Bona Dea

Lessico

Bona Dea

Sotto l'appellativo Bona Dea, che ha un significato generale di Grande Madre, si venerava un'antica divinità indigena laziale, di cui era vietato pronunciare il nome.

La vera identità della dea traspare attraverso i vari miti che ne circondano la storia, così come ci vengono tramandati dagli autori antichi, oppure attraverso la tipologia del culto che veniva celebrato. Purtroppo la Bona Dea non trova una chiara caratterizzazione nemmeno esaminando le fonti antiche. In linea generale la versione più accreditata del mito la vuole moglie o figlia di Fauno. Secondo alcuni sarebbe invece da assimilare a Opi, per altri a Persefone o Proserpina che dir si voglia. La disquisizione più approfondita a nostra disposizione la dobbiamo a Giglio Gregorio Giraldi.

Secondo la versione riportata da Lattanzio (Divinae institutiones I,22) la dea è la moglie di Fauno, una moglie molto abile in tutte le arti domestiche e molto pudica, al punto di non uscire dalla propria camera e di non vedere altro uomo che suo marito. Un giorno però trovò una brocca di vino, la bevve e si ubriacò. Suo marito la castigò a tal punto con verghe di mirto che ne morì. Questo spiega l'esclusione del mirto dal suo tempio. Ella viene collocata in quella che è la storia antica del Latium da cui proviene la genealogia degli eroi e dei principi.

Un'altra maniera per conoscere la dea è riscontrabile nella tipologia del culto a lei dedicato. La descrizione del culto ci mostra una divinità che opera pro populo, quindi, per la salute di tutta Roma. Quali rappresentanti al femminile dello stato, le donne dell’aristocrazia erano preposte alla celebrazione del culto, un culto che veniva svolto strettamente in privato escludendo qualunque figura maschile, compresi gli animali.

Infatti, quando nel 62 aC Publio Clodio Pulcro, agitatore politico dell'ultima età repubblicana, si introdusse abusivamente in casa di Giulio Cesare travestendosi da donna per sedurne la moglie durante la festa della dea Bona Dia, da cui erano esclusi gli uomini, seguì una grave crisi politica dovuta a questa profanazione.

Se gli animali offerti erano perentoriamente femmine, quali fossero questi animali potremmo discutere all'infinito. Secondo alcuni erano galline che non dovevano essere nere (aggrappandosi a Plinio Naturalis historia X,156: Ad rem divinam luteo rostro pedibusque purae non videntur, ad opertanea sacra nigrae.), secondo altri si sacrificava una scrofa a causa del qui pro quo con Persefone, invece secondo altri si immolava una femmina di daino o di camoscio (dama).

Aveva il santuario sotto l'Aventino e qui in un bosco sacro le donne e le ragazze celebravano ogni anno i misteri della Bona Dea nei primi di dicembre. In essi, come sopra detto, gli uomini erano esclusi. Ercole, escluso egli stesso, aveva istituito, per vendetta, presso il suo altare, posto poco lontano da quello della dea, cerimonie dove le donne non potevano partecipare (vedi Macrobio Saturnalia I,12,22-27 e Properzio Elegiae IV,9).

Bona Dea

In Roman mythology, Bona Dea (literally "the good goddess") was the goddess of fertility, healing, virginity and women. She was the daughter of the god Faunus and was often referred to as Fauna.

Bona Dea was the perpetually virginal goddess, associated with virginity and fertility in women. She was also associated with healing, with the sick being tended to in her temple garden with medicinal herbs. She was regarded with great reverence by lower-class citizens, slaves and women; who went to her seeking aid in sickness or for fertility.

Bona Dea was invoked for healing and for freedom from slavery; many of her worshippers were freed slaves and plebeians, and many were women seeking aid in sickness or for fertility.

