Lessico

---

Venti

Astreo, uno dei 6 o dei 23 Titani, ebbe da Eos - Aurora, forse anche lei Titanessa - quattro figli, i Venti Astrei: Euro, Zefiro, Borea, Noto, il cui re era Eolo, il dio dei Venti, che li teneva incatenati in una grotta.

Eolo, figlio di Ippote, risiedeva nell’isola Eolia (forse Lipari), dove accolse Ulisse nel suo girovagare durante il ritorno in patria e, per favorirlo, chiuse in un otre tutti i venti contrari alla sua navigazione. Ma i compagni dell’eroe greco, incuriositi, aprirono l’otre scatenando i venti che distrussero la flotta. Il suo nome deriva dalla parola greca aiólos, che significa agile, rapido, ma anche vario, perché i suoi sudditi, i Venti, sono estremamente variabili.

La Rosa dei Venti rappresenta l'intero giro dell'orizzonte a 360° diviso in 32 direzioni denominate Rombi e altrettanti settori denominate Quarte: ogni Quarta ha un'ampiezza di 11° e 15'.

Per indicare la provenienza del vento sono sufficienti 16 Rombi: 4 cardinali, 4 intercardinali e 8 intermedi o mezzi venti.

Ai tempi della navigazione a vela, si rendeva necessaria una maggior precisione, per indicare al timoniere la prora (il Rombo) da seguire sulla bussola magnetica: la Rosa dei Venti risultava quindi ulteriormente suddivisa in Quarte, Mezze Quarte e Quartine per un’ampiezza di circa 3°.

Venti orientali
Apeliote - Euro - Volturno o Scirocco

Euro è abitualmente rappresentato come un giovane alato

I nomi di questi venti orientali possono creare confusione. Spirano tutti da est, ma essendo riferiti al punto in cui si vede nascere il sole, è logico che questo punto è assai diverso quando scocca il solstizio d'estate oppure quello d'inverno. La moderna meteorologia ha dovuto fissarne i nomi senza tener conto della loro antica etimologia che è causa di confusione.

Il vento dell'est è detto apeliote in quanto spira da dove nasce il sole, come esprime il vocabolo greco ἀπηλιώτης. È detto subsolanus dai Romani e il significato è identico.

Quando spira da est-sudest è detto euro in quanto, come diceva Aulo Gellio, ὁ ἀπὸ τῆς ἠοῦς ῥέων = è quello che scorre dall'aurora, quello che spira da oriente.

Se il vento spira da sudest corrisponde allo scirocco, detto vulturnus o volturnus dai Romani (per la cui etimologia si rimanda all'avvoltoio) e euronoto da gran parte dei Greci. Infatti, come specifica Aulo Gellio, la maggior parte dei Greci lo indicava con Eurónotos perché situato - più o meno a metà strada - tra Noto e Euro: Tertius ventus, qui ab oriente hiberno spirat, volturnum Romani vocant, eum plerique Graeci mixto nomine, quod inter notum et eurum sit, εὐρόνοτον appellant. Scirocco pare derivi  dall'arabo magrebino suluq = vento di mezzogiorno attraverso il genovese e anche in questo caso, se non ci avesse pensato la moderna meteorologia, cadremmo in confusione, in quanto sudest non corrisponde a sud.

Zefiro o Favonio

La Primavera - ca. 1482 - Galleria degli Uffizi, Firenze
All'estrema destra la ninfa Cloride e il marito Zefiro
Sandro Botticelli alias Alessandro Filipepi (Firenze 1445-1510)

Zefiro o Favonio: vento mite, primaverile, che soffia da occidente. Si diceva che l’alito dolce di questo vento primaverile di ponente facesse sbocciare i fiori e producesse i frutti. Zefiro in greco suona Zéphyros, a quanto pare derivato da zóphos = zona delle tenebre, occidente. Favonio deriva invece dal latino faveo = favorire la crescita, perché col suo tepore favorisce i germogli, oppure dal latino foveo = riscaldare, essendo un vento mite.

Il Favonio in tedesco è detto Föhn, da cui deriva l'italiano fon o fohn (spesso scritto erroneamente phon) che indica l'asciugacapelli, l'apparecchio elettrico portatile che genera un getto d'aria calda per asciugare appunto i capelli.

La ninfa Cloride, dea dei fiori, moglie di Zefiro, identificata dai Romani con Flora
William-Adolphe Bouguereau - 1875

Zephiro torna – Zefiro ritorna

In questo sonetto, il 310° del Canzoniere, Francesco Petrarca descrive gli effetti positivi e rasserenanti derivanti dal ritorno della bella stagione, con l’avvento della quale i prati si riempiono di fiori, gli uccelli riprendono a cantare; ogni elemento della natura partecipa all’entusiastico risveglio del mondo di natura, cui corrisponde il risveglio dell’amore. Unico escluso, tuttavia, il poeta, per il quale la primavera corrisponde al ricordo del primo incontro con la donna desiderata, Laura, e, al contempo, alla dolorosa rievocazione della sua morte, avvenuta nella medesima stagione.

Il Canzoniere, meno comunemente conosciuto col titolo originale in latino Francisci Petrarchae laureati poetae Rerum vulgarium fragmenta (Frammenti di componimenti in volgare di Francesco Petrarca, poeta coronato d'alloro), è la storia, attraverso la poesia, della vita interiore di Petrarca (Arezzo, 20 luglio 1304 – Arquà PD, 18/19 luglio 1374). La raccolta comprende 366 componimenti (365, come i giorni dell'anno, più 1 introduttivo: "Voi ch'ascoltate"): 317 sonetti (86,5%), 29 canzoni (8%), 9 sestine (2,5%), 7 ballate (2%) e 4 madrigali (1%).

Bòrea / Boréa o Aquilone

Borea rapisce Orizia
vaso greco a figure rosse ca. 360 aC - Parigi, Louvre

Borea: vento del nord che rapì Orizia figlia di Eretteo (mitico re dell'Attica), con la quale ebbe i figli Zete, Calais e Cleopatra. Era rappresentato come un dio alato ed era la personificazione di un tempestoso vento del nord, che oggi chiamiamo tramontana. Gli era stato  dedicato un tempietto dagli Ateniesi  perché aveva aiutato i Greci a distruggere l’armata navale di Serse . Il termine aquilone potrebbe designare il fatto che è un vento impetuoso, come un'aquila. Per l'etimologia di Borea affidiamoci ad Aulo Gellio:

Boream autem putant dictum ἀπὸ τῆς βοῆς, quoniam sit violenti flatus et sonori.

 Infatti βοή significa grido, sia di gioia che di dolore, nonché richiamo di guerra.

Borea rapisce Orizia
di Heinrich Lossow

Bora è voce veneta che sta per borea ed è il vento freddo e secco, violento e tempestoso, che spira, specie d'autunno e d'inverno, da nordest sulle regioni dell'alto Adriatico, soprattutto sull'Istria e sulla Dalmazia.

Austro o Noto

Austro è il vento del sud, caldo e umido, che i Greci chiamavano Noto.
Non esiste una chiara etimologia per ambedue i vocaboli.
Per Noto affidiamoci ad Aulo Gellio:
Graece notos nominatur, quoniam est nebulosus atque umectus; notís enim Graece umor nominatur.
Infatti νοτίς significa umidità.

