Lessico


Valerius Cordus
Valerius Ritze

Nessuna biografia in italiano di Valerius Cordus (Kassel, Assia, Hessen in tedesco, 18 febbraio 1515 – Roma 25 settembre/25 novembre 1544). Dai dati biografici a nostra disposizione (assai discordanti circa la data di morte) sappiamo di certo che era figlio di Euricius Cordus,  pseudonimo dell'umanista tedesco Heinrich Ritze. Heinrich era l'ultimo di 13 figli e l'aggettivo latino cordus - che non ha nulla a che vedere col cuore - significa tardivo, per cui Heinrich era l'ultimo arrivato in famiglia.

Possiamo pertanto azzardarci ad affermare che anche Valerius suonasse Ritze di cognome. Prima di affrontare la biografia di Valerius dedichiamoci un attimo a quella in italiano assai succinta di suo padre.

Euricius Cordus: pseudonimo dell'umanista tedesco Heinrich Ritze (Simtshausen, Hessen, ca. 1485 - Brema 1535). Medico, botanico, professore, aderì nel 1520 alla Riforma di Lutero. È uno dei rappresentanti più significativi della poesia neo-latina, soprattutto con gli epigrammi - ammirati dal critico, drammaturgo e poeta tedesco Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781) - e con il poema di viaggio Hodoeporicon (1515?).

Chi ha stilato la biografia in tedesco afferma che Valerius morì il 25 novembre del 1544. Se ci basiamo sull'epitafio e su quanto scrisse Hieronymus Schreiber nonché Melchior Adam, dobbiamo asserire che la morte lo colse il 25 settembre = ante diem VII Calend Octob..

A Valerius, per i suoi meriti botanici, è dedicato il genere Cordia della famiglia Boraginacee al quale appartengono diverse specie legnose delle regioni tropicali. Alcune hanno frutti eduli e forniscono legnami pregiati, come Cordia myxa, dell'India e dell'Australia. La specie Cordia gerascanthus, dell'America tropicale, dà un legno gradevolmente profumato di rosa, noto col nome di legno di rosa o legno di Rodi.

Leggeremo che a Valerius viene attribuita la prima sintesi dell'etere etilico, quello che un tempo si usava in anestesia, anche se alcuni vorrebbero attribuirne la paternità al santo spagnolo Raimondo Lullo. Secondo altri, Valerius Cordus ottenne le dritte per la creazione dell'etere da esploratori portoghesi di rientro dal Medio Oriente.

Gessner dovette ammirarlo parecchio il nostro Valerius se curò un'edizione di gran parte delle sue opere nel 1561 e nel 1563. Ma l'ammirazione proveniva senz'altro dal contenuto degli elaborati di Valerius, che esprimevano tutto il talento di un giovane che la malaria ci sottrasse a soli 29 anni. Infatti Gessner non lo conobbe mai personalmente, come afferma nell'introduzione della prima pubblicazione del 1561: Ego certe, qui Val. Cordum de facie numquam vidi, nec ulla naturali aut civili occasione illum habui coniunctum,[...].


Valerius Cordus (18 February 1515 – 25 September 1544) was a German physician and botanist who authored one of the greatest pharmacopoeias and one of the most celebrated herbals in history. He is also widely credited with having pioneered a method for synthesizing ether (which he called oleum dulce vitrioli, or "sweet oil of vitriol"). Cordus wrote prolifically, and also identified and described several new plant species. The plant genus Cordia is named in honor of him.

The son of an ardent Lutheran convert, Valerius Cordus was born in Kassel. He began his higher education in 1527, at the young age of 12, studying botany and pharmacy under the tutelage of his father, Professor Euricius Cordus, M.D. In the same year he also enrolled at the University of Marburg; he completed his bachelor's degree in 1531. From then until 1539, he furthered his studies by working at an apothecary shop owned by his uncle (either Johannes or Joachim) in Leipzig, and enrolling in the University of Leipzig.

In 1539 he relocated to the University of Wittenberg, where he lectured and studied medicine. His lectures proved popular, and Cordus' lecture notes were published posthumously in 1549 as Annotations on Dioscorides. Among the research outlined in the lectures were the results of his own systematic observations of many of the same plants described by Pedanius Dioscorides in the 1st century CE. Direct observation of live specimens was one of Cordus' strengths.

In 1540 Cordus discovered and described a revolutionary technique for synthesizing ether, which involved adding sulfuric acid to ethyl alcohol. It has been suggested that he may have learned the method from Portuguese Explorers who brought the knowledge from the Middle East.

 

In 1542 he began travelling back and forth between Germany and Italy for his research and studies, and also presented his great pharmacopoeia, Dispensatorium, to the Nuremberg city council. The council presented him with 100 gold guilders following the presentation, and published the work posthumously as a book in 1546.

The University of Wittenberg awarded him a medical degree in 1544, the same year that his great herbal in five volumes, Historia Plantarum, was published — a work unique at the time for its balanced analysis of interest not only to botanists, but to pharmacists and herbalists as well.

Later that same year, at the age of 29, Cordus died of malaria while in Rome. Throughout his short life, Valerius travelled extensively, visited many universities, and was widely acclaimed by his colleagues and other associates. He was an impressive linguist, and also spoke eloquently on philosophy. As a botanist, he observed with a breadth and depth that surpassed most of his contemporaries; as a scientist, his methodology was systematic and thorough.

After the death of Valerius Cordus, Conrad Gessner published a considerable amount of Cordus' remaining unpublished work, including De artificiosis extractionibus (which featured Cordus' ether synthesis method) and Historia Stirpium et Sylva in 1561.


Valerius Cordus (* 18. Februar 1515 in Kassel; † 25. November 1544 in Rom) war ein deutscher Botaniker, Arzt, Pharmakologe und Naturforscher.

Der Sohn des Euricius Cordus erwarb den Baccalaureus 1531 an der Universität Marburg und studierte danach von 1539 bis 1534 (unter anderem bei Philipp Melanchthon) an der Universität Wittenberg Medizin und Botanik und lehrte dort anschließend als Professor.

Er führte beachtenswerte lokalfloristische Studien in Mittel- und Süddeutschland durch und beschrieb zahlreiche neue, teilweise seltene Pflanzenarten. Er war ein vorzüglicher Beobachter und hatte unter anderem die Fortpflanzung der Farne bereits klar erkannt. Über den Strichfarn Asplenium trichomanes schreibt er: „Er produziert weder Blüte noch Samen, pflanzt sich aber trotzdem fort, und zwar durch der Unterseite der Blätter anhaftendes Pulver, wie alle anderen Farnarten auch.“

Auf Anregung seines Onkels, des Apothekers Johannes Ralla verfasste er die erste gesetzlich vorgeschriebene Pharmakopoe nördlich der Alpen unter dem Titel Dispensatorium pharmacorum omnium, quae in usu potissimum sunt (Nürnberg, 1535). In einem weiteren Werk beschreibt er die Destillation von Kräutern und Säuren: Annotationes in Pedacei Dioscorides de Materia Medica liber quinque. Liber de artificiosis extractionibus. Liber II de destillatione oleorum (Nürnberg, 1540).

Ein weiteres Werk, Stirpium descriptionis liber quintus (Straßburg 1561) blieb wegen seines frühen Todes ein Torso und wurde von Conrad Gesner postum herausgebracht.

Cordus wird die erstmalige Herstellung von Diethylether zugeschrieben, andere weisen seinem Onkel Johannes Ralla diese Leistung zu.

1534 unternahm er eine Studienreise nach Italien und starb dort an den Folgen eines Unfalls.