She was worshipped in a temple on the Aventine Hill, but her secret rites were performed in the home of a prominent Roman magistrate. The rites were held on December 4, and only included women. Even paintings or drawings of men or male animals were forbidden, along with the words "wine" and "myrtle" because she had once been beaten by Faunus with a myrtle stick after she got drunk. The rites were conducted annually by the wife of the senior magistrate present in Rome and were assisted by the Vestal Virgins. Very little is known about the ceremony, but the worship seems to have been agricultural in origin. The most famous event to do with this festival was its desecration by Publius Clodius in 62 BC by secretly attending the ceremony at the house of the pontifex maximus, Julius Caesar. During the ensuing trial, Clodius' alibi was destroyed by Cicero, which caused the animosity that would define their relationship from then on.

Bona Dea is usually depicted sitting on a throne, holding a cornucopia. The snake is her attribute, a symbol of healing, and consecrated snakes were kept in her temple at Rome, indicating her phallic nature. Her image frequently occurred on ancient Roman coins.

Bona Dea

Bona Dea, a Roman divinity, who is described as the sister, wife, or daughter of Faunus, and was herself called Fauna, Fatua, or Oma. (Serv. ad Aen. viii. 314; Macrob. Sat. i. 12.) She was worshipped at Rome from the earliest times as a chaste and prophetic divinity; and her worship was so exclusively confined to women, that men were not even allowed to know her name. Faunus himself had not been able to overcome her aversion to men, except by changing her into a serpent. (Cic. de Harusp. resp. 17; Varr. ap. Lactant. i. 22; Serv. l. c.) She revealed her oracles only to females, as Faunus did only to males. Her sanctuary was a grotto in the Aventine, which had been consecrated to her by Claudia, a pure maiden. (Macrob. l. c.; Ov. Fast. v. 148, &c.) In the time of Cicero, however, she had also a sanctuary between Aricia and Bovillae. (Cic. pro Mil. 31; Ascon. ad Milan, p. 32.) Her festival, which was celebrated every year on the 1st of May, was held in the house of the consul or praetor, as the sacrifices on that occasion were offered on behalf of the whole Roman people.

The solemnities were conducted by the Vestals, and only women, usually of the higher orders, were allowed to take part in them. (Cic. ad Att. i. 13, de Harusp. resp. l. c.; Dion Cass. xxxvii. 45.) During the solemnity, no male person was allowed to be in the house, and portraits of men were tolerated only when they were covered over. It is a well-known fact, that P. Clodius profaned the sacred ceremonies on such an occasion by entering the house of Caesar in the disguise of a woman. (Juv. vi. 429 ; Senec. Epist. 97 ; Pint. Caes. 9, Quaest. Rom. 20; Cic. Paradox. 4, ad Att. ii.4.) The women who celebrated the festival of Fauna had to prepare themselves for it by abstaining from various things, especially from intercourse with men. The house of the consul or praetor was decorated by the Vestals as a temple, with flowers and foliage of every kind except myrtle, on account of its symbolic meaning.

The head of the goddess's statue was adorned with a garland of vine-leaves, and a serpent surrounded its feet. The women were decorated in a similar manner. Although no one was allowed to bring wine with her, a vessel filled with wine, stood in the room, and from it the women made their libations and drank. This wine, however, was called milk, and the vessel containing it mellarium, so that the name of wine was avoided altogether. The solemnity commenced with a sacrifice called damium (the priestess who performed bore the name damiatrix, and the goddess damia; Fest. s. v. Damium, who however gives an absurd account of these names).

One might suppose that the sacrifice consisted of a chamois (dama) or some kind of substitute for a chamois; but Pliny (H.N. x. 77) seems to suggest, that the sacrifice consisted of hens of various colours, except black ones. After this sacrifice, the women began to perform Bacchic dances, and to drink of the wine prepared for them. (Juv. vi. 314.) The goddess herself was believed to have set the example for this; for, while yet on earth, she was said to have intoxicated herself by emptying a large vessel of wine, whereupon Faunus killed her with a myrtle staff, but afterwards raised her to the rank of a goddess. (Varr. ap. Lactant. l. c.; Arnob. adv. Gent. v. 18; Plut. Quaest. Rom. 20.) This whole ceremony took place at night, whence it is usually called sacrum opertum, or sacra opertanea. (Cic. de Legg. ii. 9, ad Att. i. 13.) Fauna was also regarded as a goddess possessed of healing powers, as might be inferred from the ser pents being part of her worship; but we know that various kinds of medicinal herbs were sold in her temple, and bought largely by the poorer classes. (Macrob., Plut., Arnob. ll. cc.) Greek writers, in their usual way, identify the Bona Dea with some Greek divinity, such as Semele, Medeia, Hecate, or Persephone. The Angitia of the Marsians seems to have been the same goddess with them as the Bona Dea with the Romans. (Angitia; comp. Hartung, Die Relig. der Röm. ii. p. 195, &c.)