Libeccio

Dall'arabo volgare lebek, prestito dal greco libikós, il vento piovoso di sudovest, detto líps/libós, derivato da leíbø = gocciolare, versare. Vento caldo-umido che spira da sud-ovest verso nord-est e interessa l’area del Mediterraneo. Associato all’effetto di depressioni cicloniche a nord-est, può manifestarsi con improvvise raffiche estremamente violente che prendono il nome di libecciate, le quali generano mareggiate lungo la costa, condizioni di burrasca e piogge molto intense. In Italia il libeccio è avvertito in particolare nelle regioni tirreniche. Il termine libeccio indica anche la direzione sud-ovest.

I venti di Aristotele
Meteorologia
Libro II - Parte 6

Translated by E. W. Webster

Let us now explain the position of the winds, their oppositions, which can blow simultaneously with which, and which cannot, their names and number, and any other of their affections that have not been treated in the 'particular questions'. What we say about their position must be followed with the help of the figure. For clearness' sake we have drawn the circle of the horizon, which is round, but it represents the zone in which we live; for that can be divided in the same way. Let us also begin by laying down that those things are locally contrary which are locally most distant from one another, just as things specifically most remote from one another are specific contraries. Now things that face one another from opposite ends of a diameter are locally most distant from one another.

Let A be the point where the sun sets at the equinox and B, the point opposite, the place where it rises at the equinox. Let there be another diameter cutting this at right angles, and let the point H on it be the north and its diametrical opposite O the south. Let Z be the rising of the sun at the summer solstice and E its setting at the summer solstice; D its rising at the winter solstice, and G its setting at the winter solstice. Draw a diameter from Z to G from D to E. Then since those things are locally contrary which are most distant from one another in space, and points diametrically opposite are most distant from one another, those winds must necessarily be contrary to one another that blow from opposite ends of a diameter.

The names of the winds according to their position are these. Zephyrus is the wind that blows from A, this being the point where the sun sets at the equinox. Its contrary is Apeliotes blowing from B the point where the sun rises at the equinox. The wind blowing from H, the north, is the true north wind, called Aparctias: while Notus blowing from O is its contrary; for this point is the south and O is contrary to H, being diametrically opposite to it. Caecias blows from Z, where the sun rises at the summer solstice. Its contrary is not the wind blowing from E but Lips blowing from G. For Lips blows from the point where the sun sets at the winter solstice and is diametrically opposite to Caecias: so it is its contrary. Eurus blows from D, coming from the point where the sun rises at the winter solstice. It borders on Notus, and so we often find that people speak of 'Euro-Noti'. Its contrary is not Lips blowing from G but the wind that blows from E which some call Argestes, some Olympias, and some Sciron. This blows from the point where the sun sets at the summer solstice, and is the only wind that is diametrically opposite to Eurus. These are the winds that are diametrically opposite to one another and their contraries.

There are other winds which have no contraries. The wind they call Thrascias, which lies between Argestes and Aparctias, blows from I; and the wind called Meses, which lies between Caecias and Aparctias, from K. (The line IK nearly coincides with the ever visible circle, but not quite.) These winds have no contraries. Meses has not, or else there would be a wind blowing from the point M which is diametrically opposite. Thrascias corresponding to the point I has not, for then there would be a wind blowing from N, the point which is diametrically opposite. (But perhaps a local wind which the inhabitants of those parts call Phoenicias blows from that point.

These are the most important and definite winds and these their places.

There are more winds from the north than from the south. The reason for this is that the region in which we live lies nearer to the north. Also, much more water and snow is pushed aside into this quarter because the other lies under the sun and its course. When this thaws and soaks into the earth and is exposed to the heat of the sun and the earth it necessarily causes evaporation to rise in greater quantities and over a greater space.

Of the winds we have described Aparctias is the north wind in the strict sense. Thrascias and Meses are north winds too. (Caecias is half north and half east.) South are that which blows from due south and Lips. East, the wind from the rising of the sun at the equinox and Eurus. Phoenicias is half south and half east. West, the wind from the true west and that called Argestes. More generally these winds are classified as northerly or southerly. The west winds are counted as northerly, for they blow from the place of sunset and are therefore colder; the east winds as southerly, for they are warmer because they blow from the place of sunrise. So the distinction of cold and hot or warm is the basis for the division of the winds into northerly and southerly. East winds are warmer than west winds because the sun shines on the east longer, whereas it leaves the west sooner and reaches it later.

Since this is the distribution of the winds it is clear that contrary winds cannot blow simultaneously. They are diametrically opposite to one another and one of the two must be overpowered and cease. Winds that are not diametrically opposite to one another may blow simultaneously: for instance the winds from Z and from D. Hence it sometimes happens that both of them, though different winds and blowing from different quarters, are favourable to sailors making for the same point.

Contrary winds commonly blow at opposite seasons. Thus Caecias and in general the winds north of the summer solstice blow about the time of the spring equinox, but about the autumn equinox Lips; and Zephyrus about the summer solstice, but about the winter solstice Eurus.

Aparctias, Thrascias, and Argestes are the winds that fall on others most and stop them. Their source is so close to us that they are greater and stronger than other winds. They bring fair weather most of all winds for the same reason, for, blowing as they do, from close at hand, they overpower the other winds and stop them; they also blow away the clouds that are forming and leave a clear sky unless they happen to be very cold. Then they do not bring fair weather, but being colder than they are strong they condense the clouds before driving them away.

Caecias does not bring fair weather because it returns upon itself. Hence the saying: 'Bringing it on himself as Caecias does clouds.'

When they cease, winds are succeeded by their neighbours in the direction of the movement of the sun. For an effect is most apt to be produced in the neighbourhood of its cause, and the cause of winds moves with the sun.

Contrary winds have either the same or contrary effects. Thus Lips and Caecias, sometimes called Hellespontias, are both rainy gestes and Eurus are dry: the latter being dry at first and rainy afterwards. Meses and Aparctias are coldest and bring most snow. Aparctias, Thrascias, and Argestes bring hail. Notus, Zephyrus, and Eurus are hot. Caecias covers the sky with heavy clouds, Lips with lighter ones. Caecias does this because it returns upon itself and combines the qualities of Boreas and Eurus. By being cold it condenses and gathers the vaporous air, and because it is easterly it carries with it and drives before it a great quantity of such matter. Aparctias, Thrascias, and Argestes bring fair weather for the reason we have explained before. These winds and Meses are most commonly accompanied by lightning. They are cold because they blow from the north, and lightning is due to cold, being ejected when the clouds contract. Some of these same bring hail with them for the same reason; namely, that they cause a sudden condensation.

Hurricanes are commonest in autumn, and next in spring: Aparctias, Thrascias, and Argestes give rise to them most. This is because hurricanes are generally formed when some winds are blowing and others fall on them; and these are the winds which are most apt to fall on others that are blowing; the reason for which, too, we have explained before.

The Etesiae veer round: they begin from the north, and become for dwellers in the west Thrasciae, Argestae, and Zephyrus (for Zephyrus belongs to the north). For dwellers in the east they veer round as far as Apeliotes.

So much for the winds, their origin and nature and the properties common to them all or peculiar to each.

