt, fluuntque ob conclusos humores. Qui vero igni admoti franguntur, et dissiliunt, non quidem tantum humoris in se continent, quantum priores, ut eo terrenae partes cohiberi possint. Quos autem ex luto genuit calor, ignis terit in pulverem, propter terrenam siccitatem. Caeterum qui ex succis pinguibus, et bituminosis constant, accensi non secus ac ligna ardent. Cuius generis est gagates lapis, quo Cimbri, et alii plerique Germaniae inferioris populi passim lignorum vice, quorum inopiam habent, ad ignem utuntur. Verum enimvero non ob id tanta est ignium vis, ut adamantem vincat: quandoquidem huius humor ignis calore fortior existit. Eandem etiam ob causam amiantus non modo non comburitur igni, sed ne quidem dissolvitur. Uterque enim etsi siccus, cum tangitur, esse sentiatur; tamen humorem immistum obtinet, non aliter atque metalla. Porro lapides, qui corpora erodunt, ut in Lycia inventi, vel absumunt, ut Asius, in quo corpora defunctorum condita absumi tradunt, unde illi sarcophagi nomen, ex materia admodum acri gignuntur, ut in fodinis quibusdam cadmia quaedam invenitur, quae fossoribus ipsis manus erodit, et exulcerat. Postremo nonnulli lapides sunt, qui veluti praegnantes lapillum, vel argillam, vel liquorem in utero gerunt. Cuius rei causa est et materiae diversitas, et quod eadem magna ex parte figuram globosam referat, aut quam proxime accedat. Materiae enim pars interior ab exteriore differens, aut calore cocta mox dividitur, aut aliquo post temporis spatio separatur, non secus ac arefactae nucis avellanae nucleus a putamine. Quod si fuerit succus, vel lutum tenax, ipsa etiam pars interior in lapidem cogitur, ut in aetite visitur: si vero lutum non tenax,vertitur in terram plerunque argillaceam, ut cernere licet in gaeode: sin succus tenuis, vel aqua, liquor interdum remanet, ut in enhydro, in quo ad motum fluctuat intus, veluti in ovis liquor, ut inquit Plinius. Caeterum cochleas in saxis repertas, calor conclusus, ex materia pingui, et lenta efficere videtur, et ex eadem gignere musculos, et conchylia: sed terra quanto est crassior, quam mare, tanto ea magis imperfecta gignit. Nec mirum cuipiam esse debet, quod eiusmodi conchylia in lapidum medio orta, ibi diutius conclusa, ipsis cedente lapide, crescant et vivant. Siquidem ego certo testari possum, me vidisse non longe a Timavo fonte prope Duinum castrum in Adriatici litore situm, ubi maris alluit unda, lapides a sociis malleis ferreis frangi, atque in illis plurima reperiri conchylia, quae dactylos a forma, et colore vocant: sunt enim palmarum caryotis similia. Haec eadem me aliquando comedisse memini in castro Goritiae in opiparis mensis illustris, ac clari comitis Francisci a Turri nostrorum studiorum (quae eius est singularis humanitas) fautoris, promotorisque maximi: quae sane non minorem quam ostrea, in cibis gratiam habere comperi. In ipso quoque Duini castro iisdem vesci mihi contigit apud magnificum Matthiam Hofferum, virum sane nobilitate et moribus insignem. Neque me fugit, his nuper elapsis annis virum magnificum atque praeclarum Didacum Mendozium Hispanum, lapideas quasi tabellas mihi ostendisse ex Veronensi agro (ut asserebat) delatas, quae in longum scissae varios intus pisces veluti in sculptos habebant, cum omnibus suis particulis quamvis minimis, in lapidem versos. tot tamquam admirabilia sunt operae naturae. [Terrarum brevis enarratio.] Verum quandoquidem Dioscorides in hoc quinto libro scripsit tractavitque etiamnum de variis terrarum generibus, quae in medicum usum veniunt, non alienum fore iudico, quod de his quoque universim aliquid disseramus. Terram itaque aut simplicem, aut compositam esse oportet. Simplicem nunc eam intelligo, quae cum nulla re fossili, neque cum aliquo liquido