Valerius Cordus de Oberhessen
Célebre botânico germânico
1515 – 1544

Célebre botânico germânico nascido em Kassel, Alemanha, autor do Dispensatorium (1535), publicado em Nuremberg, uma das mais afamadas coleção de receitas e as farmacopéias do século XVI, passando á história como a primeira farmacopéia oficializada. Filho de um médico e professor, foi educado em Marburg, Leipzig e Wittenberg, e entrou para a Universidade de Marburg (1527), estudou botânica e farmácia com seu pai, Euricius Cordus, obteve o BA (1531) e o M.D. (1533). Completou seu treinamento com seu tio Johannes ou Joachim, em Leipzig (1533-1539). Luterano, estudou medicina e literatura médica na Universidade de Wittenberg (1539-1544), onde recebeu o MD em medicina, depois de fazer viagens de estudos pela Itália (1542-1544) e passar por Nuremburg (1542) para apresentar seu Dispensatorium, publicado depois como livro (1546), e morreu prematuramente de malária, em Roma, Itália, com apenas 29 anos. Na química seu grande feito foi a síntese do éter e a sua descrição (1540). O éter foi descoberto (1275) pelo químico espanhol Raimundo Lúlio (1235-1315) e a sua descoberta deu o nome de ácido sulfúrico suave. Paralelamente o alquimista suíço Paracelso (1493-1541) descobria o efeito hipnótico do éter, mas só com o cientista germânico August Siegmund Frobenius, é que passou a ser chamado de éter (1730). Também publicou Historia Plantarum (1544), em cinco volumes, livro que escreveu após várias viagens de pesquisas e onde analisava as plantas sob os pontos de vista botânico e médico.

www.netsaber.com.br


Melchior Adam
Vitae Germanorum medicorum: qui seculo superiori, et quod excurrit, claruerunt, congestae
et ad annum usque mdcxx deductae a Melchiore Adamo
.
Haidelbergae, Impensis heredum Ionae Rosae,
Excudit Iohannes Georgius Geyder, Acad. Typogr. anno mdcxx.

VALERIUS CORDUS.

Illustrator hic Dioscoridis, et felicissimus indagator herbarum antea ignotarum, nascitur Simesusii in Hassia, anno decimo quinto, supra millesimum, quingentesimum, die decima octava Februarii, hora quarta pomeridiana. Patrem habuit Euricium: virum ingenio doctrinaque excellentem, medicum et poetam insignem, de quo paulo ante. Hic ut et naturae lex dictat, et praeceptum divinum flagitat, filium a teneris tum artibus bonis, tum moribus probis imbuendum curavit: et, quod apud Aegyptios solenne fuit, ut in ea, quam ipse profitebatur arte, omnis etiam filii cura atque industria elaboraret, voluit.

Absolutis itaque primae adolescentiae studiis, Academias Germaniae celebriores accessit; et Wittembergae quidem, sub annum millesimum, quingentesimum, undetrigesimum, Melanchthonem Nicandri alexipharmaca explicantem, inter alios Ioanne Cratone commilitone, audivit.

In rei autem medicae investigatione fuit totus: et non solum studium; sed ardorem quendam amoris, sine quo, ut Cicero inquit, nihil quicquam egregii unquam adsequimur, prae se tulit. Et cum studium, ut idem ait, perveniendi aliquo nihil prosit; nisi illud, quod eo, quo tendas ferat deducatque cognoris: laboriosas saepe peregrinationes unius simplicis medicamenti investigandi causa suscepit. Perscrutatus est tum omnia loca metallica, praecipue Misniae et Saxoniae: herbasque mirifico studio inquisivit, nihil non molestiarum perferens: ut in exactam modo earum cognitionem perveniret. Itaque et inter varias oberrationes et profectiones; ut quae bona essent meliora redderet: perpetuo veterum descriptiones attente consideravit; easque, tamquam ungues suos, notas sibi fecit. Dioscoridem in schola Wittembergensi ter praelegit: ac postremo quidem in gratiam amicorum, ante iter Italicum. Pervagatus deinde Thuringiam atque vicina loca, mutavit de illis, quae excepta antea fuerunt: adeoque novos in Dioscoridem commentarios confecit.

Anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo secundo, in Italiam est profectus, adiunctis sibi tum aliis, tum iuvene optimo et doctissimo Hieronymo Schreibero Norico: cuius diligentiae magnam partem curationum et consultationum Montani, quae exstant, rei medicae studiosi debent, in cuius, postea Parisiis anno quadragesimo septimo exstincti, cysto fellis insignis caleulus, ut αὐτόπτεις confirmarunt, fuit repertus. Hoc ergo comite Italiam ingressus, diligentiae industriae, et singularis studii omnia, quae terra mareque habet, investigandi plurimos testes et admiratores reliquit: qui attestati sunt; ex rebus penitus perspectis, et ab omni arbitrio seiunctis, Cordum ea pronuntiasse, quibus apud Italos, viros doctos, magnam scientiae opinionem sit consecutus.

Non totum biennium Patavii et in vicinis locis vixerat: quando cum Cornelio Sittardo Coloniensi, medicinae et simplicium admodum studioso, Nicolao Fridewald Borusso, ac famulo quodam, iter Romam versus ingressus est: non tamen recta, sed per ea loca, quae simplicium feracia, vel apud Plinium legerat Cordus, vel ex aliis audierat: et circa Florentiam totum illum tractum convallium percurrit. Inde Pisas petit, Lucam, portum Liburnum, ac in summis, ut tempus tunc erat, caloribus, arduos montes, litora, et loca radiis solaribus plurimum exposita perrepetat: inspiciendo et inquirendo herbas, et alia; quibus doctrinae suae copias augeri posse arbitrabatur.

Vesperi in diversoria ex defatigatione herbarii nostri delati, quicquid esculentorum aut poculentorum inveniunt, avide arripiunt. Itaque famulus primum, postea et reliqui febri corripiuntur, ac Cordus quidem gravissima, cuius occasio haec fuit. Senis dum in diversorio e stabulo equum suum educit; alterius cuiusdam peregrini equus calce eum percussit, paulo infra femur: et quamvis nihil fractum, nec vulnus propter ocreas factum; dolorem tamen Cordus sensit, primumque contra aliorum comitum admonitiones, neglexit.

Forte eodem die per loca declivia, pluviis madefacta, iter erat faciendum. Ibi cum periculum esset ab equorum lapsu, pedites illud viae confecerunt. Itaque Cordus pedem ictu laesum accendit, et febrem nactus est: quae prima statim accessione ita corpus debilitavit: vix ut Romam, bidui aut tridui itinere distantem, partim equo, partim mula poterit deportari. Quarto vel quinto die post, Schreiberus ille, fidus hactenus Cordi Achates, supervenit: remque in periculo non minimo invenit. Sed cum et ex colloquiis amicis, et remediorum adhibitione, videretur ad sanitatem redire Cordus, paroxismo etiam quasi apoplectico penitus emanente; Schreiberus, comites idoneos nactus, Neapolim medicae rei gratia, excurrit, cum spe amicum brevi revisendi.

Verum Cordus, morbo redeunte, tertio post abitum illius die, placide exspirat, die vicesima quinta Septembris, hora noctis quinta, anno Christi millesimo, quingentesimo, quadragesimo quarto, aetatis annum agens undetrigesimum.