I venti di Lucio Anneo Seneca
Naturales quaestiones
Liber V - De ventis

[1,1] Ventus est fluens aer. Quidam ita definierunt: ventus est aer fluens in unam partem. Haec definitio videtur diligentior, quia numquam aer tam immobilis est ut non in aliqua sit agitatione; sic tranquillum mare dicitur, cum leviter commovetur nec in unam partem inclinatur: itaque si legeris "cum placidum ventis staret mare", scito illud non stare sed succuti leviter et dici tranquillum, quia nec hoc nec illo impetum capiat.

[1,2] Idem et de aere iudicandum est, non esse umquam immobilem, etiamsi quietus sit. Quod ex hoc intellegas licet: cum sol in aliquem clausum locum infusus est, videmus corpuscula minima in adversum ferri, alia sursum, alia deorsum varie concursantia.

[1,3] Ergo ut parum diligenter comprehendet quod vult, qui dixerit: "fluctus est maris agitatio", quia tranquillum quoque agitatur, at ille abunde sibi caverit, cuius definitio haec fuerit: "fluctus est maris in unam partem agitatio"; sic in hac quoque re, quam cum maxime quaerimus, non circumscribetur qui ita se gesserit ut dicat: "ventus est fluens in unam partem aer" aut "aer fluens impetu" aut "vis aeris in unam partem euntis" aut "cursus aeris aliquo concitatior".

[1,4] Scio quid responderi pro altera definitione possit: quid necesse est adicere te "in unam partem"? Utique enim quod fluit in unam partem fluit; nemo aquam fluere dicit, si tantum intra se movetur, sed si aliquo fertur: potest ergo aliquid moveri et non fluere, et e contrario non potest fluere nisi in unam partem.

[1,5] Sed sive haec brevitas satis a calumnia tuta est, hac utamur; sive aliquis circumspectior est, verbo non parcat, cuius adiectio cavillationem omnem poterit excludere. Nunc ad ipsam rem accedamus, quoniam satis de formula disputatum est.

[2,1] Democritus ait, cum in angusto inani multa sint corpuscula, quae ille atomos vocat, sequi ventum; at contra quietum et placidum aeris statum esse, cum in multo inani pauca sint corpuscula. Nam quemadmodum in foro aut vico, quamdiu paucitas est, sine tumultu ambulatur, ubi turba in angustum concurrit, aliorum in alios incidentium rixa fit: sic in hoc quo circumdati sumus spatio, cum exiguum locum multa corpora impleverint, necesse est alia aliis incidant et impellant ac repellantur implicenturque et comprimantur, ex quibus nascitur ventus, cum illa quae colluctabantur incubuere et diu fluctuata ac dubia inclinavere se. At ubi in magna laxitate corpora pauca versantur, nec arietare possunt nec impelli.

[3,1] Hoc falsum esse vel ex eo colligas licet quod tunc minime ventus est, cum aer nubilo gravis est: atqui tunc plurima corpora se in angustum contulerunt, et inde est spissarum nubium gravitas.

[3,2] Adice nunc quod circa flumina et lacus frequens nebula est artatis congestisque corporibus, nec tamen ventus est. Interdum vero tanta caligo effunditur ut conspectum in uicino stantium eripiat, quod non eueniret, nisi in paruum locum corpora se multa compellerent. Atqui nullum tempus magis quam nebulosum caret vento.

[3,3] Adice nunc quod e contrario evenit ut sol matutinum aera spissum et umidum ortu suo tenuet; tunc surgit aura, cum datum est laxamentum corporibus et stipatio illorum ac turba resoluta est.

[4,1] Quo modo ergo, inquis, venti fiunt, quoniam hoc negas fieri? - Non uno modo: alias enim terra ipsa magnam vim aeris eicit et ex abdito spirat, alias, cum magna et continua ex imo evaporatio in altum egit quae emiserat, mutatio ipsa halitus mixti in ventum vertitur.

[4,2] Illud enim nec ut credam mihi persuaderi potest nec ut taceam: quomodo in nostris corporibus cibo fit inflatio (quae non sine magna narium iniuria emittitur et ventrem interdum cum sonos exonerat, interdum secretus), sic putant et hanc magnam rerum naturam alimenta mutantem emittere spiritum. Bene nobiscum agitur quod semper concoquit: alioquin immundius aliquid timeremus.

[4,3] Numquid ergo hoc verius est dicere, multa ex omni parte terrarum et assidua ferri corpuscula? Quae cum coacervata sunt, deinde extenuari sole coeperunt, quia omne quod in angusto dilatatur, spatium maius desiderat, ventus existit.

[5,1] Quid ergo? Hanc solam esse causam venti existimo, aquarum terrarumque evaporationes; ex his gravitatem aeris fieri, deinde solvi <solus> impetu, cum quae densa steterant, ut est necesse, extenuata nituntur in ampliorem locum? Ego vero et hanc iudico. Ceterum illa est longe valentior veriorque, habere aera naturalem vim movendi se nec aliunde concipere sed inesse illi, ut aliarum rerum, ita huius potentiam.

[5,2] An hoc existimas, nobis quidem datas vires quibus nos moveremus, aera autem relictum inertem et inagitabilem esse, cum aqua motum suum habeat etiam ventis quiescentibus? Nec enim aliter animalia ederet; muscum quoque innasci aquis et herbosa quaedam videmus summo innatantia: est ergo aliquid in aqua vitale.

[6,1] De aqua dico? Ignis, qui omma consumit, quaedam creat et, quod videri non potest simile veri, tamen verum est, animalia igne generari. Habet ergo aliquam vim vitalem aer et ideo modo spissat se modo expandit et purgat et alias contrahit diducit ac differt. Hoc ergo interest inter aera et ventum quod inter lacum et flumen. Aliquando per se ipse sol causa venti est fundens rigentem aera et ex denso coactoque explicans.

[7,1] In universum de ventis diximus: nunc viritim incipiamus illos excutere. Fortasse apparebit quemadmodum fiant, si apparuerit quando et unde procedant. Primum ergo antelucanos flatus inspiciamus, qui aut ex fluminibus aut ex convallibus aut aliquo sinu feruntur.

[7,2] Nullus ex his pertinax est sed cadit fortiore iam sole nec fert ultra terrarum conspectum. Hoc ventorum genus incipit vere, non ultra aestatem durat et inde maxime venit ubi aquarum plurimum et montium est. Plana, licet abundent aquis, carent aura; hac, dico, quae pro vento valet.

[8,1] Quomodo ergo talis flatus concipitur quem Graeci ἐγκολπίαν vocant? Quicquid ex se paludes et flumina remittunt (id autem et multum est et assiduum), per diem solis alimentum est, nocte non exhauritur et montibus inclusum in unam regionem colligitur; cum illam implevit et iam se non capit, exprimitur aliquo et in unam partem procedit: hinc ventus est. Itaque eo incumbit quo liberior exitus invitat et loci laxitas, in quam coacervata decurrant.

[8,2] Huius rei argumentum est, quod prima noctis parte non spirat: incipit enim fieri illa collectio, quae circa lucem iam plena est; onerata quaerit quo defluat, et eo potissimum exit ubi plurimum vacui est et magna ac patens area. Adicit autem ei stimulos ortus solis feriens gelidum aera; nam etiam antequam appareat, lumine ipso valet et nondum quidem radiis aera impellit, iam tamen lacessit et irritat luce praemissa;

[8,3] nam cum ipse processit, alia superius rapiuntur, alia diffunduntur tepore: ideo non ultra matutinum illis datur fluere; omnis illorum vis conspectu solis extinguitur. Etiamsi violentiores flavere, circa medium tamen diem relanguescunt, nec unquam usque in meridiem aura producitur; alia autem imbecillior ac brevior est, prout valentioribus minoribusve collecta causis est.