succo fuerit permista: non autem eam, quae a caeteris elementis sit penitus munda. quippe ob continuam elementorum mistionem vix ullam reperiri posse putaverim, quae nonnihil aquae, aeris, vel ignis non complectatur. Quamobrem eam simplicem dixerim, quae nullam prorsus aluminis, aut salis, aut nitri, aut chalcanthi, aut bituminis, aut cuiusvis alterius rei metallicae mistionem admiserit. Contra compositam appellaverim, quae unum, vel plura ex his in se receperit. Simplex autem terra, de qua nunc sermonem habemus, modo gravis, modo levis constat, pro maiori, aut minori elementorum mistione, quae illi inest. quis enim dubitet, quin ea sit levior, ac rarior, quae plus aeris, aut ignis participat, quam aquae? Ad haec terra ipsa per se omnis exiccat, sed varias sortitur facultates pro varia eorum, quae ei admiscentur, qualitate. Nam illa, in qua sit aquae frigus, adstringit: quae ignem accepit, acris est: quae aerem, glutinosa, et levis: quae aerem et ignem, levis, et acris. Illa vero, quae sibi sulphur adiunxit, aut alumen, aut chalcanthum, aut metallum aliquod vel fossilem succum, facile quidem gustu, ac etiam olfactu cognosci potest. Nec de his plura dicenda sunt, quod mihi plane persuadeam huiusmodi qualitates nulli non cognitu faciles futuras, gustu duntaxat iudice, qui tamen dulcia ab amaris, acria ab acidis, salsa ab insipidis, acerba a maturis discernere sciat. Terrae autem, quarum in medicina est usus, sua mutuantur nomina partim a locis, ubi effodiuntur, et asportantur: partim a coloribus, quibus inficiuntur: partim a facultatibus propriis. A locis enim denominantur Lemnia, quod ex Lemno insula deferatur, Samia quod ex Samo, Chia quod ex Chio, Cimolia quod ex Cimo, Eretria quod ex Eretria Euboeae civitate, et Pnigitis quod ex Pnigite Libyae pago. A colore appellationem trahunt rubrica, et aliae nonnullae. A facultate denique nomen accepit ampelitis, quod eius fit usus ad illinendas vites sub germinationis tempus adversus erucarum iniurias. Et ut aliorum quoque fossilium colores percurramus, colore albo constant, creta, qua sarcinatores utuntur, gypsum, alumen, amiantus, Arabicus lapis, Iudaicus, melitites, galactites, alabastrites, crystallus, argentum vivum, stagnum, et syncerissimum marmor. Colore cinereo produntur melia terra, et Eretria altera. Caeruleo vero colore spectantur sapphirus, cyanus, et lapis proprie caeruleus dictus. Virent smaragdus, prassius, chrysocolla, et chalcanthum. Flavo luteone colore sunt aurum, ochra, chrysopatius, chrysolithus, et auripigmentum. Rubeo tinguntur rubini, granati, sandaracha, corallium, haematites, scissilis lapis, minium, cinnabaris, rubrica, et Lemnia terra. Quaedam colore purpureo fulgent, ut hyacinthus, et amethystus. Alia caeruleo diluto visuntur, quemadmodum iaspis, quem boream dicunt. Nonnulla caeruleo virescente, ut aerugo, et Armenius lapis. Alia albo rufescente, ut aphrodisiace. Quaedam rufo candicante, ut xanthos. Quaedam nigro rufescente, ut tertia batrachitis species. Aliqua atro purpurascente, ut alabandicus lapis. Alia aureo candicante, ut topatius. Sed plura separatos colores habent, ut nigro, albo,

et quovis versicolore, ut achates. Apsicton vero nigram rubentes venae distinguunt. Contra nasomonites, cum sit sanguinis color, nigris venis decoratur. Venae autem, quae speciem prae se ferunt sanguinis intextae, quodammodo sunt heliotropiis, corpore porracei coloris. At in caeruleo sapphiro aurea puncta collucent. Quinetiam quaedam sunt, quae tres separatos habent colores: nam per album aegyptellae corpus duae venae permeant, altera nigra, altera rubra. Porro eupetalos, et orca quatuor habent colores: eupetalos enim caeruleum, igneum, minii, mali: orca vero nigrum, fulvum, viridem, candidum. Versicolores