Angitia, or Anguitia, a goddess worshipped by the Marsians and Marrubians, who lived about the shores of the lake Fucinus. She was believed to have been once a being who actually lived in that neighbourhood, taught the people remedies against the poison of serpents, and had derived her name from being able to kill serpents by her incantations (from angere or anguis, Serv. ad Aen. vii. 750). According to the account given by Servius, the goddess was of Greek origin, for Angitia, says he, was the name given by the Marrubians to Medea, who after having left Colchis came to Italy with Jason and taught the people the above mentioned remedies. Silius Italicus (viii. 498, &c.) identifies her completely with Medea. Her name occurs in several inscriptions (Orelli, p. 87, No. 116; p. 335, No. 1846), in one of which she is mentioned along with Angerona, and in another her name appears in the plural form. From a third inscription (Orelli, p. 87, No. 115) it seems that she had a temple and a treasury belonging to it. The Silvia Angitia between Alba and lake Fucinus derived its name from her. (Solin. c 2.)

Dictionary of Greek and Roman biography and mythology
William Smith - Boston, 1867

Bona Dea

Bona dea, quam Veteres Faunam, sive Fatuam dixêre, tantae pudicitiae fuit, ut nemo illam, dum vixit, praeter virum mas viderit, nec nomen eius audiêrit: propter quod illi solae mulieres Romanae noctu in operto sacrificabant.

Tibullus l. 1. El. 6. v. 22.

Sacra Bonae maribus non adeunda Deae.

Iuvenal. Sat. 6. v. 314.

Nota Bonae secreta Deae. ---- ----

Quidam putant hanc Proserpinam esse, et idcirco ei porcam sacram fieri, quia segetem, quam Ceres mortalibus tribuit, porca depasta est. Vide Lactant. Firm. l. 1. c. 22. Alex. ab Alex. l. 6. c. 8. Iuvenal. Sat. 2. v. 86.

Atque Bonam tenerae placant abdomine procae.

Propert. l. 4. El. 10. v. 25.

Femineae loca clausa Deae, fontesque piandos
Impune et nullis sacra retecta viris.

Ovid. l. 3. de Art. Am. v. 637.

Cum fuget a templis oculos Bona Diva virorum,
Praeterquam si quos illa venire iubet.
Et Fastorum quintô, v. 153.
Templa patres illic oculos exosa viriles
Leniter acclivô constituêre iugô.