[9,1] Quare tamen tales venti vere et aestate validiores sunt? - (levissimi enim cetera parte anni nec qui vela impleant surgunt): quia ver aquosum est ex pluvialibus aquis, locisque ob umidam caeli naturam saturis et redundantibus maior evaporatio est.

[9,2] At quare aestate aeque profunditur? Quia post occasum solis remanet diurnus calor et magna noctis parte perdurat; qui evocat exeuntia ac vehementius trahit quicquid ex his sponte reddi solet, deinde non tantum habet virium ut quod evocavit absumat: ob hoc diutius corpuscula emanare solita et efflari <e> terra, <aera> ex se atque umorem mittunt.

[9,3] Facit autem ventum ortus non calore tantum sed etiam ictu: lux enim, ut dixi, quae solem antecedit, nondum aera calefacit sed percutit tantum, percussus autem in latus cedit. Quamquam ego ne illud quidem concesserim, lucem ipsam sine calore esse, cum ex calore sit:

[9,4] non habet forsitan tantum teporis, quantum tactu appareat, opus tamen suum facit et densa diducit ac tenuat; propterea loca, quae aliqua iniquitate naturae ita clausa sunt ut solem accipere non possint, illa quoque nubila et tristi luce calefiunt et per diem minus quam noctibus rigent.

[9,5] Etiamnunc natura calor omnis abigit nebulas et a se repellit: ergo sol quoque idem facit, et ideo, ut quibusdam videtur, inde flatus est unde sol.

[10,1] Hoc falsum esse ex eo apparet quod aura in omnem partem vehit et contra ortum plenis velis navigatur: quod non eveniret, si semper ventus ferretur a sole. Etesiae quoque, qui in argumentum a quibusdam aduocantur, non nimis propositum adiuvant.

[10,2] Dicam primum quid illis placeat, deinde cur displiceat mihi. Etesiae, inquiunt, hieme non sunt, quia brevissimis diebus sol desinit, priusquam frigus evincatur (itaque nives et ponuntur et durant): aestate incipiunt flare, cum et longius extenditur dies et recti in nos radii diriguntur.

[10,3] Veri ergo simile est concussas calore magno nives plus umidi efflare, item terras exoneratas nive retectasque spirare liberius: ita plura ex septemtrionali parte caeli corpora exire et in haec loca, quae sunt summissiora ac tepidiora, deferri; sic impetum etesias sumere.

[10,4] Et ob hoc a solstitio illis initium est (ultraque ortum Caniculae non valent), quia iam multum e frigida caeli parte in hanc egestum est ac sol mutato cursu in nostram rectior tendit et alteram partem aeris attrahit, alteram vero impellit. Sic ille etesiarum flatus aestatem frangit et a mensium ferventissimorum gravitate defendit.

[11,1] Nunc (quod promisi) dicendum est quare etesiae nos non adiuvent nec quicquam huic conferant causae. Diximus ante lucem auram incitari, eandem subsidere, cum illam sol attigit. Atqui etesiae ob hoc somniculosi a nautis et delicati vocantur quod, ut ait Gallio, "mane nesciunt surgere": eo tempore fere incipiunt prodire quo ne pertinax quidem aura est. Quod non accideret, si ut auram ita illos comminueret sol.

[11,2] Adice nunc quod, si causa illis flatus esset spatium diei ac longitudo, et ante solstitium flarent, cum longissimi dies sunt et cum maxime nives tabescunt; Iulio enim mense iam despoliata sunt omnia aut certe admodum pauca iacent adhuc sub nive.

[12,1] Sunt quaedam genera ventorum quae ruptae nubes et in pronum solutae emittunt: hos Graeci ventos ἐκνεφίας vocant. Qui hoc, ut puto, modo fiunt: cum magna inaequalitas ac dissimilitudo corporum, quae vapor terrenus emittit, in sublime eat et alia ex his corporibus sicca sint, alia umida, ex tanta discordia corporum inter se pugnantium, cum in unum conglobata sunt, verisimile est quasdam cavas effici nubes et intervalla inter illas relinqui fistulosa et in modum tibiae angusta.

[12,2] His intervallis tenuis includitur spiritus, qui maius desiderat spatium, cum everberatus cursu parum libero incaluit et ob hoc amplior fit, scinditque cingentia et erumpit in ventum, qui fere procellosus est, quia superne demittitur, et in nos cadit vehemens et acer, quia non fusus nec per apertum venit sed laborat et iter sibi vi ac pugna parat. Hic fere brevis flatus est, quia receptacula nubium, per quae ferebatur, ac munimenta perrumpit: ideo tumultuosus venit, aliquando non sine igne ac sono caeli.

[12,3] Hi venti multo maiores diuturnioresque sunt, si alios quoque flatus ex eadem causa ruentes in se abstulerunt et in unum confluxere plures; sicut torrentes modicae magnitudinis sunt, quamdiu separatis suus cursus est, cum vero plures in se aquas converterunt, fluminum iustorum ac perennium magnitudinem excedunt:

[12,4] idem credibile est fieri et in procellis, ut breves sint, quamdiu singulae sunt; ubi vero sociavere vires et ex pluribus caeli partibus elisus spiritus eodem se contulit, et impetus illis accedit et mora.

[12,5] Facit ergo ventum resoluta nubes, quae pluribus modis solvitur: nonnumquam conglobatio[nem] illam spiritus rumpit, nonnumquam inclusi et in exitum nitentis luctatio, nonnumquam calor, quem modo sol facit, modo ipsa arietatio vagorumque inter se corporum attritus.

[13,1] Hoc loco, si tibi videtur, quaeri potest cur turbo fiat. Evenire in fluminibus solet ut, quamdiu sine impedimento feruntur, simplex et rectum illis iter sit; ubi incurrerunt in aliquod saxum ad latus ripae prominens, retorqueantur et in orbem aquas sine exitu flectant, ita ut circumlata in se sorbeantur et verticem efficiant.

[13,2] Sic ventus, quamdiu nihil obstitit, vires suas effundit: ubi aliquo promontorio repercussus est aut locorum coeuntium in canalem devexum tenuemque collectus, saepius in se volutatur similemque illis, quas diximus converti, aquis facit verticem.

[13,3] Hic ventus circumactus et eundem ambiens locum ac se ipsa vertigine concitans turbo est. Qui si pugnacior est ac diutius volutatus, inflammatur et efficit quod πρηστήρα Graeci vocant: hic est igneus turbo. Ac fere omnia pericula venti erupti de nubibus produnt, quibus armamenta rapiantur et totae naves in sublime tollantur.

[13,4] Etiamnunc quidam venti diversos ex se generant et impulsum aera in alias quoque partes, quam in quas ipsi inclinavere, dispergunt. Illud quoque dicam quod mihi occurrit: quemadmodum stillicidia, quamvis iam inclinent se et labantur, nondum tamen efficere lapsum, sed ubi plura coiere et turba vires dedit, tunc fluere et ire dicuntur, sic, quamdiu leves sunt aeris motus agitati pluribus locis, nondum ventus est; tunc esse incipit; cum omnes illos miscuit et in unum impetum contulit. Spiritum a vento modus separat: vehementior enim spiritus ventus est, invicem spiritus leniter fluens aer.

