Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est 
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti - reviewed by Roberto Ricciardi
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
| 
         [198] Hos
        item M. Varro[1]
        laudat, quod pulchri sint, et ad praeliandum inter se idonei, sed ad
        partus damnat, ceu aliis steriliores. Rationem Columella[2]
        reijcit in corporis gravitatem, additque, inertes esse ad incubandum,
        multoque magis ad excludendum, et raro foetus suos educare, nimirum
        eorum Gallinas. Et Plinius[3]
        eosdem ad bella tantum, et praelia assidua nasci tradit, iisque etiam
        patriam nobilitasse Rhodum, ac Tanagram: secundum esse honorem habitum
        Medicis, ac Chalcidicis. Quibus
        itaque cordi est ea genera, inquit Columella[4],
        propter
        corporum speciem possidere: cum exceperunt ova generosarum, vulgaribus
        Gallinis subijciunt, {et} <ut> ab his exclusi pulli {nutriuntur}
        <nutriantur>. Et
        mox omnium horum nothos pullos optimos esse ait, quoniam paternam
        speciem gerant, et salacitatem, foecunditatemque vernaculam retineant.  | 
      
         Also
        Marcus Varro  | 
    
| 
         Sed
        ut ad vernaculum genus revertamur, et ut omisso illo Graecorum
        studio, qui ferocissimum quemque alitem certaminibus, et pugnae
        praeparabant, industrium patremfamilias doceamus, qui ex eo vectigal
        suum adaugeat: itaque ex eiusdem Columellae[5]
        et Varronis potissimum praescripto illi omnino authores sumus, ut nisi
        salacissimos Gallinaceos alat, atque in his quoque, uti {etiam}[6]
        in faeminis, {quibus} idem color, idemque unguium numerus {est}, et
        status altior. Cristas habeant sublimes, sanguineas, nec {oblongas} <obliquas>:
        oculos ravos sive nigros: rostrum breve, et aduncum, non autem acutum,
        ut Varro[7]
        praecipit: paleas ex rutilo albicantes, quae velut incanae barbae
        dependent: aures maximas, candidissimasque: collum varium, et aureolum:
        iubas varias, vel ex auro flavas, per colla, cervicemque in humeros
        diffusas; pectus latum, musculosum, ac lacertosum: alas procerissimas;
        caudam duplici ordine singulis utrinque prominentibus pinnis inflexam:
        crura robusta, breviuscula, sed solidis spiculis egregie armata: ungues
        longos. Qui eiusmodi Gallum na<c>tus fuerit, haud dubio genus suum
        cohortale insigniter promovebit, eoque magis, si Gallinas etiam ad
        foeturam foecundissimas sibi comparet.
        Tales autem fere sunt fuscis, aut rubicundis, flavis, aureisque,
        aut etiam nigris plumis.  | 
      
         But
        we return to our local breed, laying aside that zeal of the Greeks who
        trained for fighting and combat all more aggressive birds, in order to
        teach the industrious father of family so that he may increase his
        income by the former breed: therefore according to the precepts of both
        Columella and Varro I quite vouch for that he should not raise cocks but
        very lustful and they must have the same color and the same number of
        toes as the females have, and a rather great height. They must have high
        and full-blooded combs and not inclined: grey-tawny or blackish eyes: a
        short and hooked beak, but not sharp as Varro advises: wattles of
        whitish red which hang like grey beards: very large and very white
        earlobes: a varicolored and rather golden neck: hackle must be
        varicolored or golden-yellow, spread from neck and nape until shoulders;
        a broad and brawny and robust chest: very long wings; a curved tail with
        a double row of single feathers stretching out on each side: robust legs,
        rather short, but perfectly armed with solid spikes: long toes. He who
        will come across such a rooster, without any doubt will markedly improve
        his courtyard flock, and much more if he also gets very prolific hens.
        Well, usually such hens are those which have dusky, or reddish, blond
        and golden feathers, or even black.  | 
    
