Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti - reviewed by Roberto Ricciardi
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
ANATOMICA |
ANATOMICAL
DETAILS |
[199]
Galenus[1]
Gal<l>inaceos ossium consistentiam, laxam, cavam, et levem
habere testatur. Πρόλοβος,
ut ait Suidas, avium ingluvies est, quae ab aliquibus Φύοσα dicitur. Haec autem in his
avibus, teste Aristotele[2]
ventriculo praeposita est. Appendices habe<n>t infra, qua desinunt
intestina. Atque ita intelligenda sunt verba Plinii[3]
alioqui satis obscura. Gallinae
ultra ventriculum habent ingluviem. Pellicula[4]
ceu cortex quidam intra ventriculum gallinae stercori destinata, echinus[5]
ab aspredine Graecis appellatur. Huius pelliculae, cum apud Medicos in
primis, tum etiam ad lac coagulandum usus est. Sunt qui magna fraude
medicamentarios institores nobis imponere dicant, quia ex ventriculo,
quo nihil in alitibus istis carnosius est, panniculos detractos, et
exiccatos pro ingluvie vendant: hanc autem esse causam, cur nemo hodie
cognoscatur, qui se feliciter in ventriculo roborando pelliculis istis
usum profiteatur: inter quos Gyb. Longolius, non ex ventriculo, sed ex
primo cibi in Gallinis receptaculo, quod stomac<h>um, et ingluviem
vocat, hanc membranam decerpendam sentit. Atqui veteres hanc vim non
ingluviei, aut stomacho, id est, ori ventriculi <galli gallinaeve,
sed ipsius ventriculi,> quem κοιλίαν proprie
vocant, interiori membranae tribuerunt. Nam et Dioscorides[6]
κοιλίαν nominat de hac membrana agens, et Galenus[7]
post κοιλίαν,
id est, ventriculum Mergi, statim huius membranae meminit, intus
adverbium ponens, pro eo, quod est in ventriculo. Uno tanto in loco
Galli gulam[8]
(scribitur autem Graece etiam γούλαν)
una cum larynge iis auxiliari,
qui strata permingunt, legimus,
tertio nempe parabilium libro[9],
sed qui falso illi ascribitur. Plinius[10]
etiam ventris membranam vocavit. Gallicum vulgus, quod tanquam parergon
interiectum esto, inquit Laurentius Ioubertus[11],
Gallinarum ventriculum, si bene memini, periè vocat a petris, quas
patria lingua peiras dicunt: quoniam raro absque lapillis reperitur. |
Galen |
Alexander
Myndius[12]
apud Athenaeum Gallinaceis testes sub iecore esse dixit, et revera
mulierculae nostrae eos castraturae digitos admodum profunde in inflicto
prope anum vulnere infigunt. Albertus faeminis supra caudam esse tradit,
et exteriori parte corporis: maribus vero interius, ubi aliis animalibus
renes siti sunt. Plinius[13]
alibi calculi remedia recensens, inter alia lapillorum quorundam meminit,
qui in Gallorum vessica reperiuntur: quasi vero aves vesicam habeant.
Recentiores quidam teste Ornithologo[14],
non ex Gallo mare, sed castrato (quem Gallinacei nomine imperite
intelligunt[15])
hunc lapidem haberi putant, et Germanice interpretantur, kapunenstein, hoc est,
Capi lapidem, sed qua in parte reperiatur, minime addunt. Forte tales
lapillos Plinius intellexerit, quos semper in harum avium ventriculo
reperiri paulo ante diximus. |
Alexander
of Myndos |
Nos
in commune{m} virorum studiosorum, atque maxime eorum, qui
naturae arcana perscrutantur, aliquot Gallinas Excellentiss. M. Antonio
Ulmo secandas exhibuimus, ut admirabile naturae in generandis ovis
artificium indagaremus. Is itaque vir praestantissimus diligentissima
sectione naturales partes examinans, novem iconibus omnia in iis
observatione digna complexus est: quarum tres subsequenti pagina pictae
ad uteri conformationem quodammodo, reliquae ad ovorum generationem
pertinent: quas post suo etiam loco daturi sumus. Quod ergo ad uterum
spectat, forma eius plurimum a viviparorum animalium utero differt, cum
hic unum duntaxat foramen habeat extrinsecus respiciens, alter vero
oviparorum duplex obtineat foramen, infernum, per quod ovum ad externa
respiciens egreditur iam perfectum: alterum internum, et supernum, per
quod ovum ingreditur iam sub septo transverso inchoatum seu conceptum ad
formam perfectam suscipiendam: cuius positum, substantiam, figuram,
consensum, nunc declarabimus. |
To
advantage of all students and especially of those who search for the
secrets of Nature, I supplied the most excellent Marco Antonio Olmo |
Uteri
itaque totius (intelligimus nunc uterum proprie dictum, et eius
extensionem) positus est in parte sinistra ad spinam, cum intestina ipsa
obtineant dextram abdominis regionem, et centrum. Exitus vero est in
superna parte ad spinam desinente, cum inferiorem partem teneat podex ad
ventrem positus. Utraque vero foramina cum intestinorum tum uteri adeo
in proximo sitam membraneam substantiam obtinentia coniunguntur, ut
arctissime conniventia sensum ipsum fallere quandoque possent, ut ex
subiecta icone videre licet. Quam rem pariter adiunctae binae aliae non
parum etiam explicant, ut ex adiectis literis est videre. Podicis itaque
atque uteri foramina invicem ita, ut dictum, est, proxima cute, ac
musculo subiecto communiter obteguntur: quod praeputium nymphas ex
similitudine dicere possumus. Correspondet enim cutis haec Gallinae
podicem, ac uteri os obtegens, cuti glandem penis virilis cooperienti
[201] et cutaneis faeminarum. |
Then,
the location of the entire uterus (I speak now of the properly called
uterus and its extension) is in the left side near the spine, while
intestinal loops occupy the right section and the center of the abdomen.