[14,1] Repetam nunc quod in primo dixeram: edi e specu ventos recessuque interiore terrarum. Non tota solido contextu terra in imum usque fundatur, sed multis partibus cava et caecis suspensa latebris, <aliubi abundat aquas,> aliubi habet inania sine umore.

[14,2] Ibi etiamsi nulla lux discrimen aeris monstrat, dicam tamen nubes nebulasque in obscuro consistere. Nam ne haec quidem supra terras, quia videntur, sunt, sed quia sunt, videntur: illic quoque nihilo minus ob id sunt, quod non videntur, flumina; illic scias licet nostris paria sublabi, alia leniter ducta, alia in confragosis locis praecipitando sonantia. Quid ergo? Non illud aeque dabis, esse aliquos et sub terra lacus et quasdam aquas sine exitu stagnare?

[14,3] Quae si ita sunt, necesse est et illud: aera onerari oneratumque incumbere et ventum propulsu suo concitare. Et ex illis ergo subterraneis nubibus sciemus nutriri inter obscura flatus, dum tantum virium ceperint quanto aut terrae obstantiam auferant aut aliquod apertum ad hos efflatus iter occupent et per hanc cavernam in nostras sedes efferantur.

[14,4] Illud vero manifestum est, magnam esse sub terris vim sulphuris et aliorum non minus ignem alentium: per haec loca cum se exitum quaerens spiritus torsit, accendat flammam ipso affrictu necesse est, deinde flammis latius fusis, etiam si quid ignavi aeris erat, extenuatum moveri et viam cum fremitu vasto atque impetu quaerere. Sed haec diligentius persequar, cum quaeram de motibus terrae.

[15,1] Nunc mihi permitte narrare fabulam. Asclepiodotus auctor est demissos quam plurimos a Philippo in metallum antiquum olim destitutum, ut explorarent quae ubertas eius esset, quis status, an aliquid futuris reliquisset vetus avaritia; descendisse illos cum multo lumine et multos duraturo dies, deinde longa via fatigatos vidisse flumina ingentia et conceptus aquarum inertium vastos, pares nostris nec compressos quidem terra supereminente sed liberae laxitatis, non sine horrore visos.

[15,2] Cum magna hoc legi voluptate; intellexi enim saeculum nostrum non novis vitiis sed iam inde antiquitus traditis laborare, nec nostra aetate primum avaritiam venas terrarum lapidumque rimatam in tenebris male abstrusa quaesisse: illi maiores nostri, quos celebramus laudibus, quibus dissimiles esse nos querimur, spe ducti montes ceciderunt et supra lucrum sub ruina steterunt.

[15,3] Ante Philippum Macedonum<que> reges fuere qui pecuniam in altissimis usque latebris sequerentur et recto spiritu liberoque in illos se demitterent specus, in quos nullum noctium perveniret dierumque discrimen. A tergo lucem relinquere quae tanta spes fuit? Quae tanta necessitas hominem ad sidera erectum incurvavit et defodit et in fundum telluris intimae mersit, ut erueret aurum non minore periculo quaerendum quam possidendum?

[15,4] Propter hoc cuniculos egit et circa praedam lutulentam incertamque reptavit oblitus dierum, oblitus rerum naturae melioris, a qua se avertit. Ulli ergo mortuo terra tam gravis est quam istis, supra quos avaritia ingens terrarum pondus iniecit, quibus abstulit caelum, quos in imo, ubi illud malum virus latitat, infodit? Illo descendere ausi sunt ubi novam rerum positionem, terrarum pendentium habitus ventosque per caecum inanes experirentur et aquarum nulli fluentium horridos fontes et alteram perpetuamque noctem: deinde, cum ista fecerunt, inferos metuunt!

[16,1] Sed ut ad id, de quo agitur, revertar: venti quattuor sunt, in ortum, occasum, meridiem septemtrionemque divisi; ceteri, quos variis nominibus appellamus, his applicantur. "Eurus ad Auroram Nabataeaque regna recessit Persidaque et radiis iuga subdita matutinis. Vesper et occiduo quae litora sole tepescunt proxima sunt zephyris. Scythiam septemque triones horrifer invasit boreas: contraria tellus nubibus assiduis pluvioque madescit ab austro." [Ovidio Metamorfosi I,61-66]

[16,2] Vel, si brevius illos complecti mavis, in unam tempestatem, quod fieri nullo modo potest, congregentur: "una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis Africus" et, qui locum in illa rixa non habuit, Aquilo.

[16,3] Quidam illos duodecim faciunt: quattuor enim caeli partes in ternas dividunt et singulis ventis binos subpraefectos dant. Hac arte Varro, vir diligens, illos ordinat, nec sine causa. Non enim eodem semper loco sol oritur aut occidit, sed alius est ortus occasusque aequinoctialis (bis autem aequinoctium est), alius solstitialis, alius hibernus.

[16,4] Qui surgit ab oriente aequinoctiali, subsolanus apud nos dicitur, Graeci illum ἀφηλιώτην vocant. Ab oriente hiberno eurus exit, quem nostri vocavere vulturnum et Livius hoc illum nomine appellat in illa pugna Romanis parum prospera, in qua Hannibal et contra solem orientem exercitum nostrum, et contra ventum constitutum venti adiutorio ac fulgoris praestringentis oculos hostium vicit; Varro quoque hoc nomen usurpat, sed et eurus iam civitate donatus est et nostro sermoni non tamquam alienus intervenit. Ab oriente solstitiali excitatum καικίαν Graeci appellant, apud nos sine nomine est.

[16,5] Aequinoctialis occidens favonium mittit, quem zephyrum esse dicent tibi etiam qui Graece nesciunt loqui. A solstitiali occidente corus venit, qui apud quosdam argestes dicitur: mihi non videtur, quia cori violenta vis est et in unam partem rapax, argestes fere mollis est et tam euntibus communis quam redeuntibus. Ab occidente hiberno africus furibundus et ruens, apud Graecos λίψ dicitur.

[16,6] A septemtrionali latere summus est aquilo, medius septemtrio, imus θρασκίας: huic deest apud nos vocabulum. A meridiano axe ἐυρόνοτος est; deinde νότος, Latine auster; deinde λευκόνοτος, qui apud nos sine nomine est.

[17,1] Placet autem duodecim ventos esse, non quia ubique tot sunt (quosdam enim inclinatio terrarum excludit), sed quia plures nusquam sunt. Sic casus sex dicimus, non quia omne nomen sex recipit, sed quia nullum plures quam sex.

[17,2] Qui duodecim ventos esse dixerunt, hoc secuti sunt, totidem ventorum esse quot caeli discrimina. Caelum autem dividitur in circulos quinque, qui per mundi cardines eunt: est septemtrionalis, est solstitialis, est aequinoctialis, est brumalis, est contrarius septemtrionali. His sextus accedit, qui superiorem partem mundi ab inferiore secernit (ut scis enim, dimidia pars mundi semper supra, dimidia infra est):

[17,3] hanc lineam, quae inter aperta et occulta est, id est hunc circulum Graeci ὁρίζοντα vocant, nostri finitorem esse dixerunt, alii finientem. Adiciendus est adhuc meridianus circulus, qui horizonta rectis angulis secat. Ex his quidam circuli in transversa currunt et alios interventu suo scindunt; necesse est autem tot aeris discrimina esse quot partes:

[17,4] ergo ὁρίζων, sive finiens circulus, quinque illos orbes quos modo dixi finiens, efficit decem partes, quinque ab ortu, quinque ab occasu; meridianus circulus, qui in horizonta incurrit, regiones duas adicit: sic duodecim aer discrimina accipit et totidem facit ventos.