Sepultura magna cum difficultate impetrata a monachis est. Nam cum Romae iuramento obstricti sint medici omnes: neminem se accessuros pluries in morbis periculosis, quam bis terve, nisi aeger peccata confessus Eucharistiam sumat: idem Cordo indicarunt, et ut faceret, suaserunt. Cordus conscientiae suae ratione habita, accersit ad se sacerdotem, Germanum potissimum, et quidem Wormatiensem, hominem indoctum, sed non malum. Huic peccata in genere confessus, absolutionem petit, et, si fieri posset, Eucharistiam sub utraque specie, ut loquuntur. Sacerdos id sibi integrum esse, sancte negat: et si faciat, paratos sibi carceres et ignes: cum iamdudum Italis omnes Germani de haeresi suspecti sint. Cordus hoc audito acquiescit, illud in animum revocans: Crede, et manducasti. Discedit sacerdos, et adstantibus pie aegrum confessum dicit: verum metuere se, ut ob morbum deglutire hostiam possit. Paulo post revocatus non venit: quod iam rem ad nescio quos monachos paenitentiarios delatam audissent: qui de more furere, fremere, ac cadaver, ni ante obitum aeger communicaret, in Tyberim proiecturos minitari. Nostrates qua poterant, rem texerunt; et Cordus id quod erat subolfaciens, nihil fere cum quoquam est locutus. Tandem cum in extremis esset, ut monachis aliqua satisfieret, festinanter quendam, qui ungeret, advocant et exorant: atque sic  tum sepulturam mortuo, tum sibi securitatem procurant. Conditum est igitur corpus eius in templo Germanorum, ab Hadriano P. P. excitato, quod est S. Mariae de anima, regione Parionis. Sepulcro amici hoc elogium, iussu sumptuve I. Baptistae et Pauli Heinceliorum, patriciorum Augustanorum, inscripserunt:

valerio cordo simesusio hesso, [Note: Alii addunt, Medici et poetae.] euricii filio, [Note: Alii addunt, Integritate.] moribus, ingenio, comitate praestantissimo, doctorum omnium admirationem merito; qui naturae obscuritatem et herbarum vires adolescens senibus explicavit: cum expleri cognoscendi cupiditate non posset, perlustrata germania italiam adiit, venetiis in honore habitus, et romam vix ingressus, [Note: Alii, crudelissima febre.] subito morbo inter amicorum lacrymas, non recuperabili studiorum iactura, [Note: Alii florente avo.] optima aetate extinguitur, ( [Note: Quidam haec inclusa () non habent.] anno aetatis suae xxix. homini optime merito socii ger mani pietatis ergo pos.) anno m. d. xliv. vii. kalend. octobris.

Ingenio superest Cordus, mens ipsa recepta est
Caelo; quod terrae est, maxima Roma tenet.

Est et hoc in eius obitum epigramma.

Noscere Paeonias herbas, viresque medendi,
Iam natura homini facta noverca negat.
Invidiosa Macri rapuit monimenta vetustas:
Nunc etiam Cordum mors violenta tulit.
Hunc exstinctum igitur, vitae florentibus annis,
Tam procul a patria, crimen Apollo tuum est.
Lilia sic violaeque cadunt: absynthia florent.
Quanta eheu rebus damna parata bonis!
Italia huic tumulum, tribuit Germania vitam:
Qui poterat nasci clarius atque mori?

Obiit magno cum luctu et dolore etiam Italorum, qui aderant, magnumque eum hominem fore, si supervixisset; intellexerant, medico et chirurgo omnia tentantibus, qui Cordum eruditionis nomine amabant, et in simplicibus ac metallicis quaedam ex eo se cognituros sperabant.

Gravissimum autem sui desiderium popularibus ac viris doctis in Germania reliquit: inter quos ut notum carumque luxit Melanchthon: sed magis deploravit mortem ipsius propter erepta Rei pub. commoda, et interceptos fructus, qui potuisse ab illo, si vita contigisset diuturnior, percipi viderentur. Testatus id est tum alias, tum ad Ioachimum Camerarium istis: Non dubito te, de Valerii Cordi interitu cogitantem et de virtute adolescentis, et de matre, et de amicitia, quae tibi cum patre fuit; valde consternatum esse. Me vero quo dicam exerceri fato hoc anno; quo tot accepi vulnera; ut sape gemens illud Homericum cogitem;

ὡς μοὶ δέχεται κακὸν ἐκ κακοῦ ἀιεὶ!
Adeo mihi malum malo excipitur semper!

Sed commonefieri me divinitus agnosco; ac Filium Dei, dominum nostrum Iesum Christum oro: ut et mihi et aliis, ipsum invocantibus, aerumnas mitiget. Qui cum dixerit: [Gap desc: Greek words] non sinet nos deleri a furentibus et grassantibus spiritibus homicidis, Dei hostibus. Toto hoc anno, quoties aliquid obscuri de plantis aut animantibus legi: venit in mentem Cordi; quem reversum aliquando sciscitaturum me, solebam dicere. Nunc illae spes exstinctae sunt: et res literaria magno detrimento affecta est. Haec ibi Melanchthon: nos ad Cordum redimus.

Hic ergo toto vitae, sane brevis, curriculo, multa naturae arcana eruit: cognitionem herbarum, metallorum, piscium, monstratis veterum descriptionibus, illustravit et auxit: atque plurimos homo adolescens et Germanus Italos senes, ea tamen virtute praeditos, ut multi de se ἡβάσκω potius, quam γηράσκω πολλὰ διδασκόμενος, dicere potuerint, erudivit.

Moribus fuit moderatis temperatisque, et ad omnem vitae consuetudinem aptis. Ingenii tanta vi praeditus; ut ubicumque id intenderet, non natus ad hoc, quod agebat, sed a Deo fictus videretur. Praecipue autem possessionem artium, sibi quasi hereditario a patre poeta et medico eximio, relictam, augendam atque amplificandam putabat. In poeticis rariuscule sese exercebat: verum laudabile carmen scribebat.

Scaligeri de eo, ut opinor, hoc est iudicium: Cordi ingenium varium, nec vulgare: ceterum tantum sibi placens, quantum aliis haerere velit. Eius itaque laudatio, vel vituperatio aliorum est.

Accessit ad optimam institutionem ingenium acre, cui nihil arduum, nihil inaccessum esset: et ad industriam incredibilem fidissima custos memoria: qua ita excelluit, ut integras descriptiones singularum rerum, ac diversorum auctorum, secum ubique animo circumferret ac exprimeret, ubi opus esset.

Perlustravit omnem fere Germaniam, ac vicinas Septentrionales regiones: intravit horrentes saltus: superavit editissima montium iuga: demisit se in profundissimos specus: ut certius omnia cognosceret; nec aliorum narrationibus, ut saepe accidit, deciperetur. Et cum bona pars medicamentorum exoticis constet: ne illa parum cognita haberet; convertit se ab Aquilone ad alteram mundi plagam: ubi novus hospes omnibus doctis gratus: in medio, uti dictum, studiorum cursu, cum summo rei medicae detrimento, sublatus est.

Quantum enim ab hoc ingenio sperandum fuerit: apparet ex iis, quae amicorum cura ad nos pervenerunt.

Liber de ratione componendorum pharmacorum omnium, quae in usu saltem sunt, a morte auctoris, iussu Senatus Noribergici, ut praefatio editionis priscae prae se fert, est editus: et non solum a medicis approbatus ac pharmacopaeis commendatus: sed etiam crebro in Germania, et extra eam, cum singulari auctoris laude, recusus: utpote quo absolutius aut emendatius in hoc genere nihil hactenus divulgatum sit.

Eiusdem Cordi scripta alia, praesertim botanica, quae cumque colligere potuit, ut in publicum ederentur, curavit Conradus Gesnerus: ut sunt Commentarii in Dioscoridem, longe aliter conscripti: quam prius erant editi: historiae stirpium libri [Note: Accessit quintus.] quatuor posthumi, cum iconibus et brevissimis annotationibus: Silva, quae rerum fossilium in Germania, metallorum, lapidum, et stirpium aliquot rararum notitiam brevissime persequitur: liber de artificiosis extractionibus.

