Lessico


Macrobio Ambrogio Teodosio
Ambrosius Macrobius Theodosius

Macrobio presenta la sua opera al figlio Eustachio
Copia italiana del Commentarii in Somnium Scipionis ca. 1100 - British Library

Erudito latino del IV-V secolo dC, forse originario dell'Africa. Appartenne ai circoli pagani di Roma guidati da Simmaco. Oltre a un commento al Somnium Scipionis di Cicerone, d'ispirazione neoplatonica, che ebbe grande influenza nel Medioevo e nel Rinascimento, ci sono pervenuti i Saturnalia, in 7 libri, conversazioni immaginarie su argomenti storici, letterari e antiquari di un gruppo di dotti durante la festa invernale dei Saturnali. Attraverso un compendio medievale si conosce inoltre il De differentiis et societatibus graeci latinique verbi.

Di interesse per gli appassionati del pollo è la sua dissertazione contenuta in Saturnalia VII,16 se sia nato prima l'uovo o la gallina. Ecco il capitolo completo.

Saturnalia VII,16 - Inter haec Euangelus gloriae Graecorum invidens et inludens: Facessant, ait, haec quae inter vos in ostentationem loquacitatis agitantur: quin potius, si quid callet vestra sapientia, scire ex vobis volo, ovumne prius extiterit an gallina? Inridere te eputas, Disarius ait, et tamen quaestio quam movisti et inquisitu et scitu digna est. Iocum enim tibi de rei vilitate conparans consuluisti utrum prius gallina ex ovo an ovum ex gallina coeperit: sed hoc ita seriis inserendum est, ut de eo debeat vel anxie disputari. Et proferam quae in utramque partem mihi dicenda subvenient, relicturus tibi utrum eorum verius malis videri. Si concedimus omnia quae sunt aliquando coepisse, ovum prius a natura factum iure aestimabitur. Semper enim quod incipit inperfectum adhuc et informe est et ad perfectionem sui per praecedentis artis et temporis additamenta formatur: ergo natura fabricans avem ab informi rudimento coepit, et ovum, in quo necdum est species animalis, effecit: ex hoc perfectae avis species extitit procedente paulatim maturitatis effectu. Deinde quicquid a natura variis ornatibus comptum est sine dubio coepit a simplici, et ita contextionis accessione variatum est: ergo ovum visu simplex et undique versum pari specie creatum est, et ex illo varietas ornatum quibus constat avis species absoluta est. Nam sicut elementa prius extiterunt et ita reliqua corpora de commixtione eorum creata sunt: ita rationes seminales quae in ovo sunt, si venialis erit ista translatio, velut quaedam gallinae elementa credenda sunt. Nec inportune elementis, de quibus sunt omnia, ovum conparaverim: in omni enim genere animantium quae ex coitione nascuntur invenies ovum aliquorum esse principium instar elementi. Aut enim gradiuntur animantia aut serpunt aut nando volandove vivunt. In gradientibus lacertae et similia ex ovis creantur: quae serpunt ovis nascuntur exordio: volantia universa de ovis prodeunt excepto uno quod incertae naturae est: nam vespertilio volat quidem pellitis alis, sed inter volantia non habendus est qui quattuor pedibus graditur formatosque pullos parit et nutrit lacte quos generat: nantia paene omnia de ovis oriuntur generis sui, crocodilus vero etiam de testeis, qualia sunt volantium. Et, ne videar plus nimio extulisse ovum elementi vocabulo, consule initiatos sacris Liberi patris: in quibus hac veneratione ovum colitur, ut ex forma tereti ac paene sphaerali atque undique versum clausa et includente intra se vitam mundi simulachrum vocetur: mundum autem consensu omnium constat universitatits esse principium. Prodeat qui priorem vult esse gallinam, et in haec verba temptet quod defendit adserere. Ovum rei cuius est nec initium nec finis est: nam initium est semen finis avis ipsa formata, ovum vero digestio est seminis. Cum ergo semen animalis sit et ovum seminis, ovum ante animal esse non potuit, sicut non potest digestio cibi fieri antequam sit qui edit. Et tale est dicere ovum ante gallinam factum ac si quis dicat matricem ante mulierem factam: et qui interrogat: Quemadmodum gallina sine ovo esse potuit? similis est interroganti, quonam pacto homines facti sint ante pudenda de quibus homines procreantur. Unde sicut nemo recte dicet hominem seminis esse, sed semen hominis: ita nec ovi gallinam, sed ovum esse gallinae. Deinde si concedamus ut ab adversa parte dictum est, haec quae sunt ex tempore aliquod sumpsisse principium, natura primum singula animalia perfecta formavit, deinde perpetuam legem dedit ut continuaretur procreatione successio. Perfecta autem in exordio fieri potuisse testimonio sunt nunc quoque non pauca animantia quae de terra et imbre perfecta nascuntur, ut in Aegypto mures, ut aliis in locis ranae serpentesque et similia. Ova autem numquam de terra sunt procreata, quia in illis nulla perfectio est, natura vero perfecta format, et de perfectis ista procedunt, ut de integritate partes. Nam ut concedam ova avium esse seminaria, videamus quid de semine ipso philosophorum definitio testatur, quae ita sancit: Semen est generatio ad eius ex quo est similitudinem pergens: non potest autem ad similitudinem pergi rei quae necdum est, sicut nec semen ex eo quod adhuc non subsistit emanat. Ergo in primo rerum ortu intellegamus, cum ceteris animantibus quae solo semine nascuntur, de quibus non ambigitur quin prius fuerint quam semen suum, aves quoque opifice natura extitisse perfectas: et quia vis generandi inserta sit singulis, ab his iam procedere nascendi modos quos pro diversitate animantium natura variavit. Habes, Evangele, utrobique quod teneas, et dissimulata paulipser inrisione tecum delibera quid sequaris. Et Evangelus: Quia et ex iocis seria facit violentia loquendi, hoc mihi absolvatis volo, cuius diu me exercuit vera deliberatio. Nuper enim mihi de Tiburti agro meo exhibiti sunt apri quos obtulit silva venantibus, et quia diutule continuata venatio est, perlati sunt alii interdiu, noctu alii. Quos perduxit dies integra carnis incolumitate durarunt: qui vero per noctem lunari plenitudine lucente portati sunt putruerunt. Quod ubi scitum est, qui sequenti nocte deferebant infixo cuicumque parti corporis acuto aeneo apros carne integra pertulerunt. Quaero igitur cur noxam, quam pecudibus occisis solis radii non dederunt, lunare lumen effecerit? Facilis est, Disarius inquit, et simplex ista responsio. Nullius enim rei fit aliquando putredo, nisi calor humorque convenerint. Pecudum autem putredo nihil aliud est nisi cum defluxio quaedam latens soliditatem carnis in humorem resolvit. Calor autem si temperatus sit et modicus, utrit humores: si nimius, exiccat et habitudinem carnis extenuat. Ergo de corporibus enectis sol, ut maioris caloris, haurit humorem: lunare lumen, in quo est non manifestius calor sed occultus tepor, magis diffundit humecta, et inde provenit iniecto tepore et aucto huymore putredo. His dictis Evangelus Eustathium intuens: Si rationi dictae adsentiris, ait, annuas oportet, aut si est quod moveat, proferre non pigeat: quia vis vestri sermonis optinuit ne invita aure vos audiam. Omnia, inquit Eustathius, a Disario et luculente et ex vero dicta sunt: sed illud pressius intuendum est, utrum mensura caloris sit causa putredinis, ut ex maiore calore non fieri et ex minore ac temperato provenire dicatur. Solis enim calor, qui nimium fervet quando annus in aestate est, et