Plut. in Caesare, Ἔστι δὲ Ῥωμαίοις θεὸς ἣν Ἀγαθὴν ὀνομάζουσιν, ὥσπερ Ἕλληνες Γυναικείαν, καὶ Φρύγες μὲν οἰκειούμενοι Μίδα μητέρα τοῦ βασιλέως γενέσθαι φασί, Ῥωμαῖοι δὲ νύμφην δρυάδα Φαύνῳ συνοικήσασαν, Ἕλληνες δὲ τῶν Διονύσου μητέρων τὴν ἄρρητον. ὅθεν ἀμπελίνοις τε τὰς σκηνὰς κλήμασιν ἑορτάζουσαι κατερέφουσι, καὶ δράκων ἱερὸς παρακαθίδρυται τῇ θεῷ κατὰ τὸν μῦθον. ἄνδρα δὲ προσελθεῖν οὐ θέμις οὐδ’ ἐπὶ τῆς οἰκίας γενέσθαι τῶν ἱερῶν ὀργιαζομένων, etc. Nic. Lloydius. Huius Deae orgiorum tempus et celebrandi munus, cum ad Consulem vel Praetorem devenit, ipse et omne quod secum habebat masculum, domô egredi solitum est. Tum uxor domum exornavit, et pleraque noctu facta sunt, iocis intermixtis, multâque Musicâ adhibitâ. Fiebant autem haec sacra pro salute Populi Romani in Pontificis M. aedibus, quae quia Clodius, qui muliebri habitu irrepserat, ob amorem Mutiae, Caesaris uxoris, violâsset, acerrime in illum Cicero invectus est. Idque Kalendis Maii, quibus etiam ara a Curibus Sabinis Laribus Praestitibus consecrata est. Quia autem fiebant pro salute Populi Romani ceremoniâ sanctissimâ, Mysteria κατ'ἐξοχὴν, item Mysteria Romana, Auctoribus appellantur. Et quidem in Ep. ad Atticum ter nomine Mysteriorum illa insignit Cicero l. 5. Ep. ult. l. 6. Ep. 1. et l. 15. Ep. 25. quod nomen apud Graecos proprium fuit Eleusiniorum, venerabilis etiam maxime sacri. De auctoritate illorum sic Idem Orat. de haruspic. Resp. De sacris publicis, de ludis maximis, de Deorum Penatium Vestaeque Matris ceremoniis, de illo ipso sacrfsicio, quod fit pro salute populi Rom. quod post Romam conditam huius unius casti tutoris religionum (Clodii) scelere violatum est. Et rursum, Etenim quod Sacrificium tam vetus est, quam hoc, quod a Regibus aequale huic urbi accepimus? quod autem tam occultum, quam id, quod non solum curiosos oculos excludit, sed etiam errantes ---- quod sit per Virgines Vestales, fit pro Pop. Rom.fsit in ea domo, quae est in Imperio, fit incredibili ceremoniâ, fit Deae, cuius ne nomen quidem viro scire fas est. Denique inferius de Clodio, Deorum ignes, solennes mensas, abditos ac penetrale, focos, occulta et maritis non invisa solum, sed etiam inaudita sacra, inexpiabili scelere pervertit. Haec tamen, ob incerta Fastorum, locô suô mota interdum fuisse, argumentum Plutarchus praebet. Narrat enim, quô die Lentulus et Catilinae coeteri populares in Senatu convicti erant, Cons. Ciceronem deductum in aedes vicinas suis: has enim tenuisse mulieres, quae sacris Bonae Deae operabantur; confirmatumque Ciceronem anxium ac solicitum ostentu flammae subito ex cinere et deustis corticibus igne iam sopitô emicantis. Is autem dies erat ante diem pridie Nonas Decembr. etc. Vide quae hanc in rem pluribus erudite Gronovius disserit Observation. l. 4 c. 9. ut et infra, ubi de Mysteriis Roman. Lactantius l. 1. c. 22. ex Sexto Clodio refert, hanc Deam Faunam uxorem Fauni fuisse, quae quia contra morem decusque regiam clam vinum hausisset, myrteis virgis a viro usque ad mortem caesa fuerit; postea cum Regem facti paeniteret, et is uxoris desiderium ferre non posset, divinos illi honores detulisse: hancque causam esse, quod in sacris eius amphora vini obvoluta poneretur, neque vinum suô nomine, sed lactis vel mellis veniret, et amphora mellaria diceretur: Eandem ob rationem myrtum e sacris hisce exulare. Alii tamen hoc ideo factum volunt, quod myrtus, utpote Veneri, sacra non conveniret sacris castissimae Deae, quae a nemine virorum, maritô exceptô, unquam se conspici passa dicitur. Mythologi per Deam hanc, terram vel tellurem indigitant benignam nostrûm omnium nutricem, unde Macrobius Saturn. l. 1. c. 12. Cornelium Labeonem auctorem esse, Maiae, i. e. terrae aedem Kalendis Maiis dedicatam sub nomine Bonae Deae, scribit: hincque inter sacerdotes eius praecipuas fuisse legimus Virgines Vestales. Eadem Fauna dicitur, quod omni usui animantium faveat: Ops, quod ipsius auxiliô vita constet: Fatua, a fando, quod infantes non prius vocem edant, quam terram attigerint etc. Addam ad haec sacra omnibus florentibus ac germinantibus Sacerdotes usas, super caput simulacri vitem, quâ filiam Pater decipere tentaverit, extensam, locum interiorem, ubi sacra peragebantur, Gynecaeum dictum, fuisse Cicer. Orat. de Aruspicum resp. Eandem Damiam, ut et Deam Damiam quoque vocatam esse. Vide Ioh. Rosin. Antiqq. Rom. l. 2. c. 19. l. 3. c. 26. et l. 4. c. 9. De eius aede sic Ovid. l. 5. Fast. v. 148.