[17,5] Quidam sunt quorundam locorum proprii, qui non transmittunt sed in proximum ferunt; non est illis a latere universi mundi impetus: atabulus Apuliam infestat, Calabriam iapyx, Athenas sciron, Pamphyliam crageus, Galliam circius (cui aedificia quassanti tamen incolae gratias agunt, tamquam salubritatem caeli sui debeant ei: divus certe Augustus templum illi, cum in Gallia moraretur, et vovit et fecit). Infinitum est, si singulos velim persequi; nulla enim propemodum regio est quae non habeat aliquem flatum ex se nascentem et circa se cadentem.

[18,1] Inter cetera itaque providentiae opera hoc quoque aliquis ut dignum admiratione suspexerit: non enim ex una causa ventos aut invenit aut per diversa disposuit, sed primum ut aera non sinerent pigrescere sed assidua vexatione utilem redderent vitalemque tracturis,

[18,2] deinde ut imbres terris subministrarent idemque nimios compescerent. Nam modo adducunt nubes, modo deducunt, ut per totum orbem pluviae dividi possint: in Italiam auster impellit, aquilo in Africam reicit, etesiae non patiuntur apud nos nubes consistere; idem totam Indiam et Aethiopiam continuis per id tempus aquis irrigant.

[18,3] Quid, quod fruges percoqui non possent, nisi flatu supervacua inmixta servandis ventilarentur, nisi esset quod segetem excitaret et latentem frugem ruptis velamentis suis (folliculos agricolae vocant) adaperiret?

[18,4] Quid, quod omnibus inter se populis commercium dedit et gentes dissipatas locis miscuit? Ingens naturae beneficium, si illud in iniuriam suam non vertat hominum furor! Nunc quod de C. Mario vulgo dictatum est et a Tito Livio positum, in incerto esse utrum illum magis nasci an non nasci reipublicae profuerit, dici etiam de ventis potest; adeo quicquid ex illis utile et necessarium est non potest his repensari quae in perniciem suam generis humani dementia excogitat.

[18,5] Sed non ideo non sunt ista natura bona, si vitio male utentium nocent: non in hoc providentia ac dispositor ille mundi deus aera ventis exercendum dedit et illos ab omni parte, ne quid esset situ squalidum, effudit, ut nos classes partem freti occupaturas compleremus milite armato et hostem in mari aut post mare quaereremus.

[18,6] Quae nos dementia exagitat et in mutuum componit exitium? Vela ventis damus bellum petituri et periclitamur periculi causa, incertam fortunam experimur, vim tempestatum nulla ope humana superabilem et mortem sine spe sepulturae.

[18,7] Non erat tanti, si ad pacem per ista veheremur: nunc cum evaserimus tot scopulos latentes et insidias vadosi maris, cum effugerimus procellosos desuper montes, per quos praeceps in navigantes ventus impingitur, cum involutos nubilo dies et nimbis ac tonitribus horridas noctes, cum turbinibus divulsa navigia, quis erit huius laboris ac metus fructus, quis nos fessos tot malis portus excipiet? Bellum scilicet et obvius in litore hostis et trucidandae gentes tracturaeque magna ex parte victorem et antiquarum urbium flamma.

[18,8] Quid in arma cogimus populos? Quid exercitus scribimus directuros aciem in mediis fluctibus? Quid maria inquietamus? Parum videlicet ad mortes nostras terra late patet. Nimis delicate fortuna nos tractat, nimis dura dedit nobis corpora, felicem valetudinem; non depopulatur nos casus incurrens, emetiri cuique annos suos ex commodo licet et ad senectutem decurrere: itaque eamus in pelagus et vocemus in nos fata cessantia.

[18,9] Miseri, quid quaeritis? mortem, quae ubique superest? Petet illa vos et ex lectulo, sed innocentes petat; occupabit vos in vestra domo, sed occupet nullum molientes malum. Hoc vero quid aliud quis dixerit quam insaniam, circumferre pericula et ruere in ignotos, iratum sine iniuria occurrentia devastantem ac ferarum more occidere quem non oderis? Illis tamen in ultionem aut ex fame morsus est: nos sine ulla parsimonia nostri alienique sanguinis movemus manum et navigia deducimus, salutem committimus fluctibus, secundos optamus ventos, quorum felicitas est ad bella perferri.

[18,10] Quousque nos mala nostra rapuerunt? Parum est intra orbem suum furere: sic Persarum rex stolidissimus in Graeciam traiciet, quam exercitus non vincet, cum impleverit. Sic Alexander ulterior Bactris et Indis volet quaeretque quid sit ultra magnum mare, et indignabitur esse aliquid ultimum sibi. Sic Crassum avaritia Parthis dabit, non horrebit revocantis diras tribuni, non tempestates longissimi maris, non circa Euphratem praesaga fulmina et deos resistentes: per hominum et deorum iras ad aurum ibitur.

[18,11] Ergo non immerito quis dixerit rerum naturam melius acturam fuisse nobiscum, si ventos flare vetuisset et inhibito discursu furentium in sua quemque terra stare iussisset: si nihil aliud, certe suo quisque tantum ac suorum malo nasceretur; nunc parum mihi domestica, externis quoque laborandum est.

[18,12] Nulla terra tam longe remota est quae non emittere aliquod suum malum possit: unde scio an nunc aliquis magnae gentis in abdito dominus, fortunae indulgentia tumens, non contineat intra terminos arma, an paret classes ignota moliens? Unde scio hic mihi an ille ventus bellum invehat? Magna pars erat pacis humanae maria praecludi.

[18,13] Non tamen, ut paulo ante dicebam, queri possumus de auctore nostri deo, si beneficia eius corrumpimus et ut essent contraria effecimus. Dedit ille ventos ad custodiendam caeli terrarumque temperiem, ad evocandas supprimendasque aquas, ad alendos satorum atque arborum fructus, quos ad maturitatem cum aliis causis adducit ipsa iactatio attrahens cibum in summa et ne torpeant permovens.

[18,14] Dedit ventos ad ulteriora noscenda: fuisset enim imperitum animal et sine magna experientia rerum homo, si circumscriberetur natalis soli fine. Dedit ventos, ut commoda cuiusque regionis fierent communia, non ut legiones equitemque gestarent nec ut perniciosa gentes arma transveherent.

[18,15] Si beneficia naturae utentium pravitate perpendimus, nihil non nostro malo accepimus: cui videre expedit? cui loqui? cui non vita tormentum est? Nihil invenies tam manifestae utilitatis quod non in contrarium transeat culpa. Sic ventos quoque natura bono futuros invenerat: ipsi illos contrarios fecimus.