Aquatilium icones, quas in Italia pingi Cordus affabre curarat, Gesnerus ad se [Note: In epistolis pag. 13.] transmissas profitetur. Latet etiam num liber sextus historiae stirpium autographus: estque in eius obitum elegia ad D Hieronymum Schreiberum, Casparis Crucigeri C. F. eiusmodi:

Nuncia de Cordi miserande funere verba
Perlegi, gelidas imbre rigante genas.
Hei quantum licuit fatis, quantumque deabus,
Pendula qua rigido pollice fila metunt!
Illas non animi vis ingeniosa moratur:
Singua nec eloquio luxuriante potens.
Non pretium ipsa sui virtus, non temporis acti,
Quae iacet hoc aevo pene sepulta, fides.
Non pietas, caeli quae praemia pulchra meretur:
Non movet in superos ambitiosus amor.
Nec movet ingenuas didicisse fideliter artes;
Nec movet Aoniis invigilasse choris.
Denique Paeonias animo penetrasse per artes;
Non avidi flectit iura severa dei.
Occidit indigna sic Hessus morte peremptus:
Inde tuum sine te nomen, Erasme, viget.
Neve alios memorem, quorum me turba fatigat:
Sic tuus occubuit te sine, Corde, pater.
Credibile est illum pueros flevisse senesque:
Quo validus medico virque puerque fuit.
Nec tamen umbriferi fauces explentur Averni;
Et queritur, factum funeris esse parum.
Iam superes onerans placidis Germania votis,
Plena fuit reditus speque et amore tui.
Te quoque iam Pallas vulgo secreverat ante,
E medio rapiens serta Helicone tibi:
Ille Dioscoridem te dixerat, ille Galenum,
Pieriam supra notus erasque chelyn.
In medio cursu rerum, medioque paratu,
Raptus ad aetherias diceris isse domos
Dumque tuum plorat, iuvenis doctissime, casum
Roma, Deo reddis pectora, corpus humo.
Per mare sic rutilas pinus latura cohortes,
Ante diem rapido fulmine mota cadit.
Florida magnifici sic in spem nata triumphi.
Ante diem laurus falce resecta cadit.
Ergo dolet functum merito Germania Cordum,
A quo grande fuit quondam habitura decus.
Phoebeo radians olim sublimis honore,
Ornasset patriam, viveret ille, suam.
Quae subito raptum maerens velut unica natum,
Volvitur indigno pulverulenta situ.
Sed quia diis aliter visum, mala tanta feramus,
Leniter, et timida voce rogemus opem.
Ille quidem Christi felix amplectitur ulnas;
At nos aerumnis obvia turba sumus.
Ille quatit pedibus Stygiae fera monstra paludis:
Circuit, ut rapido nos voret ore, Sathan
Ille procul scelerum sordes labemque reliquit:
Nos sumus in vitium cerea turba nimis.
Iustitiae ille tulit redimitam flore coronam:
Saepe premit nostrum dira procella caput.
Si libet hoc igitur tumulo breve carmen habeto,
Possit ut a docta posteritate legi:
Cordus in hac tegitur iuvenis celeberrimus urna,
Natus ad ingenuas Pieridumque moras:
Paeoniis voluit cui vitam reddere succis
Phoebus: ni medicam mors repulisset opem.
Nectateo Charites sparserunt flumine membra,
Unde sitim in vivis saepe levabat agens.
Iam penitus vires herbarum novit et artes:
De quibus hic ratio, cur dubitaret, erat.
Vinceret ingeniis Germania, vicit ut armis:
Si Cordo similem rursus adepta foret,
Has pius Aoniis lacrimas e fontibus hausit,
Qui teritur lacrimis egrediturque, dolor.
Accipe non iusto properatum tempore carmen,
Quale nec extremos convenit ante rogos.
Velle sed in magnis, licet hic manus ultima desit,
Interdum meriti pondus et instar habet.
Quod petis, ut populi scriptum poliamus ad ora:
Non ita se facilem praestat Apollo mihi.
Non ideo debet committere carbasae Ponto,
Si qua per exiguas cymba natavit aquas.
Nec ratio est eadem, magnas volitare per urbes,
Et tua te solo iudice scripta legi.
Tu magis hoc socio debes iuvenilibus annis.
Cui longe uberiu culta Thalia fuit.
Et mihi si qua fuit, (quod nescio) vena poeta,
Ignavo periit squalida pene situ.
Quod superest addo placidam de more salutem,
Et reduci eveniant mollia fata precor.
Vale, prid. nonas Ianuarias, anno 1545.

Tantum de hoc Cordo ex scriptis ipsius Cordi, et epistolis illis praefixis a D. Conrado Gesnero, loanne Cratone: item ex epistola Hieron. Schreiberi ad D. Wolfgangum Lipsensem, aliis.


Cordia

Cordia is a genus of shrubs and trees in the borage family Boraginaceae. About 300 species have been identified worldwide, mostly in warmer regions.

Many Cordias have fragrant showy flowers and are popular in gardens, although they are not especially hardy. Like most other Boraginaceae, most have hairy leaves.

Cordia species are used as food plants by the larvae of some Lepidoptera species including Endoclita malabaricus and two bucculatricid leaf-miners recorded solely from Cordia, Bucculatrix caribbea and Bucculatrix cordiaella.

A number of the tropical species have edible fruits, called sebesten. In India, the fruits of local species are used as a vegetable, raw, cooked, or pickled, and are known by many names, including lasora in Hindi. One such species is Cordia dichotoma, which is called gunda in Hindi.

Cordia boisseri

Cordia gerascanthus

Cordia myxa


Euricius Cordus
Heinrich Ritze

Euricius Cordus, genannt Eberwein, eigentlich Heinrich Ritze (* 1486 in Simtshausen bei Wetter (Oberhessen), † 24. Dezember 1535 in Bremen) war ein deutscher Humanist, Dichter, Arzt und Botaniker. Nach ihm ist die wichtigste Auszeichnung des Fachbereichs Medizin der Philipps-Universität, die Euricius-Cordus-Medaille, benannt.

Cordus wurde als jüngstes von 13 Kindern (daher cordus = der Späte) des Bauern Urban Solden geboren.

Ersten Unterricht erhielt er in Wetter und Frankenberg, danach ging er auf die Lateinschule in Marburg. Er studierte ab 1505 an der Universität Erfurt und war danach Rektor in Kassel und Rentschreiber der Landgräfinwitwe Anna in Felsberg (Hessen). Um 1512 gründete er eine Familie aus der zahlreiche Kinder, darunter auch Valerius Cordus hervorgingen. Ab 1513 studierte Cordus wieder in Erfurt und wurde 1516 zum Magister promoviert. In Erfurt schloss er sich einem Freundeskreis mit Eobanus Hessus, Mutianus Rufus und Joachim Camerarius d. Ä. an.

Eyn Regiment, wie ma sich vor der Newen Plage/ Der Englisch schweiß genant/ bewaren/ Un so man damit ergriffen wirt/ darin halten sol/ Durch Euricium Cordum/ der Arzney Doctore und Professorem zu Marpurg.

Nach einer Zeit als Rektor an der Stiftsschule St. Marien in Erfurt studierte er ab 1519 Medizin. 1521 begegnete er in Worms Martin Luther und reiste danach nach Ferrara, wo er zum Dr. med. promoviert wurde. Ab 1523 war er in Braunschweig als Stadtarzt tätig. In einem Gedicht an Kaiser Karl V. bekannte er sich auch öffentlich zur Reformation. Das brachte ihm 1527 den Ruf Landgraf Philipps des Großmütigen ein, an der neu gegründeten, weltweit ersten protestantischen Universität in Marburg, den Lehrstuhl für Medizin zu übernehmen. Zweimal wurde er dort auch zum Rektor gewählt. Als Humanist war Cordus Anhänger Luthers und unterstützte die Bemühungen von Landgraf Philipp von Hessen, der einen Ausgleich zwischen lutherischen und zwinglianischen Theologen herbeizuführen versuchte. In seiner streitbaren Art machte Cordus sich jedoch derartig viele Feinde, dass er bereits nach sieben Jahren, zu Ostern 1534, Marburg wieder verließ. Er wurde Stadtarzt und Gymnasiallehrer in Bremen, wo er – noch keine 50 Jahre alt – am 24. Dezember 1535 starb.

Cordus war ein bekannter neulateinischen Dichter und ist als Epigrammatiker im 16. Jahrhundert unerreicht. Gotthold Ephraim Lessing hat viele der über 1.200 Epigramme in seinen eigenen Sinngedichten benutzt. Die ersten Epigramme veröffentlichte er 1517 und 1520, zum Schluss waren sie auf 13 Bände angewachsen. Hierauf beruht sein Ruhm als bester satirischer Dichter des Humanismus, jedoch schuf er sich so auch viele Feinde: In Braunschweig hatte er sich vor allem aus Glaubensgründen mit den Gegnern der Reformation angelegt, in Marburg nahm er in bissigen Epigrammen die Schwächen seiner Kollegen aufs Korn. Die Auseinandersetzungen gingen so weit, dass er zuletzt von den Zusammenkünften der Professoren ausgeschlossen wurde und sein Haus verlor, von dem er geglaubt hatte, dass er es als Eigentum übertragen bekommen hätte.