---- ---- Interea Diva canenda Bona est.
Est moles nativa loco, res nomina fecit,
Appellant saxum, pars bona montis ea est.
Huic Remus institerat frustrâ: quo tempore fratri
Regna Palatinae prima dedistis aves.
Templa Patres illis oculos exosa viriles,
Leniter acclivi constituêre iugô,
Dedicat hoc veteris Clausorum nominis haeres,
Virgineô nullum corpore passa virum.
Livia restituit, ne non imitata maritum
Esset et ex omni parte sequuta virum etc.

Johann Jacob Hofmann (1635-1706)
Lexicon Universale - 1698

Giglio Gregorio Giraldi

Historiae Deorum Gentilium (1548) Syntagma IV

[p.194] Sed iam ad reliqua redeo, quae institueram de Bona Dea dicere. Cornelius Labeo et ipse hanc Magnam matrem, et terram, et Maiam esse existimabat, ut ostendere Macrobius laborat: quod sus praegnans ei mactaretur, quae proprie terrae hostia fuerat. Idem Labeo, et hanc Maiam Bonae deae nomine nuncupatam asserit, et ei Kalen. Maii aedem fuisse dicatam. ait insuper, Bonam deam et terram ex ipso ritu occultiore sacrorum eandem esse doceri posse. quin et eandem, Bonam, Faunamque, et Opem, et Fatuam, pontificum libris indigitari solitam fuisse. Bonam, quod omnium nobis ad victum bonorum causa est: Faunam, quod omni usui animantium favere putaretur: Opem, quod ipsius auxilio vita constare crederetur: Fatuam vero a fando, quod infantes partu editi non prius vocem edere crederentur, quam terram ipsam attingerent. Putabat Varro hanc Dryadem fuisse, Fauni filiam: vel ut Plutarchus refert, uxorem. nonnulli graecorum ex Liberi nutricibus fuisse, quam ne fari liceat existimabant. unde et mulieres cum ei festos dies peragebant, tabernacula vitiligineis intexebant ramis, sacrumque draconem deae secundum fabulam erigere solebant, ut ait Plutarchus. Sunt qui deam hanc affirment Iunonis potentiam habuisse, ideoque regale sceptrum in sinistra manu ei additum. Eandem alii Proserpinam crediderunt, porcaque ei rem divinam fieri solitam: quia segetes, quas Ceres mortalibus tribuisse ferebatur, porca depasceret. Alii Hecaten Chthoniam, Boeotii Semelem [Semelen] credebant. Plerique Fauni filiam dixerunt, quae obstiterit in amore patris voluntati lapsi, ita ut virga myrtea ab eo verberaretur, cum desiderio patris nec vino pressa cessisset. demum tamen pater in serpentem se transfigurasse, et cum filia coiisse creditur. [p.195] Horum hoc tale proferunt indicium, quod virgam myrteam in eius templo haberi nefas fuerit, et quod super caput eius extenderetur vitis, qua maxime causa eam pater decipere tentaverit: quod vinum in templum eius non suo nomine soleret inferri, sed vas in quo vinum inditum esset, mellarium nominaretur, et vinum lac: quodque serpentes in eius templo nec terrentes, nec timentes apparerent. Sextus Clodius, qui graece scripsit, ut recitat Lactantius, prodit, hanc vero uxorem Fauni fuisse: quae quia contra morem decusque regium clam vini ollam ebibisset, et ebria facta esset, virgis myrteis a viro usque ad mortem caesa est. postea cum regem facti sui poeniteret, et uxoris desiderium ferre non nosset, divinum illi nomen detulisse fertur, iccircoque in sacris eius obvolutam vini amphoram poni solitam. haec Clodius, vel potius Lactantius. Plutarchus in Problematis ita hanc historiam recitat: Flavii divinatoris uxorem fuisse, quae clam cum vinum largius biberet, a marito deprehensa, flagris caesa est. atque inde factum, ut myrtus in eius deae aedem non inferretur: vinumque cum mulieres ebiberent, non vinum, sed lac appellarent. Considerandum in Plutarchi Problematis, id est, Romanis capitibus male latine scribi: Quid est, inquit, quod Florae, quam Bonam deam nominant, omni florum genere templum exornantes, etc. Cum pro Flora, Gyneceae [Gynaeceae] deae scribendum sit, quam Bonam vocant: quod alia probatione non indiget, cum ita certe graece, ut nos exposuimus, legatur. Tum etiam ibidem paulo post, cum Floram Flavii vatis uxorem latinus interpres dicat, perperam factum est. nam Florae nomen utique additum est: id quod plerisque viris etiam eruditis errandi causam praestitit, ut Bonam deam eandem cum Flora fecerint, cum secus sit omnino, et eius nihil omnino Plutarchus tradiderit. Quidam praeterea deam hanc Medeam putavere, quod in eius aede omne genus herbarum esset, ex quibus antistites plerunque medicinas exhiberent: et quod templum eius virum introire non licebat, propter iniuriam, quam ab ingrato viro Iasone ipsa perpessa fuisset. Haec θεὸς γυναικεῖα, ut Plutarchus et Macrobius ostendunt, dicebatur, Κυῤῥάνας nomine, ut ait Hesychius. Gynaecea vero, quam quidam inepte Genesiam vocant, dea existimata fuit, quae ex corruptibilibus generationem facere putaretur. Cui cum res divina fiebat, optabant nemini bonum evenire, qui domi nasceretur. stulta et vana precatio. Sed haec Geneta, id est Γενείτα in graeco Plutarchi exemplari dicitur. ait enim: Cur Genetae nuncupatae soli canem immolant? quod sacrum alienum mihi esse videtur a Bona dea. Fuit et Cynetia dea, de qua in Neruene actum est: sed sequar de Bona dea. quam Varro Fauni filiam dixit, adeo pudicam ut extra gynaeconitin nunquam tradatur egressa, neque nomen eius in publico [p.196] fuerit auditum, nec virum unquam viderit, vel a viro visa fuerit, propter quod nec vir templum eius ingrediebatur. Hanc historiam, si non potius superstitiosam cerimoniam, cum aliter recitet Lactantius ex eiusdem Varronis sententia, me existimare facit, in Macrobii codicibus erratum esse: quod ut quivis ex se percipere possit, Lactantii verba apposui: eandem, inquit, Faunam Varro scribit tantae pudicitiae fuisse, ut nemo eam quoad vixerit (praeter virum suum) mas viderit, nec nomen eius audierit. Iccirco ubi mulieres in operto sacrificabant, Bonam deam nominabant. hinc dictum est ab Iuvenale,