| 
         Sint[8],
        si fieri potest, omnes eiusmodi, sin minus, ab his proxime colores
        eligantur. Improbantur albae, et damnatur, quod plerunque molles sint,
        ac minus vivaces, tum ne foecundae quidem tales facile reperiuntur. Sunt
        praeterea quia candore suo conspicuae avium rapacium, Aquilarum,
        Accipitrum, Milvorumque praedis magis, quam aliae expositae. Sint igitur
        matrices coloris probati, robusto corpore, ac pectore, magnis capitibus,
        rectis rutilisque cristis, et interdum geminis, auribus albis, et sub
        hac specie quam amplissimae, unguibus imparibus[9].
        Generosissimae,
        inquit Columella[10],
        habentur,
        quae quinos habent digitos, sed ita, ne cruribus emineant transversa
        calcaria; quod Plinius etiam testatur, cuius verba paulo ante
        citavimus, ubi nostro aevo eiusmodi Gallinas haud dari diximus: cur vero
        tales Gallinae, quibus nempe calcaria transversa eminent, vitentur,
        Columella rationem hanc adiungit, quod id virile signum sit, illae vero
        ad concubitum contumaces, dedignentur admittere marem, raroque etiam
        foecundae sint, denique cum incubant, calcis aculeis ova
        perfri<n>gant.  | 
      
         If
        possible, they must be all alike, otherwise among them the more
        approaching colors must be chosen. The white hens are not praised and
        are refused because often they are weak and less long-living, and not
        even it is easy to find some of them prolific. Furthermore, being that
        they are visible because of their shining whiteness, more than other
        hens are exposed to be prey of raptors, eagles  | 
    
| 
         Aristoteles,
        Pliniusque Hadrianas in primis celebrant, quod multa admodum
        pariant: qua de re supra[11]
        satis superque disputatum est. Idem Aristoteles[12]
        vulgares Gallinas generosis foecundiores esse scribit: corpora nempe {illis}
        <his> humidiora, {his} <illis> sicciora haberi, in quibus
        animus generosus potius consistit[13].
        Pumiliones Gallinas etsi vetustas[14]
        cum propter alias causas improbat Columella, Plinius eas laudat, sed de
        hac re etiam ante diximus. Si vero cibi futuri causa eligendae sint:
        sunt qui illas suavioris carnis esse existimant, quae cibo non abunde
        eis apposito, sed quem ipsae pedibus fodientes eruant, non absque labore,
        pastae fuerint. Alii ad saginam aptas potissimum autumant, quae in
        cervice pingui cute sunt.  | 
      
         Aristotle
        and Pliny especially praise Hadrianae hens because they lay very
        many eggs: on this subject I have discoursed more than enough in an
        earlier passage. Aristotle himself writes that common hens are more
        prolific than high-breed hens: for the body of these hens is more rich
        in fluid, that of previous is more dry, and in this kind - of body -
        preferably lies the trait of quality. While Columella for other reasons
        doesn’t appreciate dwarf hens even though aged, Pliny praises them,
        but I have already spoken of this matter before. As for which ones must
        be preferred in order to turn into food: there are some who think to be
        of more delicious meat those nourished not with an
        abundantly provided food but with that they dig up scratching out with
        their feet and not without labor. Others claim that are chiefly fit to
        be fattened those which have a fat skin on their necks.  | 
    
| 
         Ut
        autem in caeteris animalibus rusticis, ita in hoc avium genere,
        optimae servandae, et deteriores vendendae, aut mensae destinandae sunt:
        quod per autumni tempus quotannis, cum fructus earum cessat, commode
        fiet. Nostrae etiam mulierculae eo tempore numerum minuunt. Antiqui tunc
        etiam omnes, quae trimatum excedunt, vendi iubent. Addo ego nunquam
        habendas, quae aut parum foecund<a>e, aut non bonae nutrices sunt:
        atque in primis quae ova vel sua, vel aliena ex<s>orbent, neque
        minus, quae, ut Gallus, cantare, atque calcare incipiunt. Galli vero
        quandiu foeminas implent, retineri possunt{,}<.>
        Rarior enim in hisce avibus mariti praestantia est: probantur tamen
        iuniores: nam et hoc experientia didici, cum trimatum excedunt, implere
        quidem Gallinas, sed ad Venerem impotentiores evadere. Sed istaec de
        externa Gallinacei generis delineatione dicta sufficiant: iam videndum
        videtur, an ne internas aliquas partes peculiares prae caeteris
        volucribus obtineat.  | 
      