hieme tepescit, putrefacit carnes aestate, non hieme. Ergo nec luna propter summissiorem calorem diffundit humores: sed nescio quae proprietas, quam Graeci ijdiwvma vocant, et quaedam natura inest lumini quod de ea defluit, quae humectet corpora et velut occulto rore madefaciat: cui admixtus calor ipse lunaris putrefacit carnem cui diutule fuerit infusus. Neque enim omnis calor unius est qualitatis, ut hoc solo a se differat, si maior minorve sit: sed esse in igen diversissimas qualitates nullam secum habentes societatem rebus manifestis probatur. Aurifices ad formandum auro nullo nisi de paleis utuntur igne, quia ceteri ad producendam hanc materiam inhabiles habentur: medici in remediis concoquendis magis sarmentis quam ex alio ligno ignem requirunt: qui vitro solvendo formandoque curant de arbore cui myricae nomen est igni suo escam ministrant: calor de lignis oleae cum sit corporibus salutaris, perniciosus est balneis et ad dissolvendas iunctura marmorum efficaciter noxius: non est ergo mirum, si ratione proprietatis quae singulis inest calor solis arefacit, lunaris humectat. Hinc et nutrices pueros fellantes operimentis obtegunt, cum sub luna praetereunt, ne plenos per aetatem naturalis humoris amplius lunare lumen humectet, et sicut ligna adhuc viriore humida accepto calore curvantur, ita et illorum membra contorqueat humoris adiectio. Hoc quoque notum est quia, si quis diu sub luna somno se dederit, aegre excitatur et proximus fit insanio, pondere pressus humoris qui in omne eius corpus diffusus atque dispersus est proprietate lunari: quae ut corpus infundat, omnes eius aperit et laxat meatus. Hinc est quod Diana, quae luna est,  [ArtemiV dicitur, quasi ajerovtemiV, hoc est aerem secans. Lucina a parturientibus invocatur, quia proprium eius munus est distendere rimas corporis et meatibus viam dare, quod est accelerando partu salutare. Et hoc est quod eleganter poeta Timotheus expressit: [GR] Nec minus circa inanima lunae proprietas ostenditur. Nam ligna quae luna vel iam plena vel adhuc crescente deiecta sunt inepta sunt fabricis, quasi emollita per humoris conceptionem. Et agricolis curae est frumenta de areis non nisi luna deficiente colligere, ut sicca permaneant. Contra quae humecta desideras luna crescente conficies. Tunc et arbores aptius seres, maxime cum illa est super terram, quia ad incrementa stirpium necessarium est humoris alimentum. Aer ipse proprietatem lunaris humoris et patitur et prodit. Nam cum luna plena est vel cum nascitur (et tunc enim a parte qua sursum suspicit plena est), aer aut in pluviam solvitur aut, si sudus sit, multum de se roris emittit: unde et Alcman lyricus dixit rorem aeris et lunae filium. Ita undique vesum probatur ad humectandas dissolvendasque carnes inesse lunari lumini proprietatem, quam magis usus quam ratio deprehendit. Quod autem dixisti, Evangele, de acuto aeneo, ni fallor coniectura mea, a vero non deviat. Est enim in aere vis acrior, quam medici stypticam vocant, unde squamas eius adiciunt remediis quae contra perniciem putredinis advocantur. Deinde qui in metallo aeris morantur semper oculorum sanitate pollent, et quibus ante palpebrae nudatae fuerant illic onvestiuntur: aura enim quae ex aere procedit, in oculos incidens haurit et exiccat quod male influit. Unde et Homerus modo eujhvnora modo nwvropa calko`n has causas secutus appellat. Aristoteles vero auctor est vulnera quae ex aereo mucrone fiunt minus esse noxia quam ex ferro faciliusque curari, qui inest, inquit, aeri vis quaedam remedialis et siccifica, quam demittit in vulnere. Pari ergo ratione infixum corpori pecudis lunari repugnat humori.