Nota Bonae secreta deae.

Et a Tibullo:

Sacra Bonae maribus non adeunda deae.

quae tamen a P. Clodio violata fuerunt, ut in primis de Aruspicium [Aruspicum] responsis M. Cicero, et Plutarchus, et alii prodiderunt. qua de re et Seneca in Epistolis ita: Credat, ait, aliquis pecuniam esse versatam in eo iudicio, quo reus erat Clodius, ob id adulterium, quod cum Caesaris uxore in operto conmiserat, violatis religionibus eius sacrificii, quod pro populo fieri dicebatur: sic semotis extra conspectum omnibus viris, ut picturae quoque masculorum animalium contegerentur. ita inquam viri his sacris arcebantur, ut cum in Italia cum bobus Geryonis Hercules sitiens transiret, et ei petenti aquam, mulier respondisset, se ei praestare non posse, quod foeminarum [feminarum] deae dies celebraretur, nec ex eo apparatu viris gustare liceret: execratus hoc sacrum, et ipse a suis sacris mulieres arcendas Pinario et Potitio sacrorum suorum custodibus praecepit. Macrobius auctor, et ex parte Athenaeus, Plutarchus: sed copiosissime et elegantissime Propertius libro quarto elegiarum ad Herculem.

Idaea mater etiam Cybele dicta fuit, vel ab Ida Crete, vel potius ab Ida Phrygiae: utrobique enim culta fuit, ut ostensum est. Lucretius libro secundo,

Hanc variae gentes antiquo more sacrorum,
Idaeam vocitant matrem.

Vergilius:

Alma parens Idaea virum, etc.

Ovidius in Fastis:

Protinus inflexo Berecynthia tibia cornu
Flabit, et Idaeae festa parentis erunt.

Item alio loco Vergilius:

Buxusque vocat Berecynthia matris Idaeae.

Illi vero mons Ida consecratus, a quo et ipsa vocata est: quoniam a longe et procul ἔστιν ἰδεῖν, id est, videre est, cum tempestates et pluviae fiunt. quin etiam Montana ipsa cognominata, id est Ὀρεία, est, ut Phornutus ostendit. Aedes deae Cybeles in Ida pulchre describitur a Claudiano poeta, de Cerere loquente, in primo de Raptu Proserpinae:

Sic ait, et fulvis serpentibus attigit Idam [p.197]
Hic aedes augusta deae, templique colendi
Religiosa silex, densis quam pinus obumbrat
Frondibus, et nulla lucos agitante procella,
Stridula coniferis modulantur carmina ramis.
Terribiles intus thyasi, vesanaque mixto
Concentu delubra gemunt, ululatibus
Idae Bacchatur, timidas inclinant Gargara sylvas.
Postquam visa Ceres, mugitum tympana frenant,
Conticuere chori, Corybas non impulit ensem,
Non buxus, non aera sonant, blandique leones
Summisere iubas: adytis gavisa Cybelle
Exilit, et pronas intendit ad oscula turres

Et haec Claudianus. Notissima vero est historia apud Lactantium, Livium, Valerium, Augustinum, et alios, Claudiae virginis vestalis: cum ex libris Sibyllinis Idaea mater esset Romam accita, et navis qua vehebatur vado haesisset, Claudia, quae ex nimio cultu impudica habebatur, suo cingulo eam navem facillime traxit: quod miraculum consimile accidisse ferunt de Herculis statua, quae e Tyro rate Erythras advecta est, ut in Hercule dicetur. Scribit diligentissimus antiquitatum Romanarum auctor Dionysius Alicarnasseus [Halicarnaseus] libro secundo Historiarum sacrificia Idaeae deae quotannis, et certamina praetores Romanos agere solitos fuisse, Romanis