         Furthermore,
        as among the other country animals, so among this kind of birds the best
        ones are to be kept, and the worse sold or sent to the table: a thing
        which properly will happen yearly during the autumn season, when their
        profit ceases. Also our women reduce their number in that season. It
        is just then that also ancients suggest to sell all those hens more
        than three years old. I add that never should be kept those who are
        either not very fertile or are not good nurses: and fist of all those
        who wolf down either their own eggs or those of other hens, and still
        those who begin to crow and to mount like a cock. Undoubtedly
        the cocks may be kept as long as they fertilize the females. In fact in
        these birds the male’s sexual fitness is rather faint: nevertheless
        the younger ones are positively judged: besides, with experience I
        learnt also what follows, that when they pass the age of three
        years they still fertilize hens, but become somewhat impotent as far as
        sex is concerned. But let these things be sufficient concerning the
        external traits of the gallinaceous genus: now it seems opportune to
        investigate if it possesses some internal parts peculiar in comparison
        to the other birds.  | 
    
[1] Rerum rusticarum, III,9,6 Nec tamen sequendum in seminio legendo Tanagricos et Melicos et Chalcidicos, qui sine dubio sunt pulchri et ad proeliandum inter se maxime idonei, sed ad partus sunt steriliores.
[2] De Re Rustica, VIII: (2,12-13) Talibus autem maribus quinae singulis feminae comparantur. Nam Rhodii generis aut Medici propter gravitatem neque patres nimis salaces nec fecundae matres, quae tamen ternae singulis maritantur. Et cum pauca ova posuerunt, inertes ad incubandum multoque magis ad excludendum, raro fetus suos educant. Itaque quibus cordi est ea genera propter corporum speciem possidere, cum exceperunt ova generosarum, vulgaribus gallinis subiciunt, ut ab his excusi pulli nutriantur. (2,13) Tanagrici plerumque Rhodiis et Medicis amplitudine pares non multum moribus a vernaculis distant, sicut et Chalcidici. Omnium tamen horum generum nothi sunt optimi pulli, quos conceptos ex peregrinis maribus nostrates ediderunt, et salacitatem fecunditatemque vernaculam retinent. [13] Tanagrici plerumque Rhodiis et Medicis amplitudine pares non multum moribus a vernaculis distant, sicut et Chalcidici. Omnium tamen horum generum nothi sunt optimi pulli, quos conceptos ex peregrinis maribus nostrates ediderunt, et salacitatem fecunditatemque vernaculam retinent.
[3] Naturalis historia X,48: Iam ex his quidam ad bella tantum et proelia adsidua nascuntur - quibus etiam patrias nobilitarunt, Rhodum aut Tanagram; secundus est honos habitus Melicis et Chalcidicis -, ut plane dignae aliti tantum honoris perhibeat Romana purpura.
[4] De Re Rustica, VIII,2,12: Itaque quibus cordi est ea genera propter corporum speciem possidere, cum exceperunt ova generosarum, vulgaribus gallinis subiciunt, ut ab his excusi pulli nutriantur.
[5] De Re Rustica, VIII,2,9-10: [9] Gallinaceos mares nisi salacissimos habere non expedit. Atque in his quoque sicut feminis idem color, idem numerus unguium, status altior quaeritur; sublimes sanguineaeque nec obliquae cristae, ravidi vel nigrantes oculi, brevia et adunca rostra, maximae candidissimaeque aures, paleae ex rutilo albicantes, quae velut incanae barbae dependent; iubae deinde variae vel ex auro flavae, per colla cervicesque in umeros diffusae; [10] tum lata et musculosa pectora, lacertosaeque similes brachiis alae; tum procerissimae caudae duplici ordine singulis utrimque prominentibus pinnis inflexae; quin etiam vasta femina et frequenter horrentibus plumis hirta, robusta crura nec longa sed infestis velut sudibus nocenter armata - Non conviene avere dei galli se essi non sono estremamente lussuriosi. Anche loro debbono avere lo stesso colore come detto per le femmine, lo stesso numero di dita, ed è richiesta una statura maggiore; la loro cresta deve essere eretta e sanguigna e non inclinata, gli occhi giallogrigiastri o neri, becco corto e arcuato, orecchioni grandissimi e candidissimi, i bargigli rossi soffusi di bianco che pendono come le barbe di persone attempate; inoltre le piume della mantellina debbono essere policrome o giallo oro, sparse dal collo e dalla nuca fino alle spalle; [10] poi petto largo e muscoloso, ali robuste e simili a braccia; code lunghissime e ricurve con un doppio ordine di penne che sporgono da ambo i lati; devono anche avere cosce grosse e irte, spesso, per le piume che si rizzano; le gambe devono essere forti, ma non lunghe, e armate minacciosamente quasi di spunzoni pronti all’offesa. (traduzione di Rosa Calzecchi Onesti, adattata da Elio Corti)