postremo nonnullae habentur, non aliter, ac collum gallinae Numidicae, vel pavonis, aut columbae in sole apricantis, ut eristalis, et paederotum genera: ea enim ad inclinationem colores permutant. [Fossilium facultates.] Caeterum sciendum est, quod ex fossilibus, quae in medendi usum recipiuntur, alia quidem corpora sanant, alia vero eadem affligunt, in cibis vel potionibus data. At quae remedia corpori sunt, medentur ei partim proprietate totius substantiae, partim qualitate aliqua, qua profligantur morbi. Quae autem proprietate valent, earum quaedam resistunt venenis, quaedam morbos sanant. Quibus natura dedit vires superandi venena, eorum alia corpora, quae pestilentia sunt affecta, curant, ut smaragdus, sigillum Lemnium, gleba Armenia. Alia singulari veneno medentur, sicuti scorpionum ictibus sapphirus potus, sulphur plagae illitum: fungis strangulantibus nitrum potum, ac pariter atramentum sutorium. Alia pluribus adversantur venenis, ut sal morsibus viperae, cerastis, ac crocodili. his enim emplastri modo imponitur: sed potum opio, et fungis praesidio est. Quibus vero fossilibus comparatum est, ut morbos proprietate fugent, eorum quaedam sanguinis profluvium sistunt, ut hieracites. alia os ventriculi gestatu et appositu roborant, velut iaspis. alia sinistro mulieris brachio adalligata abortum prohibent, ut aetites. alia item ad femora praegnantis alligata partum accelerant, ut idem aetites, et iaspis. Sunt quae crassa e corporibus deiiciunt, ut magnes: alia atram bilem, ut Armenius, et caeruleus lapis: nonnulla vomitum faciunt, ut idem Armenius lapis, chrysocolla, et chalcanthum. Sed inter ea, quae elementaribus qualitatibus agunt, calefaciunt alumen, chalcanthum, chalcitis, misy, sory, melanteria. refrigerant terra Eretria, molibdoides, stibium, argenti spuma, cerussa. Quae autem secundis qualitatibus operantur, quaedam molliunt quae dura sunt, ut gagates: quaedam contra indurant quae mollia sunt, ut lapis plumbarius, et stimmi. Sunt et quae insensibiles fere poros aperiant, et quae claudant: aperit enim nitrum, spuma nitri: claudit terra Samia, et in summa omnis terra glutinosa. Alia, quae corpori coierunt, nempe glandulas, et nodos, discutiunt, ut pyrites, molaris, bitumen. Aliqua cicatricem inducunt, ut chalcitis, misy, alumen scissum. Nonnulla carnem excrescentem minuunt, ut assii lapidis flos, aerugo, chalcanthum, chalcitis, misy, calx viva, auripigmentum, sandaracha, chrysocolla. Non desunt etiam, quae diversis viribus praedita sint, ut cimolia, et sal: cimolia enim et reprimit, et discutit: sal abstergit, et adstringit. Sunt denique quae vires easdem habeant, ita ut deficiente una, altera eius locum suppleat. Siquidem chrysocolla, et lapis Armenius eundem effectum praebent: auri pigmentum, et sandaracha: haematites, et schistos: atque haec quinque chalcanthum, misy, chalcitis, sory, melanteria inter se viribus consentiunt. Veruntamen ex his chrysocolla vim efficaciorem obtinet, quam lapis Armenius: auripigmentum, quam sandaracha: haematites, quam schistos: chalcanthum, quam reliqua sibi cognata. Caeterum non pauca reperiuntur fossilia medicamenta (ut fusius libro sexto dicetur) quae in cibo, aut potu frequentius, aut copiosius sumpta, vel maxime sumentes affligunt, vel iis mortem inferunt. Idque efficiunt, vel quod viscera erodant, veluti sandaracha, et auripimentum: vel quod spirandi organa occludant, ut gypsum, et cerussa. Sed haec de fossilium facultatibus. Nam de concretis succis, cuiusmodi est sal, nitrum, alumen, chalcanthum, et caetera, quae cum eo cognationem habent, sulphur, sandaracha, auripigmentum, chrysocolla, et alia nonnulla, in huius libri processu suis locis latius tractabimus.


	Praefatio Dioscoridis & commentarius Matthioli