legibus. sacra tamen ea non Romani peragebant, sed vir et mulier Phryges, qui illa per urbem circunducebant, congregantes matronas (qui mos fuit illis) imagines pectoribus annectentes, decantantesque ipsi a sequentibus matronalibus carminibus, tympana tenentes. Romanorum autem indigenarum nec matronas ullus congregans, neque cantibus tibiarum septus per urbem incedebat, variam indutus stolam, neque colens deam Phrygiis cerimoniis. Haec ferme Dionysius: ostendens, Romanos peregrinis externisque religionibus minus studuisse. id quod tamen satyrici poetae identidem illis obiiciunt. Libet ex libro IX. Decados III. Livii particulam ascribere, de ipsius deae adventu in urbem. Nam cum paulo ante ex Sibyllinis versibus legatos quinque ostendisset in Asiam missos ad Attalum, ut ex Pesinunte Romam deferrent, et id Rex ipse procurasset, ita subinfert: Eo, inquit, accessit consultatio de matre Idaea accipienda, quam praeterquam quod M. Valerius unus ex legatis regressus, actutum in Italia fore nunciaverat, recens nuncius [nuntius] aderat, Terracinae iam esse. tunc haud parvae rei iudicium senatum tenebat, qui vir optimus in Civitate esset. veram certe victoriam eius rei sibi quisque mallet, quam ulla imperia, honoresve suffragio seu patrum, seu plebis delatos, P.C. P. Scipionem Cn. [p.198] filium, eius qui in Hispania occiderat, adolescentem nodum quaestorium, iudicaverunt in tota Civitate virum optimum esse. id quibus virtutibus inducti ita iudicaverint, sicut traditum a proximis memoriae temporum illorum scriptoribus, libens posteris tradiderim: ita meas opiniones, coniectando rem vetustate obrutam, non interponam. P. Cornelius cum omnibus matronis Ostiam ire iussus obviam deae, isque eam de nave acciperet, et in terram elatam traderet ferendam matronis. postquam navis ad Ostium amnis Tyberini [Tiberini] accessit, sicut erat iussus, in salum nave evectus, a sacerdotibus eam accepit, extulitque in terram. Matronae primores civitatis, inter quas unius Claudiae Quintiae insigne est nomen, accepere: cui dubia, ut traditur, antea fama, clariorem ad posteros tam religioso ministerio pudicitiam fecit. eae per manus succedentes deinde aliae aliis, omni effusa Civitate obviam, thurribulis [thuribulis] ante ianuas positis, qua perferebatur, atque accenso thure, precantibus, ut volens propitiaque urbem Romam iniret, in aedem Victoriae, quae est in Palatio, pertulere deam pridie idus Aprilis, isque dies festus fuit. populus frequens dona deae in Palatio tulit, lectisterniumque et ludi fuere, Megalesia appellata. Hactenus quidem de adventu in urbem deae. Libro vero de bello Macedonico VI. Per idem, inquit, tempus fere aedes matris magnae Idaeae dedicata est, quam deam is P. Cornelius advectam ex Asia, P. Cornelio Scipione, cui post Africano fuit cognomen, P. Licinio Coss. in Palatium a mari detulerat. locaverant aedem faciendam M. Livius, C. Claudius, censores, M. Cornelio, T. Sempronio Coss. XIII. anno postea quam locata erat, dedicavit eam M. Iunius Brutus. ludique ab dedicationem eius facti: quos primos scenicos fuisse, Valerius Antias est auctor, Megalesia appellatos.