[18,16] Omnes in aliquod nos malum ducunt. Non eadem est his et illis causa solvendi, sed iusta nulli. Diversis enim irritamentis ad temptandum mare impellimur, utique alicui vitio navigatur. Egregie Plato dicit, qui nobis circa exitum iam testium loco dandus est, minima esse quae homines emant vita. Immo, Lucili carissime, si bene illorum furorem aestimaveris, id est nostrum (in eadem enim turba volutamur), magis ridebis, cum cogitaveris vitae parari in quae vita consumitur.

I venti di Plinio
Naturalis historia II e XVIII

corus = caurus spira da nordovest, quindi è il maestrale, in greco argeste
il vulturnus di Plinio equivale allo scirocco che spira da sudest
anche per Aulo Gellio volturnus è lo scirocco

libro II

[119] Veteres quattuor omnino servavere per totidem mundi partes — ideo nec Homerus plures nominat — hebeti, ut mox iudicatum est, ratione; secuta aetas octo addidit nimis subtili atque concisa. Proximis inter utramque media placuit, ad brevem ex numerosa additis quattuor. Sunt ergo bini in quattuor caeli partibus, ab oriente aequinoctiali subsolanus, ab oriente brumali vulturnus. Illum apelioten, hunc Graeci eurum appellant. A meridie auster et ab occasu brumali Africus; notum et Liba nominant. Ab occasu aequinoctiali favonius, ab occasu solstitiali corus; zephyrum et argesten vocant. A septentrionibus septentrio, interque eum et exortum solstitialem aquilo, aparctias et boreas dicti.

[120] Numerosior ratio quattuor his interiecerat, thrascian media regione inter septentrionem et occasum solstitialem, itemque caecian media inter aquilonem et exortum aequinoctialem ab ortu solstitiali, Phoenica media regione inter ortum brumalem et meridiem, item inter Liba et notum conpositum ex utroque medium inter meridiem et hibernum occidentem Libonotum. Nec finis. Alii quippe mesen nomine etiamnum addidere inter borean et caecian, et inter eurum notumque euronotum. sunt etiam quidam peculiares quibusque gentibus venti, non ultra certum procedentes tractum, ut Atheniensibus sciron, paulo ab argeste deflexus, reliquae Graeciae ignotus. aliubi flatus idem Olympias vocatur.

[121] Consuetudo omnibus his nominibus argesten intellegit. Caecian aliqui vocant Hellespontian, et eosdem alii aliter. item in Narbonensi provincia clarissimus ventorum est circius nec ullo omnium violentia inferior, Ostiam plerumque secto Ligustico mari perferens. idem non modo in reliquis partibus caeli ignotus est, sed ne Viennam quidem eiusdem provinciae urbem attingens: paucis ante milibus iugi modici occursu tantus ille ventorum coercitus! Et austros in Aegyptum penetrare negat Fabianus. Quo fit manifesta lex naturae, ventis etiam et tempore et fine dicto.

[122] Ver ergo aperit navigantibus maria, cuius in principio favonii hibernum molliunt caelum sole aquarii XXV obtinente partem. Is dies sextus Februarias ante idus. Competit ferme et hoc omnibus, quos deinde ponam, per singulas intercalationes uno die anticipantibus rursusque lustro sequenti ordinem servantibus. Favonium quidam a. d. VIII kalendas Martias chelidonian vocant ab hirundinis visu, nonnulli vero ornithian, uno et LXX die post brumam ab adventu avium flantem per dies VIIII. Favonio contrarius est quem subsolanum appellavimus.

[123] Dat aestatem exortus vergiliarum in totidem partibus tauri VI diebus ante Maias idus, quod tempus austrinum est, huic vento septentrione contrario. Ardentissimo autem aestatis tempore exoritur caniculae sidus sole primam partem leonis ingrediente, qui dies XV ante Augustas kalendas est. huius exortum diebus VIII ferme aquilones antecedunt, quos prodromos appellant.

[124] Post biduum autem exortus iidem aquilones constantius perflant diebus XL. Quos etesias appellant. Mollire eos creditur solis vapor geminatus ardore sideris, nec ulli ventorum magis stati sunt. Post eos rursus austri frequentes usque ad sidus arcturi, quod exoritur XI diebus ante aequinoctium autumni. Cum hoc corus incipit. Corus autumnat; huic est contrarius vulturnus.

[125] Post id aequinoctium diebus fere IIII et XL vergiliarum occasus hiemem inchoat, quod tempus in III idus Novembres incidere consuevit; hoc est aquilonis hiberni multumque aestivo illi dissimilis, cuius ex adverso est Africus. Ante brumam autem VII diebus totidemque post eam sternitur mare alcyonum feturae, unde nomen II dies traxere. Reliquum tempus hiemat. Nec tamen saevitia tempestatum concludit mare. Piratae primum coegere mortis periculo in mortem ruere et hiberna experiri maria; nunc idem avaritia cogit.

[126] Ventorum frigidissimi sunt quos a septentrione diximus spirare et vicinus iis corus. Hi et reliquos conpescunt et nubes abigunt. Umidi Africus et praecipue auster Italiae. Narrant et in Ponto caecian in se trahere nubes. Sicci corus et vulturnus, praeterqueam desinentes. Nivales aquilo et septentrio. Grandines septentrio inportat et corus. Aestuosus auster, tepidi vulturnus et favonius. Iidem subsolano sicciores, et in totum omnes a septentrione et occidente sicciores quam a meridie et oriente.

[127] Saluberrimus autem omnium aquilo, noxius auster et magis siccus, fortassis quia umidus frigidior est. Minus esurire eo spirante creduntur animantes. Etesiae noctu desinunt fere et a tertia diei oriuntur. In Hispania et Asia ab oriente flatus est eorum, in Ponto ab aquilone, reliquis in partibus a meridie. spirant autem et a bruma, cum vocantur ornithiae, sed leniores et paucis diebus. Permutant et duo naturam cum situ: auster Africae serenus, aquilo nubilus.

[128] Omnes venti vicibus suis spirant, maiore ex parte autem ut contrarius desinenti incipiat. Cum proximi cadentibus surgunt, a laevo latere in dextrum ut sol ambiunt. De ratione eorum menstrua quarta maxime luna decernit. Isdem autem ventis in contrarium navigatur prolatis pedibus, ut noctu plerumque adversa vela concurrant. Austro maiores fluctus eduntur quam aquilone, quoniam ille inferus ex imo mari spirat, hic summo.

[129] Ideoque post austros noxii praecipue terrae motus. Noctu auster, interdiu aquilo vehementior, et ab ortu flantes diuturniores sunt ab occasu flantibus. Septentriones inpari fere desinunt numero, quae observatio et in aliis multis rerum naturae partibus valet; mares itaque existimantur inpares numeri. Sol et auget et conprimit flatus: auget exoriens, occidens, conprimit meridianus aestivis temporibus. Itaque medio diei aut noctis plerumque sopiuntur, quia aut nimio frigore aut aestu solvuntur. Et imbribus venti sopiuntur. Exspectantur autem maxime unde nubes discussae adaperuere caelum.

[130] Omnium quidem — si libeat observare minimos ambitus — redire easdem vices quadriennio exacto Eudoxus putat, non ventorum modo, verum et reliquarum tempestatum magna ex parte. Et est principium lustri eius semper intercalario anno caniculae ortu. De generalibus ventis haec.

libro XVIII

[335] (Nec sum oblitus in hac parte ventum Graecis poni, quem caecian vocant. Sed idem Aristoteles, vir inmensae subtilitatis, qui id ipsum fecit, rationem convexitatis mundi reddit, qua contrarius aquilo Africo flat). — Nec tamen eum toto anno in praedictis timeto agricola. Mollitur sidere aestate media mutatque nomen — etesias vocatur —; ergo cum frigidum senties, caveto, ad quaecumque aquilo praedicetur: tanto perniciosior septentrione est.