Its opening is in the upper part which ends near the spine, while the
anus, placed near the belly, represents the lower part. Both foramina of
the intestine and of the oviduct, provided with a membranous formation
located near them, are so joined that, closing themselves in a very
tightly-shut way, they can sometimes deceive the sight, as one may see
from the picture ahead. This situation is very well explained by two
other added pictures, as it is possible to see from the attached
captions. Therefore the foramina of the anus and of the uterus, as I
said, are so close each other that they are covered together by the skin
and the underlying muscle: and for similarity we can call this prepuce
as nymphs - labia minora of the vulva. For this skin covering the anus
and the mouth of the uterus of the hen corresponds to the skin which
covers the glans of a man's penis and to the cutaneous formations of the
females - prepuce of clitoris. |
[1] Galen De Usu Partium XI. (Lind, 1963)
[2] Historia animalium II,17,508b: Gli uccelli presentano differenze, riguardo alle parti interne, sia fra sé stessi sia rispetto agli altri animali. Alcuni presentano infatti, anteriormente allo stomaco [prima dello stomaco?], un gozzo (così ad esempio il gallo, il colombaccio, il colombo, la pernice): il gozzo è una vasta cavità formata dalla pelle, nella quale si trova il cibo non concotto [prima che sia iniziato il processo digestivo] subito dopo l’ingestione. Nel punto in cui si diparte dall’esofago il gozzo è piuttosto stretto, poi si allarga, e si restringe di nuovo laddove sbocca nello stomaco. Il più degli uccelli hanno lo stomaco carnoso e indurito [stomaco muscolare o ventriglio] che presenta all’interno una pelle robusta, separabile dalla parte carnosa. (traduzione di Mario Vegetti)
[3] Naturalis historia XI,200: Aves quoque geminos sinus habent quaedam: unum quo mergunt recentia ut guttur, alterum in quem ex eo dimittunt concoctione maturata, ut gallinae, palumbes, columbae, perdices. - Alcuni uccelli hanno anche due cavità: una, nella quale introducono ciò che hanno appena ingoiato, come lo è il gozzo, l’altra nella quale ne inviano il contenuto una volta che il processo digestivo è stato condotto a termine, come è il caso delle galline, dei colombacci, dei piccioni e delle pernici.
[4] Il passo iniziale è
ricavato dal geoponico
Berizio presente nella selezione delle opere geoponiche fatta compilare da
Costantino VII Porfirogenito
(oggi presente in Geoponica sive
Cassiani Bassi Scholastici) e
possiamo arguirlo dal testo che segue tratto da Gessner. - Come al
solito il testo di Gessner viene malamente rimaneggiato e decurtato da
Aldrovandi e, ciò che è peggio, viene personalizzato: in questo modo la
serietà dell’Ornitologo rimane integra, ma non lo è altrettanto la
comprensibilità dell’anatomia del pollo. - Conrad Gessner, Historia
Animalium III (1555), pag. 397: Pellicula ceu cortex quidam intra
ventriculum gallinae stercori destinata, echinus ab aspritudine Graecis
appellatur, et lactis coagulandi vim habet, Berytius apud Constantinum. haec
vis alioqui propria tribuitur ruminantium adhuc lactentium ventriculis, quos
et coagula nominant. Vide plura in Echino terrestri G. ab initio de nomine
huius particulae. Magna fraude medicamentarii institores nobis imponunt, qui
ex ventriculo, quo nihil in alitibus istis carniosus est, panniculos
detractos et siccatos pro ingluvie vendunt. et haec est causa cur nemo hodie
mihi cognoscatur, qui se feliciter in ventriculo roborando, pelliculis istis
usum profiteatur: Gyb. Longolius, non ex ventriculo, sed ex primo cibi in
gallinis receptaculo, quod stomachum et ingluviem vocat, hanc membranam
decerpendam sentiens. Atqui ego veteres hanc vim non ingluviei aut stomacho,
id est ori ventriculi galli gallinaeve, sed ipsius ventriculi, quem koilían
proprie vocant, interiori membranae, tribuisse asseruerim. Nam et
Dioscorides koilían nominat de hac membrana agens lib. 2. cap. 43.