Berecynthia mater deorum dicitur, et Phrygia, ut inprimis docet Strabo. Vergilius in sexto,

Qualis Berecynthia mater
Invehitur curru Phrygias turrita per urbes,
Laeta deum partu, centum complexa nepotes.

Berecynthus [Berecyntus], inquit Servius, castellum est Phrygiae iuxta Sangarium fluvium, ubi mater deum colebatur. Fulgentius vero in tertio ait, quod ea Berecynthis [Berecynthiis] montibus praeesset. Cynthos enim, ut idem scribit, Attica lingua flos nuncupatur: unde et hiacynthus [hyacinthus] dicitur, non ut ipse interpretatur Fulgentius, quasi solus flos, sed violae flos, ut ego arbitror. Agatharchides in libro Phrygiacon, ait Berecynthiam primum fuisse Matris deum sacerdotem, qui monti nomen dederit. Putat Hesychius, Phrygiam prius vocatam Berecynthiam, et absque afflatu scribit: tum etiam genus quoddam Phrygum Berecynthas [p.199] fuisset ait: id quod et Strabo testatur in X., quo loco de Rhea et Berecynthia agit. Subiungit Hesychius, et tibia Berecyntia: aliaque insuper addit, quae ad rem non faciunt. Idem tamen alibi Berecyndas per d scribit, et eo nomine ait Phrygas daemones nuncupari. Et θρύγες etiam Phryges, vel barbaros, vel soloecistas, hoc est incondite loquentes. Iuba vero, a Lydis dicere videtur Briga Liberum significare. Phrygia quoque haec dea vocata, et cum alii, tum etiam Phurnutus scribit, quod celebri cultu apud Phryges celebraretur.

Δαμία, Damia, ut Festus scribit, Bona dea cognominata est, et eius sacerdos δαμίας. unde et Damium, eodem auctore, sacrificium, quod in operto fiebat in ipsius Bonae deae honorem. dictum videtur a contrario, quod minime esset δημόσιον, id est publicum. η enim litera nonumquam [nonnumquam] apud nos in a convertitur. Sane Bonae deae aedes Subsaxanae, in XII. regione urbis fuit: P. Victor.

Le Dictionnaire des Antiquités
Grecques et Romaines
de Daremberg et Saglio

Hachette - 1877-1919