[336] In hunc Asiae, Graeciae, Hispaniae, maritimae Italiae, Campaniae, Apuliae arbusta vineaeque spectent. Qui mares concipi voles, in hunc pascito, ut sic ineuntem ineat. Ex adverso aquilonis ab occasu brumali Africus flabit, quem Graeci liba vocant. In hunc ad coitum cum se pecus circumegerit, feminas conceptas esse scito.

I venti di Aulo Gellio
Noctes Atticae II, 22

De vento "iapyge" deque aliorum ventorum vocabulis regionibusque accepta ex Favorini sermonibus.

I. Apud mensam Favorini in convivio familiari legi solitum erat aut vetus carmen melici poetae aut historia partim Graecae linguae, alias Latinae.

II. Legebatur ergo ibi tunc in carmine Latino "iapyx" ventus quaesitumque est, quis hic ventus et quibus ex locis spiraret et quae tam infrequentis vocabuli ratio esset; atque etiam petebamus, ut super ceterorum nominibus regionibusque docere nos ipse vellet, quia vulgo neque de appellationibus eorum neque de finibus neque de numero conveniret.

III. Tum Favorinus ita fibulatus est: "Satis" inquit "notum est limites regionesque esse caeli quattuor: exortum, occasum, meridiem, septentriones.

IV. Exortus et occasus mobilia et varia sunt, meridies septentrionesque statu perpetuo stant et manent.

V. Oritur enim sol non indidem semper, sed aut "aequinoctialis" oriens dicitur, cum in circulo currit, qui appellatur isemerinos, aut "solstitialis", quae sunt therinai tropai, aut "brumalis", quae sunt cheimerinai tropai.

VI. Item cadit sol non in eundem semper locum. Fit enim similiter occasus eius aut "aequinoctialis" aut "solstitialis" aut "brumalis".

VII. Qui ventus igitur ab oriente verno, id est aequinoctiali, venit, nominatur "eurus" ficto vocabulo, ut isti etymologikai aiunt, ὁ ἀπὸ τῆς ἠοῦς ῥέων.

VIII. Is alio quoque a Graecis nomine apheliotes, Romanis nauticis "subsolanus" cognominatur.

IX. Sed qui ab aestiva et solstitiali orientis meta venit, Latine "aquilo", boreas Graece dicitur, eumque propterea quidam dicunt ab Homero aithregeneten appellatum; boream autem putant dictum ἀπὸ τῆς βοῆς, quoniam sit violenti flatus et sonori.

X. Tertius ventus, qui ab oriente hiberno spirat - "volturnum" Romani vocant, eum plerique Graeci mixto nomine, quod inter notum et eurum sit, εὐρόνοτον appellant.

XI. Hi sunt igitur tres venti orientales: "aquilo", "volturnus", "eurus", quorum medius eurus est.

XII. His oppositi et contrarii sunt alii tres occidui: "caurus", quem solent Graeci appellare argesten: is adversus aquilonem flat; item alter "favonius", qui Graece zephyros vocatur: is adversus eurum flat; tertius "africus", qui Graece lips: is adversus volturnum facit.

XIII. Hae duae regiones caeli orientis occidentisque inter sese adversae sex habere ventos videntur.

XIV. Meridies autem, quoniam certo atque fixo limite est, unum meridialem ventum habet: is Latine "auster", Graece notos nominatur, quoniam est nebulosus atque umectus; notis enim Graece umor nominatur.

XV. Septentriones autem habent ob eandem causam unum. Is obiectus derectusque in austrum, Latine "septentrionarius", Graece aparktias appellatus.

XVI. Ex his octo ventis alii quattuor ventos detrahunt atque id facere se dicunt Homero auctore, qui solos quattuor ventos noverit: eurum, austrum, aquilonem,

XVII. favonium, a quattuor caeli partibus, quas quasi primas nominavimus, oriente scilicet atque occidente latioribus atque simplicibus, non tripertitis.

XVIII. Partim autem sunt, qui pro octo duodecim faciant tertios quattuor in media loca inserentes circum meridiem et septentriones eadem ratione, qua secundi quattuor intersiti sunt inter primores duos apud orientem occidentemque.

XIX. "Sunt porro alia quaedam nomina quasi peculiarium ventorum, quae incolae in suis quisque regionibus fecerunt aut ex locorum vocabulis, in quibus colunt, aut ex alia qua causa, quae ad faciendum vocabulum acciderat.

XX. Nostri namque Galli ventum ex sua terra flantem, quem saevissimum patiuntur, "circium" appellant a turbine, opinor, eius ac vertigine;

XXI. ex Iapygias ipsius orae proficiscentem quasi sinibus Apuli eodem, quo ipsi sunt, nomine "iapygem" dicunt.

XXII. Eum esse propemodum caurum existimo; nam et est occidentalis et videtur exadversum eurum flare.

XXIII. Itaque Vergilius Cleopatram e navali proelio in Aegyptum fugientem vento "iapyge" ferri ait, ecum quoque Apulum eodem, quo ventum, vocabulo "iapygem" appellavit.

XXIV. Est etiam ventus nomine kaikias, quem Aristoteles ita flare dicit, ut nubes non procul propellat, sed ut ad sese vocet, ex quo versum istum proverbialem factum ait:

helkon eph'hauton hoste kaikias nephos.

XXV. Praeter hos autem, quos dixi, sunt alii plurifariam venti commenticii et suae quisque regionis indigenae, ut est Horatianus quoque ille "atabulus", quos ipsos quoque exsecuturus fui; addidissemque eos, qui "etesiae" et "prodromi" appellitantur, qui certo tempore anni, cum canis oritur, ex alia atque alia parte caeli spirant, rationesque omnium vocabulorum, quoniam plus paulo adbibi, effutissem, nisi multa iam prosus omnibus vobis reticentibus verba fecissem, quasi fieret a me akroasis epideiktike.

XXVI. In convivio autem frequenti loqui solum unum neque honestum est" inquit "neque commodum."

XXVII. Haec nobis Favorinus in eo, quo dixi, tempore apud mensam suam summa cum elegantia verborum totiusque sermonis comitate atque gratia denarravit.

XXVIII. Sed quod ait ventum, qui ex terra Gallia flaret, "circium" appellari, M. Cato in libris originum eum ventum "cercium" dicit, non "circium".

XXIX. Nam cum de Hispanis scriberet, qui citra Hiberum colunt, verba haec posuit: "Set in his regionibus ferrariae, argentifodinae pulcherrimae, mons ex sale mero magnus; quantum demas, tantum adcrescit. Ventus cercius, cum loquare, buccam implet, armatum hominem, plaustrum oneratum percellit."

XXX. Quod supra autem dixi etesias ex alia atque alia parte caeli flare, haut scio an secutus opinionem multorum temere dixerim.

XXXI. P. enim Nigidii in secundo librorum, quos de vento composuit, verba haec sunt: "Et etesiai et austri anniversarii secundo sole flant." Considerandum igitur est, quid sit "secundo sole".