tum ab initio, tum in fine eius capitis. quanquam adiecta in fine a
quibusdam adulterina existimantur. Et Galenus libro 11.
de simplicibus post coelian, id est ventriculum mergi statim huius
membranae meminit, intus adverbium ponens pro eo quod est in ventriculo. Uno
tantum in loco (libro tertio Parabilium, qui Galeno falso adscribitur) galli
gulam una cum larynge (scribitur autem Graece etiam goúlan) iis
auxiliari qui strata permingunt, legimus. Tunica interior gallinarum lixivio
calido hora una maceratur, ter lavatur, deinde vino ter maceratur, et ter
lavatur: iterum lixivio, post vino, et siccatur clibano ex quo panis
extractus est, Sylvius ex Bartolomaeo Montagnana. Ventris gallinaceorum
membrana quae abiici solet, inveterata et in vino trita auribus purulentis
calida infunditur, Plin.
[5] Il sostantivo greco maschile echînos identifica innanzitutto il riccio di terra o porcospino - Erinaceus europaeus. In seconda istanza identifica anche il riccio di mare, nome comune degli Echinodermi della classe Echinoidei; agli Echinodermi appartengono anche le stelle di mare, le oloturie, le ofiure e i crinoidi.
[6] Dioscorides De Materia Medica (ed. by M. Wellmann, Berlin, 1906-14), II, 43. (Lind, 1963) - lib. 2. cap. 43. (Gessner, 1555)
[7] Galen De
Simplicium Medicamentorum Temperamentis et Facultatibus in Medici
Graeci, XI
(ed. by C. G. Kuehn, Leipzig, 1821-33); first Paris edition, 1530;
another at Leyden, 1561. (Lind,
1963)
[8] Il latino gula deriva da una radice indoeuropea che significa divorare.
[9]
Galenus, De remediis parabilibus. (Gessner, 1555 - libro tertio Parabilium,
qui Galeno falso adscribitur)
[10] Naturalis historia XXIX,139: Ventris gallinaceorum membrana, quae abici solet, inveterata et in vino trita auribus purulentis calida infunditur, [...]
[11] Laurent Joubert, Disputatio de febribus putridis; in qua tria de febribus paradoxa L. J. excutiuntur (1580); cited by Aldrovandi as In Apologia pro paradoxis, 7. (Lind, 1963)
[12] Deipnosophistaí IX,47,392c.
[13] Plinio era ben conscio che gli uccelli non hanno vescica urinaria: Naturalis historia XI,208: Infra alvum est a priore parte vesica, quae nulli ova gignentium praeter testudinem, nulli nisi sanguineum pulmonem habenti, nulli pedibus carentium. inter eam et alvum arteria ad pubem tendentes, quae ilia appellantur. – Tuttavia in XXX,67 egli parla effettivamente di vesica dei polli e di ventriculus dei piccioni, ed è giocoforza dedurre che in questo caso vesica = ventriculus. Naturalis historia XXX,66-67: Iubent et vermes terrenos bibi ex vino aut passo ad comminuendos calculos vel cocleas decoctas ut in suspiriosis, easdem exemptas testis III tritasque in vini cyatho bibi, sequenti die II, tertio die I, ut stillicidium urinae emendent, testarum vero inanium cinerem ad calculos pellendos, item hydri iocur bibi vel scorpionum cinerem aut in pane sumi [vel si quis ut locusta edit], lapillos, [67] qui in gallinaceorum vesica aut in palumbium ventriculo inveniantur, conteri et potioni inspergi, item membranam e ventriculo gallinacei aridam vel, si recens sit, tostam, fimum quoque palumbinum in faba sumi contra calculos et alias difficultates vesicae, [...]. – Esatta è anche l’affermazione di Plinio: la testuggine – che dobbiamo intendere sia come tartaruga che come tartaruga di mare – è invece dotata di vescica urinaria: infatti essa è presente in tutti i Testudinati. Invece i coccodrilli – appartenenti anch’essi ai Rettili e anch’essi ova gignentes - non hanno vescica urinaria.
[14] Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 382: Alectorias vocant gemmas in ventriculis gallinaceorum inventas crystallina specie, magnitudine fabarum: quibus Milonem Crotoniensem usum in certaminibus invictum fuisse videri volunt, Plinius 37. 10. Ferunt in ventre galli alectorium, id est gallinaceum lapidem. Sed is sarda vel achate fingitur, in quo flammea macula appareat, nam de alectoria vero nihil comperti habeo, Cardanus. Plinius alibi inter remedia calculi, lapillorum meminit qui in gallorum vesica (quasi avis vesicam habeat) reperiantur. Recentiores quidam non ex gallo mare, sed castrato (quem gallinacei nomine imperite intelligunt) hunc lapidem haberi putant: et quidam lingua vernacula interpretatur Kapunenstein/id est caponis lapidem.
[15] Ne ha discusso a pagina 189.