[6] Questo etiam è di troppo: non è presente in Columella e neppure in Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 385-386: Gallinaceos mares nisi salacissimos habere non [386] expedit, atque in his quoque sicut in foeminis, idem color, idemque numerus unguium: status altior quaeritur, Columel. – Si eliminano anche quibus e est, altrimenti la traduzione diventerebbe impresa da funamboli.
[7] Rerum rusticarum III,9,5: Gallos salaces qui animadvertunt, si sunt lacertosi, rubenti crista, rostro brevi pleno acuto, oculis ravis aut nigris, palea rubra subalbicanti, collo vario aut aureolo, feminibus pilosis, cruribus brevibus, unguibus longis, caudis magnis, frequentibus pinnis; item qui elati sunt ac vociferant saepe, in certamine pertinaces et qui animalia quae nocent gallinis non modo non pertimescant, sed etiam pro gallinis propugnent. - Bisogna scegliere galli lussuriosi, che si riconoscono se sono muscolosi, se hanno cresta rossa, becco corto, grosso e aguzzo, occhi gialli o neri, bargiglio rosso con tracce di bianco, collo screziato o color d’oro, cosce pelose, zampe corte, artigli lunghi, coda grande, piume folte; così, quelli che sono alti e cantano spesso, che sono resistenti nei combattimenti e che non solo non hanno paura degli animali nocivi alle galline, ma combattono anche in loro difesa. (traduzione di Antonio Traglia)
[8] Columella, De re rustica VIII,2,7: Parandi autem modus est ducentorum capitum, quae pastoris unius curam distendant, dum tamen anus sedula vel puer adhibeatur custos vagantium, ne obsidiis hominum aut insidiatorum animalium diripiantur. Mercari porro nisi fecundissimas aves non expedit. Eae sint rubicundae vel infuscae plumae nigrisque pinnis, ac si fieri poterit, omnes huius et ab hoc proximi coloris eligantur. Sin aliter, vitentur albae, quae fere cum sint molles ac minus vivaces, tum ne fecundae quidem facile reperiuntur, atque etiam conspicuae propter insigne candoris ab accipitribus et aquilis saepius abripiuntur. - La quantità da procurarsi è di duecento capi, i quali occupino interamente l’impegno di un solo custode, purché tuttavia venga impiegata una vecchia attenta oppure un fanciullo quale custode dei soggetti errabondi, affinché non vengano sottratti dalle insidie degli uomini o degli animali. Inoltre non conviene comperare volatili se non fecondissimi. Questi volatili debbono avere piume rosse o nerastre, e le penne nere, e se sarà possibile vengano scelti tutti di questo colore o di un colore molto simile. Se non è possibile fare altrimenti, si evitino i soggetti bianchi, i quali non solo sono per lo più deboli e meno longevi, ma neppure è facile trovarli che siano prolifici, e inoltre essendo visibili a causa della caratteristica del candore più spesso vengono rapiti dagli sparvieri e dalle aquile.
[9] A proposito della
    pentadattilia Columella usa l’espressione nec paribus unguibus. Sia
    Plinio che Varrone usano invece l’espressione digitis imparibus. O
    meglio, Varrone usa imparibus digitis, Plinio digitis imparibus,
    e si può senz’altro azzardare che la fonte di Plinio fu Varrone.
    Aldrovandi, che già aveva citato a pagina 197 un imparibus digitis
    tratto da Plinio, a questo punto, pur usando unguibus invece di digitis,
    sarebbe la volta che citasse Varrone. Ma non lo fa. Difficile spiegare questo
    scotoma di Aldrovandi nei confronti di Varrone, che oltretutto fu
    senz’altro la fonte di Plinio per quanto concerne i polli pentadattili, e
    la prima fonte in assoluto di questa peculiare mutazione genetica presente
    solo nel Gallus domesticus. Ecco il testo di Varrone, Rerum
    rusticarum III,9,4: Qui spectat
    ut ornithoboscion perfectum habeat, scilicet genera ei tria paranda, maxime