In seine Zeit als Medizinprofessor fällt der Ausbruch des Englischen Schweißes, einer rätselhaften Infektionskrankheit, die das Marburger Religionsgespräch beendete und von manchen Medizinhistorikern für Influenza gehalten wird. Cordus veröffentlichte darüber den ersten medizinischen Druck in der Geschichte der Universität Marburg: Regiment wider den Englischen Schweiß (1529). Außerdem stammt von ihm eine Anleitung zur Bereitung des unverfälschten Theriaks (1532), einer Art Universalmedizin des Mittelalters und der frühen Neuzeit aus zweifelhaften Zutaten. Nachfolger von Cordus wurde 1535 Johann Dryander (1500-1560), der jedoch an Cordus' Spezialität, der Botanik, wenig Interesse zeigte.

Des Arztes Euricius Cordus
aus Simtshausen
Gespräch über Pflanzen.

Botanik wurde zu dieser Zeit als Hilfswissenschaft der Medizin verstanden. 1534 veröffentlichte Cordus in Köln sein Botanologicon, was man etwa mit „Gespräch über Pflanzen“ übersetzen kann. Anders als viele Kräuterbücher seiner Zeit enthält es keine Abbildungen. Das Botanologicon ist in Form eines Dialogs unter fünf Personen gehalten. Die Handlung beginnt mit einem Frühstück im Haus von Cordus am Lahntor, wonach die Gäste den Hausgarten besuchen. Später unternehmen sie eine Exkursion zu einem Garten, den Cordus unterhalb des Glaskopfs angelegt hat, und kehren am Abend nach Hause zurück, nachdem sie den ganzen Tag über Fragen der Botanik diskutiert haben.

Cordus studierte nach italienischem Vorbild Pflanzen direkt in der Natur und nicht nur in den überlieferten Beschreibungen. Botanische Wanderungen scheinen auch zu seiner Unterrichtspraxis gehört zu haben, womit Cordus der erste deutsche Universitätsdozent gewesen wäre, der Exkursionen unternahm. An der Universität wurde er dafür verspottet: Er suche nach neuen Heilmethoden und respektiere nicht die Autorität der antiken Ärzte. Der Vorwurf ist berechtigt, obwohl Cordus ein Verehrer von Dioskurides war, denn gerade darin, dass er nicht ungeprüft die überlieferten Lehrmeinungen übernahm, erweist sich sein Rang als Botaniker. Immer wieder weist er im Botanologicon auf Widersprüche und Nachlässigkeiten seiner Vorgänger hin. Andere Meinungen diskutiert er offen und berücksichtigt auch die volkstümliche Heilpflanzenkunde. Es geht ihm dabei nicht darum, eine umfassende Darstellung der gesamten Pflanzenwelt zu liefern, sondern vielmehr die empirische Methode zu propagieren.

Diese Methode beschreibt Cordus als Ausflüge auf das Land, „wo ich an Ort und Stelle jene lebenden Pflanzen, über die ich zu Hause gelesen hatte, mit den meinem Gedächtnis eingeprägten Bildern vergleiche und betrachte und bald deren Bezeichnungen, bald auch deren Wirkkräfte von alten Weibern, die mir über den Weg laufen, erfrage; hierauf – nachdem alle mit ihrer Beschreibung verglichen sind – bestimme ich sie entweder mit reifem Urteil und so scharfsinnig wie möglich oder stelle meine Vermutungen an.“

Nachdrucke des Botanilogicons sind für Frankfurt (1549) und Paris (1551) nachgewiesen. Eine Übersetzung findet sich in Dilg, S. 122-333. Seine kurze Bemerkung über einen Garten am Glaskopf ist verschiedentlich so gedeutet worden, als habe Cordus in Marburg den ersten Botanischen Garten in Deutschland eingerichtet. Über dessen genaue Lage und Geschichte ist aber weiter nichts bekannt, so dass für Marburg ein Botanischer Garten erst 1786 als belegt gelten darf.

Sein Sohn Valerius Cordus (* 18. Februar 1515 in Kassel; † 25. November 1544 in Rom) war Botaniker, Arzt, Pharmakologe und Naturforscher. Er hat die erste deutsche Pharmakopöe – also ein Arzneimittelverzeichnis mit Vorschriften über ihre Zubereitung, Beschaffenheit und Anwendung – geschrieben. Die Pflanzengattung der Kordien (Cordia) aus der Familie der Raublattgewächse wurde zu Ehren der beiden Botaniker Euricius und Valerius Cordus benannt.


Melchior Adam
Vitae Germanorum medicorum: qui seculo superiori, et quod excurrit, claruerunt, congestae
et ad annum usque mdcxx deductae a Melchiore Adamo
.
Haidelbergae, Impensis heredum Ionae Rosae,
Excudit Iohannes Georgius Geyder, Acad. Typogr. anno mdcxx.

EURICIUS CORDUS.

Euricius Cordus, alias Henricus vel Ericus Urbanus, patria fuit Hassiacus, natus in viculo, cui nomen Simus vel Simesusa: unde et Simusii, sive Simesusii cognomentum aliquando adsumpsit. Non longe abest viculus iste ab alio viculo, in quo Eobanus natus: ut vicina fuerit duorum in Hassia poetarum patria. Parentes habuit rusticanos quidem, sed honestos, et mediocribus facultatibus; utpote cuius

Plura praehendentem quam centum iugera fundum
Fecundos genitor solus aravit agros.

Cordus autem est nominatus, quia extremo partu matris suae fuerat editus: ut ipse de se prodidit:

Autumnale velut sero sub tempore cordum,
Ultimus effetae, sic ego natus eram.
Conveniens igitur Cordi cognomen habebo,
Dii faciant illo post mea fata veeer!

Et ultimus ipse fuit inter septem fratres ac quinque sorores: quib. tamen omnib. supervixit. Euricius de Henrico fecerat Mutianus.

Ex aliis scholis Lipsiam venit sub annum decimum septimum, supra mille quingentos, tempore Camerarii: eoque secum attulit Bucolica sua, quae studiosis volentibus audire privatim explicavit. Ibi eum Camerarius adolescens primum vidit, apud suum magistrum Georgium Heltum: cumque caperetur animus sermonibus illius eruditis, et audiret poetam nominari: egregiam rem esse suspicari poeticam cepit: atque ex eo tum artem ipsam, tum artfices coluit ac magnifecit.

Erphordiae deinde ludum literarium aperuit Cordus: suaque industria Academiam illam multis nominibus reddidit celebriorem. Exstat in epistola quadam Ersami, anno decimo nono data, enceleusma ad ipsum gravissimum, et elogium vitae scholasticae praeclarum: quod operae pretium visum est adscribere. Sic igitur ad Cordum Erasmus: quo alacrius verseris in isto munere, fac memineris, secundum principes et episcopos neminem magnificentius posse mereri de Repub quam ludi literarii magistrum si rudibus adhuc et in quemvis habitum sequacib. animis, mentem instillet Christo dignam; easque literas, quae semper optimo cuique placuerunt. Quod si me audies, plus operae sumes in propagandis optimis disciplinis quam in refellendis harum hostibus. Ad claram lucem vel sua sponte evanescunt tenebrarum portenta. Hactenus Erasmus. Unde videmus Cordum etiam tum unum fuisse de numero amicorum Erasmi, ea tempestare in literis summum ac constat usum esse contubernio suavissimo Eobani, Camerarii, Mutiani, Sturciadae, et aliorum, qui tunc in Thuringiaca illa Academia efflorescebant.