Ambrogio Teodosio Macrobio

Lettera E forgiata a uomo che probabilmente raffigura Macrobio
dal Commentarii in Somnium Scipionis ca. 1150
Copenhagen - Det Kongelige Bibliotek

Ambrogio Teodosio Macrobio, conosciuto semplicemente come Macrobio (IV – V seco. dC), è stato uno scrittore e filosofo latino che studiò anche astronomia sostenendo la teoria geocentrica. Di Macrobio, come del resto della maggior parte degli scrittori latini, non si sa molto sulla vita e quel poco che ci è stato tramandato dai suoi contemporanei non è del tutto affidabile. Così non sappiamo nemmeno se egli sia un certo Macrobio proconsole d'Africa nel 410 o un certo Teodosio prefetto del pretorio d'Italia, Illiria e Africa nel 430, oppure un altro ancora.

Tuttavia due cose sono universalmente accettate dagli storici ormai da alcuni decenni: era quasi certamente africano, ma non di colore, e non cristiano. C'è chi ha anche ipotizzato che fosse ateo, ma questa ipotesi non pare decisamente plausibile, poiché egli stesso disse di credere in un'essenza creatrice.

Altre ipotesi, meno accreditate, dicono che fosse nato nei pressi delle rovine di Cartagine da genitori greci e per questo avrebbe appreso sin da giovane la lingua greca. Avrebbe trascurato quindi quasi del tutto lo studio della cultura e della letteratura latina per dedicarsi interamente a quella greca. Chi sostiene questa teoria crede inoltre che Macrobio non fosse cristiano, poiché aveva fatto comunque una carriera politica, raggiungendo anche cariche importanti, e ciò sarebbe stato impossibile, poiché la vita politica era stata impedita ai Cristiani; inoltre nelle sue opere non compaiono elementi che lo facciano supporre.

I Saturnalia sono la sua opera principale. Si tratta di un dialogo erudito che si svolge in tre giornate, raccontate in sette libri, in occasione delle feste in onore del dio Saturno. L'opera ha un carattere enciclopedico ed è centrata principalmente sulla figura di Virgilio, anche se i suoi contenuti spaziano dalla religione alla letteratura e alla storia fino alle scienze naturali. Macrobio contribuì significativamente all'esegesi dell'Eneide e dell'opera di Virgilio più in generale; inoltre è grazie a lui se ci sono pervenuti frammenti di vari autori famosi, tra i quali spiccano Ennio e Sallustio, e se si è mantenuto il ricordo di poeti meno conosciuti come Egnazio e Sueio.

Partendo dal Somnium Scipionis di Cicerone, scrisse un commentario in due libri, dedicato al figlio Eustachio. In questi due libri emerge il pensiero filosofico neoplatonico: Dio, che è origine di tutto ciò che esiste, crea la mente (nous), che crea l'anima del mondo; a sua volta l'anima del mondo, a poco a poco, volgendo indietro lo sguardo, essa stessa, incorporea, degenera fino a diventare matrice dei corpi.

Macrobio si dedicò anche allo studio della grammatica, appuntando le sue osservazioni, poi pubblicandole in un trattato intitolato De differentiis vel societatibus graeci latinique verbi. Ma di quest'opera, ritenuta dai contemporanei uno dei migliori trattati sulla grammatica greca e latina di sempre, non rimangono che pochissimi frammenti, peraltro rovinati dal tempo e quasi del tutto illeggibili.

Le cinque zone climatiche della Terra individuate da Macrobio-
Il giallo indica laddove il clima è freddo
il blu indica il clima temperato
il rosso la zona climatica più calda.

Macrobio iniziò a interessarsi di astronomia probabilmente all'epoca della stesura del Commentarii in Somnium Scipionis, nel quale descrisse la Terra come una sfera (globus terrae) di dimensioni insignificanti rispetto al resto dell'universo. Da allora iniziò a elaborare alcune teorie come dilettante, sostenendo che la terra non era piatta.

Durante il Medioevo Macrobio fu identificato come un autore cristiano e per questo poté godere di una buona reputazione, che gli permise di essere letto, studiato e citato dai più illustri filosofi come Pietro Abelardo. Le sue opere furono copiate dagli amanuensi nei monasteri e così non venne dimenticato, ma, terminato il Medioevo, fu in un primo tempo "snobbato" dagli umanisti, poi ripreso proprio da questi. Non aveva avuto tuttavia grande considerazione nel XV secolo, poiché al Neoplatonismo la maggior parte degli studiosi preferivano le opere di Platone stesso.

L'appartenere a un periodo così tardo della storia antica non gli ha mai giovato e solo oggi si sta riprendendo lo studio delle sue opere in modo più approfondito, pur con meno intensità rispetto al Medioevo. In effetti gli studiosi oggi non analizzano tanto l'opera di Macrobio per conoscerne e apprezzarne il pensiero, ma cercano più che altro di dargli una datazione e un'identità.