    villaticas gallinas. E quis in parando eligat oportet fecundas, plerumque
    rubicunda pluma, nigris pinnis, imparibus digitis, magnis capitibus, crista
    erecta, amplas; hae enim ad partiones sunt aptiores. – Ma ancora più
    difficile è spiegare il gravissimo scotoma
 che Aldrovandi dimostra nei
    confronti delle cinque dita che furono esattamente raffigurate dai suoi
    disegnatori nei polli pedibus
    pennatis di pagina
    312-313. Aldrovandi, nel descrivere questa coppia, non fa il minimo accenno
    alla loro pentadattilia, che oltretutto, sia dal punto di vista iconografico
    che genetico, corrisponde perfettamente a una pentadattilia duplicata. Si
    limita a dire che avevano le zampe gialle!
[10] De re rustica VIII,2,8: Sint ergo matrices robii coloris, quadratae, pectorosae, magnis capitibus, rectis rutilisque cristulis, albis auribus, et sub hac specie quam amplissimae, nec paribus unguibus: generosissimaeque creduntur quae quinos habent digitos, sed ita ne cruribus emineant transversa calcaria. Nam quae hoc virile gerit insigne, contumax ad concubitum dedignatur admittere marem, raroque fecunda etiam cum incubat, calcis aculeis ova perfringit. - Le riproduttrici siano dunque di colore rossiccio, tarchiate, posseggano un petto largo, la testa grande, la piccola cresta dritta e rosso splendente, gli orecchioni bianchi, e sotto questo aspetto li abbiano quanto più grandi possibile, e non debbono avere le dita pari: e precisamente sono ritenute molto fertili quelle con cinque dita, ma non debbono avere speroni che sporgano di traverso sulle zampe. Infatti, quella che porta questo segno di mascolinità, restia all’accoppiamento, è sdegnosa nell’accettare il maschio, ed è raramente feconda e poi quando cova rompe le uova con gli speroni della zampa.
[11] A pagina 191.
[12] De generatione animalium - Libro III-1 (749b-750a): Anche gli uccelli di piccole dimensioni, come talvolta anche le piccole piante, sono propensi al coito e prolifici. Ciò perché quello che servirebbe all’accrescimento del corpo diventa residuo seminale. Perciò le galline di Hadria sono molto feconde: per la piccolezza del corpo l’alimento è destinato alla deposizione delle uova. E le galline comuni sono più prolifiche di quelle di razza perché il loro corpo è più umido e massiccio, mentre quello delle altre è più magro e asciutto; l’aggressività della razza si produce più in questo tipo di corpi. Inoltre anche la sottigliezza e la debolezza delle gambe concorre a che la natura di questi uccelli sia propensa al coito e prolifica, come è per gli uomini: l’alimento destinato agli arti è volto in costoro in residuo seminale, perché ciò che la natura toglie di là, aggiunge qui. (traduzione di Diego Lanza)
[13] A mio avviso Aldrovandi ha scambiato di posizione illis e his, salvo voler attribuire a questi due pronomi un significato opposto a quello che abitualmente posseggono. Infatti in base al testo di Aristotele - tradotto da Diego Lanza - dovrebbe essere il corpo delle galline di razza - le cosiddette generosae - a essere più umido, mentre il corpo delle galline vulgares dovrebbe essere più asciutto. Se poi passiamo a considerare il corpo miniaturizzato delle galline di Hadria, più piccole delle vulgares, vediamo che le prime - illae, quelle di Hadria - hanno un soma quasi liofilizzato a forza di trasformare l’alimento in residuo seminale per poter deporre uova su uova. Insomma, dal punto di vista sessuale e riproduttivo il concetto di Aristotele potrebbe essere reso con una massima genovese, riferita però al sesso maschile: Omu picìn, tütu belìn. Omu grande, tütu müande. Cioè: Uomo piccolo, tutto pene. Uomo grande, tutto mutande. Mi scuso per eventuali inesattezze grafiche del dialetto genovese, che non ho mai trascritto.
[14] Qui Aldrovandi commette
    un errore. Infatti Columella non si è mai sognato di disapprovare anche le
    galline nane anziane: Columella disapprova le galline nane, vecchie o
    giovani che siano. Stando alle parole di Aldrovandi, la disapprovazione
    delle galline nane anche se vecchie doveva essere un giudizio di Conrad
    Heresbach
,
    come riferito a pagina 192: [...] et inter nostri saeculi scriptores Conradus
    Heresbachius pumiliones, etsi vetustas cum ob infoecunditatem, tum ob alias
    causas improbat:[...].