Postea ad medicam artem se contulit, et anno vicesimo primo Italiam comite Sturciade petiit: ac Ferrariae inter alios audivit Nicolaum Leonicenum, iam nonagenarium, atque Ioannem Manardum, medicos: vidit ibidem Curium Lancilotum, Grammaticum insignem; sed hominem sordidum, deformem, abiectum, pauperrimum. Eruditionem itaque suam et vitae integritatem morumque elegantiam, cum viris in Italia doctis luculenter probasset Cordus: summa eum voluntate medici Ferrarienses suo ordini adscripserunt, titulos conferente illo Nicolao Leoniceno, viro in re medica summo. Inde epigrammate quodam sic ad illum Cordus:

Accepi clarum titulum insignemque tiaram;
Magnum id, at est maius te tribuisse decus.
Qua nihil haec medica videt aetas doctius arte;
A tanto laus est praemia ferre viro.

Reversus in patriam Erphordiae docuit, ad annum usque vicesimum septimum, post millesimum quingentesimum: quo cum Marpurgi tenuiora essent scholae [Note: A Philippo Hessorum principe anno 1526. apertae.], ut fit, inita, ipse inter primos primi rectoris Ioannis Ferrarii Montani Amelburgensis collegas est designatus, cum Hermanno Buschio, aliis. Post septenninm Marpurgo, ubi invidia premebatur Bremam in vitatus abiit; ibi quomodo habitus sit[Note: Lib. 12. epigr. Ubi moritur.], ipse his profitetur:

Excepit placido me pia Brema sinu.
Quae non vile supra mihi pacta salaria donum,
Gratuitaque dedit commoda tecta domus.
Et quo non ego me dignor, veneratur honore,
Inter primates dans residere suos.

Eximitur ibidem rebus humanis, anno Christi trigesimo quinto, alii octavo, die vicesimo quarto Decembris, relicta tum a se tum a liberis egregia doctrinae laude; quae esset immensa, si filio Valerio absolvere id, quod uterque instituerat, licuisset. In Euricium hi sunt Iacobi Mycilli versus ad Eobanum:

Occidit Hesse solo tecum prognatus eodem,
At procul hinc alio Cordus humatus agro:
Ambas qui studio coniunxit Apollinis artes,
Idem seu medicus, sive poeta bonus.

Cum eo multis doctis singularis usus necessitudinis intercessit: neque eo quisquam fuit magis, vel potius vehementius studiosus veritatis, et qui peius odisset mendacia ac vanitatem. Erat autem natura asperior, et paulo impatientior: quaeque dissimulare nihil fere, quo offenderetur, ac ferre posset. Quod in causa fuit: ut in aliquorum interdum indignationem incurreret: a quibus potuisset sublevari: si favorem ipsorum ambisset, ac obsequio retinuisset. Declaratur id epigrammatis, quae edidit: et alicubi ipse ita de sese:

Blandiri nescis, ac verum, Corde, tacere:
Et mirare tuos displicuisse libros?

Eobanum inprimis iunxerat ipsi patria et studiorum similitudo poeticorum; quae etiam aetate provectiori non dimisit. Cum ex Borussia aliquando reversus Eobanus, Cordum extemporali hoc disticho salutasset:

Salve, Corde, mei salve pars altera cordis,
O mecum patriae fama futura meae:
Euricius itidem
αὐτοχεδίως eidem binis versibus respondit:

O non vise mihi longis Eobane diebus;
Te tandem incolumi lator adesse pede.

Scripta posteritati elucubravit inter alia haec: primum botanologicon sive colloquium de herbis: quod una cum Valerii filii annotationibus in Dioscoridem est recusum.

Deinde Nicandri Alexipharmaca et theriacen Latinis versibus Heroicis expressit eleganter, utpote poeta industrius.

Exstat eiusdem iudicium de herbis et medicamentis simplicibus: de abusu Uroscopiae conclusiones, earundemque enarrationes adversus mendacissimos errones medicastros, qui imperitam plebeculam vana sua medicatione, misere bonis et vita spoliant, Latine et Germanice excusae.

In eiusdem operis epistola dedicatoria novam stirpium historiam pollicetur, qua superioris aetatis medicorum errata detegantur. Exstant eius et de sudore Anglico, de calculo item ac peste libelli. Opera denique eius poetica in unum corpus collecta, edita sunt ab Egenolphianis.

Quantum Astrologiae divinatrici tribuerit; ex hoc ad Valerium filium epigrammate est videre:

Apta Mathematicas ubi mens adspirat ad artes,
Laxa tibi studiis frena remitto tuis.
Hoc tamen admonitu, praescriptis finibus ut te
Contineas, certum constituasque modum.
Scire licet, vaga quo se volvant sidera motu;
Quem teneat terrae quaelibet ora situm.
Quae numeri virtus, quae vocum arcana potestas,
Et quodcumque fluens linea duxit opus.
Sed fuge dementum mendax genus astrologorum,
Quaeque docent vanis frivola scripta libris.
Haec medicis adeo nihil ars habet utile rebus;
Ut constet multis saepe nocere modis.
Ilico delectat, fateor, dulcedine; verum
Efficit expertes relligione viros.
Hinc quod ei sancta divina oracula lege
Praecipiant nullam nos adhibere fidem.
Malo quod indoctus, quam quod sis impius: ergo
Disce ut doctorem confiteare Deum.

De Medicis, et eorum tunc temporis sorte, lusit idem hoc epigrammate:

Tres medicus facies habet; unam, quando rogatur,
Angelicam: mox est, cum iuvat, ipse Deus:
Post ubi curato poscit sua praemia morbo:
Horridus apparet terribilisque Sathan.

Haec de Cordo patre Camerarius in vita Eobani, Micyllus in elegiis, I. Georgius Schenck. in bibliis Iatricis, et in primis scripta istius Cordi.


Etere etilico

L'etere dietilico, altrimenti noto come etere etilico, etere solforico o etossietano è un composto chimico (formula CH3-CH2-O-CH2-CH3) che a temperatura ambiente si presenta come un liquido incolore dall'odore caratteristico. È un composto estremamente infiammabile e nocivo con un basso punto di ebollizione. Oggigiorno viene comunemente utilizzato come solvente, ma in passato è stato sfruttato per le sue capacità anestetiche. A causa del suo elevato numero di cetani (l'analogo del numero di ottani per la benzina) pari a 85 - 96, l'etere dietilico viene impiegato anche come fluido di avvio nei motori diesel e a gasolio. L'etere dietilico presenta una modesta solubilità in acqua, pari a circa 7 g/100 ml.

L'alchimista Raimondo Lullo viene solitamente citato come scopritore di questo composto nel 1275, sebbene non ci siano indizi dell'epoca che possano confermare questa attribuzione. La prima sintesi ebbe luogo nel 1540 ad opera di Valerius Cordus, che chiamò la sostanza "olio dolce di vetriolo" (oleum dulce vitrioli) poiché essa era stata originariamente ottenuta tramite distillazione di una miscela di etanolo e acido solforico (quest'ultimo noto come vetriolo all'epoca). Infatti ancora oggi l'etere viene preparato per mezzo di una delle più antiche reazioni organiche, ossia per riscaldamento dell'alcol etilico con acido solforico.

Il procedimento adottato da Valerius Cordus è dettagliatamente descritto nel suo De artificiosis extractionibus pubblicato da Gessner nel 1561. Lo stesso Valerius Cordus individuò alcune delle proprietà medicinali dell'etere dietilico, ma fu Theophrastus Bombastus von Hohenheim, meglio noto come Paracelso, a scoprirne, nello stesso periodo, il potere analgesico. Il nome di etere venne in seguito attribuito alla sostanza nel 1730 da parte di August Siegmund Frobenius.

Il medico di origine americana Crawford Williamson Long fu il primo chirurgo a utilizzare l'etere dietilico per un'anestesia generale il giorno 30 Marzo 1842. Il primo utilizzo viene normalmente associato con l'Etherdome di Boston nel Massachusetts. Attualmente l'etere dietilico non viene più utilizzato come anestetico poiché sono state scoperte sostanze alternative maggiormente sicure, che, al contrario dell'etere, non sono infiammabili e non presentano effetti irritanti sui pazienti. In particolare sia per queste ragioni, sia per la sua volatilità e il suo basso punto di infiammabilità, l'etere dietilico viene considerato uno dei principali fattori di rischio nei laboratori.