Ambrosius Theodosius Macrobius

Ambrosius Theodosius Macrobius was a Roman grammarian and Neoplatonist philosopher who flourished during the reigns of Honorius and Arcadius (395–423).  Macrobius (as he himself states) was not a Roman, but there is no certain evidence whether he was of African or Greek descent. It has been noted that his works display a greater familiarity with Latin than Greek authors and that he frequently mistranslates Greek authors. He may be identical with a Macrobius who is mentioned in the Codex Theodosianus as a praetorian prefect of Spain in 399-400, proconsul of Africa in 410, and lord chamberlain in 422, although he has also been identified with a Theodosius who served as praetorian prefect of Italy in 430.

Since the tenure of high office at that date was limited to Christians, and there is no evidence in the writings of Macrobius that he was a Christian, early writers questioned both Macrobius's Christianity and his holding of high civil office. Recent scholarship sees little conflict between his writings and his Christianity, which opens the way for him to have held the position of pretorian prefect.

The most important of his works is the Saturnalia, containing an account of the discussions held at the house of Vettius Praetextatus (c. 325-385) during the holiday of the Saturnalia. It was written by the author for the benefit of his son Eustathius (or Eustachius), and contains a great variety of curious historical, mythological, critical and grammatical discussions. There is but little attempt to give any dramatic character to the dialogue; in each book some one of the personages takes the leading part, and the remarks of the others serve only as occasions for calling forth fresh displays of erudition.

The first book is devoted to an inquiry as to the origin of the Saturnalia and the festivals of Janus, which leads to a history and discussion of the Roman calendar, and to an attempt to derive all forms of worship from that of the Sun. The second book begins with a collection of bons mots, to which all present make their contributions, many of them being ascribed to Cicero and Augustus; a discussion of various pleasures, especially of the senses, then seems to have taken place, but almost the whole of this is lost. The third, fourth, fifth and sixth books are devoted to Virgil, dwelling respectively on his learning in religious matters, his rhetorical skill, his debt to Homer (with a comparison of the art of the two) and to other Greek writers, and the nature and extent of his borrowings from the earlier Latin poets. The latter part of the third book is taken up with a dissertation upon luxury and the sumptuary laws intended to check it, which is probably a dislocated portion of the second book. The seventh book consists largely of the discussion of various physiological questions.

The primary value of the work lies in the facts and opinions quoted from earlier writers. The form of the Saturnalia is copied from Plato's Symposium and Gellius's Noctes Atticae; the chief authorities (whose names, however, are not quoted) are Gellius, Seneca the philosopher, Plutarch (Quaestiones conviviales), Athenaeus and the commentaries of Servius (excluded by some) and others on Virgil.

Macrobius is also the author of a commentary in two books on the Dream of Scipio narrated by Cicero at the end of his Republic. The nature of the dream, in which the elder Scipio appears to his (adopted) grandson, and describes the life of the good after death and the constitution of the universe from the Stoic point of view, gave occasion for Macrobius to discourse upon the nature of the cosmos in a series of essays showing the astronomical notions then current and transmitted to the Middle Ages. The moral elevation of the fragment of Cicero thus preserved to us gave the work a popularity in the Middle Ages to which its own merits have little claim.

Of a third work On the Differences and Similarities of the Greek and Latin Verb, we only possess an abstract by a certain Johannes, doubtfully identified with Johannes Scotus Eriugena (9th century).

Cicero's Dream of Scipio described the Earth as a globe of insignificant size in comparison to the remainder of the cosmos. Many early medieval manuscripts of Macrobius include maps of the Earth, including the antipodes, zonal maps showing the Ptolemaic climates derived from the concept of a spherical Earth and a diagram showing the Earth (labeled as globus terrae, the sphere of the Earth) at the center of the hierarchically ordered planetary spheres.

Images from a 12th century manuscript of Macrobius' Commentarii in Somnium Scipionis Date: ca. 1150. Source: Copenhagen, Det Kongelige Bibliotek, ms. NKS 218 4°.

The Universe, the Earth in the centre,
surrounded by the seven planets within the zodiacal signs.

The five climes of the Earth.
Frozen climes in yellow; Temperate climes in blue; Torrid clime in red.

Diagram showing a lunar eclipse