L'etere dietilico può essere utilizzato per anestetizzare le zecche prima di rimuoverle dal corpo di un animale o di una persona. L'anestetico rilassa le zecche e impedisce loro di mantenere l'adesione del loro apparato boccale con la pelle.

Gli effetti anestetici dell'etere dietilico hanno reso questa sostanza popolare anche come droga ricreativa, non essendo tossica come altri solventi impiegati per questo scopo, capaci di portare a gravi conseguenze in caso di abuso di tali sostanze volatili.

L'etere dietilico venne messo in commercio fin dal tardo diciassettesimo secolo come "medicinale" per donne. Sebbene non fosse considerato adatto che le donne fossero dedite all'alcol, potevano invece fare ricorso all'uso di potenti "medicine" lasciando agli uomini le bevande alcoliche. Fra questi "medicinali" si annoverano ad esempio le cosiddette Gocce di Hoffman (ing. Hoffmann's Drops), composte da 3 parti di etanolo e una parte di etere dietilico. Preso direttamente, l'etere dietilico dà bruciore a livello della bocca e del cavo orale e risulta particolarmente sgradevole, tuttavia il consumo orale è possibile quando esso viene miscelato con alcol.

L'etere dietilco è incluso nella lista delle sostanze utilizzabili come precursori per la sintesi di droghe da parte della Convenzione delle Nazioni Unite Contro il Traffico Illecito di Narcotici e Sostanze Psicotrope (ing. United Nations Convention Against Illicit Traffic in Narcotic Drugs and Psychotropic Substances).

L'etere dietilico è estremamente infiammabile. I vapori di questa sostanza sono più densi dell'aria e tendono ad accumularsi se il locale non è adeguatamente aerato: anche una semplice scarica elettrostatica può incendiare i vapori di etere. Tali vapori inoltre prendono fuoco in maniera esplosiva, pertanto l'uso dell'etere dietilico dovrebbe avvenire preferibilmente solo sotto una cappa aspirante.

L'etere dietilico è anche suscettibile alla formazione di perossidi organici. I perossidi dell'etere sono sostanze alto bollenti ed esplosive in forma secca perciò si raccomanda di non distillare mai l'etere dietilico fino a concentrarlo completamente, in quanto il rischio di causare un'esplosione aumenta esponenzialmente. L'etere dietilico viene solitamente addizionato con BHT - 2,6-bis(1,1-dimetiletil)-4-metilfenolo, che riduce la formazione di perossidi. Le bottiglie più vecchie di tre mesi dovrebbero venire periodicamente sottoposte ad analisi per rilevare la presenza di perossidi. Un filo di ferro, che rilascia ioni Fe(III) catalizzando la decomposizione dei perossidi, viene talvolta aggiunto alle bottiglie di etere dietilico, così da preservare il solvente. Tuttavia gli ioni Fe(III) sono contemporaneamente in grado di aumentare la formazione di perossidi. Lo stoccaggio dell'etere con idrossido di sodio (NaOH) porta invece alla precipitazione della sostanza intermedia etere idroperossido.


San Raimondo Lullo

Raimondo Lullo (Palma de Mallorca, 1235 – Palma de Mallorca, 29 giugno 1315) - Ramon Llull in catalano e Raimundo Lulio in castigliano – fu filosofo, scrittore e missionario. Suo padre, per i servigi prestati al re Giacomo I di Aragona, ricevette onorificenze e terre nell'isola di Maiorca.

Nel 1247 Raimondo è nominato paggio del re e in seguito siniscalco e maggiordomo dell'Infante. Nel 1257 sposa Bianca Picany dalla quale ha due figli ma nel 1262 avviene la svolta nella sua vita. Nella sua Vita Coetanea Lullo narra la propria conversione: ha cinque visioni di Cristo e alla quinta si convince che, benché peccatore, sia chiamato da Dio. Decide di farsi missionario e di convertire i musulmani e gli ebrei, i quali, già credendo nell'esistenza di un essere del quale non si può pensare altro di maggiore, come insegna Anselmo d'Aosta, devono necessariamente essere cristiani.

Ma, nonostante le visioni, continua a condurre la solita vita licenziosa finché, dopo aver ascoltato una predicazione su San Francesco d'Assisi, si consiglia col domenicano Raimondo di Peñafort, che lo convince: nel 1263 vende tutti i suoi beni lasciandone una parte alla moglie e ai figli, e consacra la propria esistenza alla penitenza. Si compra comunque un servo che gli insegni l'arabo, lingua utile alla conversione dei falsi credenti.

Dopo un pellegrinaggio a Santiago de Compostela, studia filosofia, teologia, medicina, il latino, il provenzale e l'arabo; assimila parte della cultura dell'epoca: Aristotele, Platone, Sant'Agostino, Anselmo d’Aosta, Riccardo di san Vittore, i filosofi arabi. Compone una prima versione dell'Ars magna e il Libro della contemplazione in Dio.

Chiamato a Montpellier dal re Giacomo II, vi compone l'Arte dimostrativa; fonda a Mallorca, nel 1276, il collegio di Miramar per preparare i futuri missionari mediante lo studio delle lingue e dalla sua Ars magna.

Comincia ora la sua carriera di missionario laico, percorrendo mezza Europa e specialmente le coste del Mediterraneo, sollecitando aiuti dai regnanti e dai papi ed esponendo la sua Ars magna nelle piazze e nelle università, in particolare a Parigi, dove riceve il titolo di maestro delle Arti, ma non di maestro di teologia perché sposato e privo degli ordini sacri. Vi scrisse vari libri e disputò contro gli averroisti.

Nel 1295 si fa terziario francescano ad Assisi. Brevemente a Maiorca nel 1300, dove continua a scrivere e a disputare contro arabi ed ebrei, riprende i suoi viaggi che lo portano a Cipro, in Armenia, a Rodi, Malta, Napoli, Genova, Montpellier, Parigi, nel nord Africa. Qui viene incarcerato; rilasciato, riprende i viaggi: dopo un naufragio, va a Pisa e si ritira nel convento di san Domenico dal 1307 al 1308, continuando a scrivere. Una sua nuova permanenza a Parigi provoca una persecuzione contro gli averroisti, da lui considerati eretici perché mantengono separata la filosofia dalle verità di fede. Dedica al re di Francia Filippo il Bello l'Albero della filosofia d’amore.

Partecipa nel 1311 al Concilio di Vienne, dove chiede invano la ripresa delle crociate e di vietare l'insegnamento dell'averroismo, e riprende a viaggiare: aggredito a Tunisi, viene sottratto a stento al linciaggio e imbarcato in gravissime condizioni in una nave genovese fino a Maiorca dove muore nel 1315.

In virtù della sua tragica morte fu beatificato come martire da Pio IX (papa dal 1846 al 1878). La sua festa liturgica è il 30 giugno.

Opere

Statua dedicata a Raimondo Lullo nell'università di Barcellona

Il corpus lulliano comprende 243 opere riconosciute come autografe e 44 forse apocrife: fra quest’ultime, tutte quelle di argomento alchemico. Scrisse in arabo, in latino e in catalano. Sono opere di filosofia, teologia, mistiche, pedagogiche, di medicina, di scienze naturali, di fisica, matematica, letterarie e poetiche. Tra le tante, Ars magna; De levitate et ponderositate elementorum; Vita coetanea; Ars amativa; Felix de les meravelles; il Libro dell'ordine di cavalleria; il Libro del pagano e dei tre savi; il Libro della contemplazione di Dio; Lo sconforto; Logica nova; Ars generalis.

L'opera letteraria e pedagogica

Il De amic i amat, 365 versi in catalano, espone l'ascesi dell'uomo a Dio, con influssi di poesia trovadorica e riferimenti al Cantico dei Cantici e alla mistica araba. Il Plant de nostra dona Santa Maria e il Desconhort i cant de Ramon sono le sue migliori prove liriche: egli converte il catalano popolare in lingua letteraria tanto da porsi come il più notevole scrittore di questa lingua.

Scrisse anche il racconto, utopistico e insieme autobiografico, Blanquerna, verso il 1284, ricco di idee, di vita e di spiritualità, dove espone anche i suoi piani di educazione dei cristiani e dei mussulmani; il Felix de les maravelles, intorno al 1288, è una sorta di racconto enciclopedico, dalle scienze naturali alla teologia; scrisse anche un manuale cavalleresco, il Del Ordre de Cavayleria.

La Dottrina puerile, forse composta nel 1273, è il primo manuale conosciuto di istruzione dei bambini scritto in una lingua romanza. La sua pedagogia ha lo scopo di provvedere ai mezzi per conseguire la salvezza spirituale e, insieme, la cristianizzazione degli infedeli. Formulò anche i principi di un insegnamento intuitivo e analogico, raccomandò che la lingua nativa si insegnasse prima della latina, e che fossero docenti stranieri a insegnare la loro lingua. Auspicò anche la creazione di una lingua universale.

La filosofia e la teologia

La sua filosofia è influenzata da Sant'Agostino e dalle correnti mistiche francescane; non distinguendo nettamente filosofia e teologia, costruisce una sapienza cristiana secondo i suoi prevalenti intenti apologetici, per cui si può parlare di un suo razionalismo apologetico. Conosce Aristotele attraverso il filosofo arabo al-Ghazali da cui trasse un Compendio di logica, assimilandone la dottrina delle proposizioni e del sillogismo, ma la sua logica non è quella scolastica, formale o di seconda intenzione, distinta dalla teologia, bensì è un mezzo per ragionare sulle verità divine.

Il problema che Lullo cerca di risolvere deriva da Aristotele che distinse i principi comuni a ogni scienza dai principi propri di ciascuna. Si tratta, per Lullo, di trovare una scienza generale, tale che, nei principi di questa, siano contenuti i principi di tutte le scienze particolari.

L'Ars generalis, 1308, redazione finale di una precedente Ars compendiosa inveniendi veritatem o Ars magna primitiva, del 1274, vuole dunque essere la scienza suprema, da cui dipendano tutte le altre; non è propriamente una logica ma un’arte di ricerca. Mentre per Aristotele i principi non si basano su dimostrazioni ma derivano dall'esperienza e dall'induzione, Lullo crede di risolvere ogni problema con precisione matematica: parte dal presupposto che ogni proposizione sia riducibile a termini e i termini complessi siano riducibili a più termini semplici o principi. Supposto di aver completato il numero di tutti i termini semplici possibili, combinandoli in tutti i modi possibili si otterranno tutte le proposizioni vere possibili: nasce così l'arte combinatoria, anche come forma di mnemotecnica, in quanto facilita la memorizzazione delle nozioni di base. Questa concezione potrebbe avere avuto influenza sui successivi sviluppi del calcolo computazionale e su questioni riguardanti l'intelligenza artificiale.

Occorre ora scoprire tutti i termini semplici e trovare la regola che li combini. Egli individua 9 predicati assoluti, che sono i nove attributi divini: bontà, grandezza, eternità, potenza, sapienza, volontà, virtù, verità e gloria; 9 relazioni: differenza, concordanza, contrarietà, principio, mezzo, fine, maggioranza, minoranza ed eguaglianza; ma poi deve aggiungere 9 questioni, 9 soggetti, 9 virtù e 9 vizi.

Nel trattato Dell'ascesa e discesa dell'intelletto prova un nuovo metodo dialettico che prescinda dalle combinazioni dei termini. Con un movimento di ascesa l'intelletto raggiunge i principi primi, con il moto contrario acquisisce la conoscenza dei termini particolari.

L'Albero della scienza è un testo di enciclopedia delle scienze, un tentativo di unificare tutto il sapere in uno schema gerarchico. L'insieme delle scienze si collegano fra di loro configurando un albero ove la trama dei concetti raffigura la realtà del mondo e di Dio.

La metafisica lulliana è teologica, nel senso che si fonda sulla Rivelazione. Cerca di dare le prove dell'esistenza di Dio secondo la dottrina scolastica: Dio e le nove dignità divine sono la causa delle perfezioni create, cosicché tutte le creature mostrano gradualmente la loro somiglianza con Dio e dunque l'universo, secondo la tradizione agostiniana, è lo specchio del divino, il libro su cui s’impara a conoscere Dio, un sistema di segni che dimostrano la realtà divina. Dio è l'Idea eterna mentre le creature sono Idee nuove provenienti da Dio e dunque idee divine ma finite: la creazione non è pertanto avvenuta ab aeterno ma nel tempo.

L'opera alchemica

A Lullo furono attribuite numerose opere a carattere alchemico ma sono tutte apocrife; tra le più note è il Liber de segretis naturae seu de quinta essentia nel quale l'anonimo che si richiama a Lullo sostiene che mentre Dio può esercitare solo il bene, l'uomo può cadere nel male perché dispone solo del fuoco per purificare le cose terrene, ma con l'aiuto dei principi essenziali e con la fede può realizzare trasmutazioni naturali e raggiungere il bene. La scelta tra il bene ed il male appartiene al libero arbitrio, che è una conseguenza dell'ignoranza umana la quale è però voluta dalla stessa volontà divina ed è perciò anch’essa un bene.

Il lullismo

Alla sua morte restarono attivi i suoi seguaci in Francia, tra i quali Tommaso de Myésier che nel 1325 pubblica l'Electorium Remundi dove applica le dottrine del maestro alla cosmologia. Nel corso di tutto il secolo si attribuiscono a Lullo numerose opere di alchimia, astrologia e magia, con reazioni polemiche che portano la Sorbona a vietarne l'insegnamento nel 1390.

I due secoli successivi segnano l'acme del successo di Lullo studiato, fra gli altri, da Nicola Cusano, Pico della Mirandola e Giordano Bruno. La sua arte si presta bene all'esigenza, fortemente sentita nel Rinascimento, di una scienza enciclopedica: fra le tante opere emergono il De arte cyclognomica, 1569, di Cornelio Gemma, le Syntaxes artis mirabilis di Pedro Gregoire di Tolosa e l'Opus aureum, 1589, di Valerio de Valeriis.

L'interesse per l'arte combinatoria e la mnemotecnica, che ha radici risalenti a Cicerone, è affermata nell'Explanatio compendiosaque applicatio artis Raymundi Lulli, 1523, di Bernardo de Lavinheta e soprattutto nei De umbris idearum, Cantus Circaeus e Sigillus sigillorum di Giordano Bruno.

Il lullismo e la nascita della scienza moderna

Nel pensiero di Cartesio, soprattutto per quanto riguarda la sua concezione del metodo filosofico, vi è presenza di intuizioni lulliane. L'arte di Lullo infatti serve a risolvere ogni problema, attraverso la scomposizione di ogni quesito in parti più piccole e successivamente la riduzione in lettere dell'alfabeto. Queste lettere fanno parte di ruote che saranno in grado di fornire infinite combinazioni. Se si osserva quanto descritto nella prima parte del discorso sul metodo non si potrà che riscontrare una comunanza di idee di questi due filosofi. Inoltre sembra che il nome di Lullo sia l'unico nome di filosofo citato in un testo, Il discorso sul metodo, in cui compaiono solo Cartesio e Dio.

Anche Leibniz è interessato agli studi sulla lingua e alla sua concezione della logica. Dall'analisi dei filosofi che teorizzano la nuova scienza risulta innegabile la connessione con alcune idee cardine del pensiero di Lullo, quale l'ideale enciclopedico, l'utilizzo della matematica (scartata dal profeta della scienza moderna, Francesco Bacone) e il calcolo computazionale. Da queste ricerche risulta chiaro quanto l'importanza del pensiero di Lullo non sia inscritta solamente nella mnemotecnica, ma attraversi anche riflessioni teoreticamente più importanti come la struttura della scienza della logica e del linguaggio.