Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti - reviewed by Roberto Ricciardi
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Quantum
vero ad avis petulantiam attinet, crediderim etiam pullum illum Gallinaceum, quem Liviam[1]
Tyberium adhuc in utero gestantem, exclusisse aiunt in manu, cum
exploratura an marem esset par<i>tura, ovum {incubandi}
<incubanti> Gallinae subduxisset, idque nunc sua, nunc ministrarum
manu adeo fovisset[2]
ut pullus excluderetur, non tantum sexum in Tyberio portendisse, ut
multi volunt, sed salacitatem etiam et procacitatem eam, qua ille mox
famosissimus fuit. Quinim<m>o quicunque nasum concavum, et frontem
habent rotundam, et caput sursum eminens rotundum, ut Galli, luxuriosi
vulgo putantur.[3] |
As
far as the impetuosity of the rooster is concerned, it would be my
opinion that that hen’s chick which, they say, while Livia Drusilla |
Verum
haud omnes Gallos aeque
salaces esse constat, nam quidam eorum a primo naturae ortu ita, teste
Aristotele[4]
effaeminati nascuntur, ut neque cucu<r>riant, neque faeminas
ineant. Sed venerem eorum, qui tentent supervenire, sponte patiantur. Et
Theophrastus author est, referente Athenaeo[5],
agrestes cortalibus ad venerem procliviores esse. At cum nos agrestibus
careamus, interest nostra etiam noscere, qui salaciores in iis sint.
Siquidem tales ad partus promovendos in primis agricola sibi comparare
debet. Eos autem ita internosces. Sunt, teste Varrone[6],
lacertosi, rubenti, erectaque crista, rostro brevi, pleno, acuto, oculis
ravis, aut nigris, palea rubra, collo vario, feminibus pilosis, unguibus
longis, cauda magna, frequentibus pinnis. Gallinae {etiam non} <etiamnum>[7]
aeque libidinosae sunt. |
To
tell the truth, it turns out that not all roosters are equally salacious:
for, according to Aristotle, some of them even from birth find
themselves naturally so effeminate that they neither crow nor tread the
females. On the contrary they spontaneously bear the sex desire of those
who attempt to mount them. As Athenaeus |
Iulius
Caesar Scaliger[8]
Gallum salacem maritum, Gallinam salacem matricem vocabat. Quae autem
veneris appetentior est, eam noctu iuxta Gallum proximam sedere Albertus
tradit, sed hoc inter utriusque libidinem Theophrastus interesse autumat,
citante Athenaeo, quod mas statim ac a cubili surgit ad venerem
concitetur: faeminae vero magis progresso iam die. Coeundi modus est, ut
Aristoteles[9]
annotat, Gallina considente humi, Gallo vero superveniente. Inhorrescunt
autem, teste eodem[10],
Gallinae a coitu: et saepe etiam festuca aliqua sese lustrant, quod idem
et edito ovo saepe faciunt[11].
Plinius avibus omnibus duobus tantum modis coitum esse ait, faemina ita,
ut dixi, considente humi, aut stante, ut in Gruibus[12].
Post coitum Gallina sese excutit, ut idem Aristoteles tradit, quod ideo
facit, docente Alberto, quod per libidinem incitetur in ea vapor, qui
membra illius extendit, eodem modo, ut pandiculatione homines corripi
videmus, quando coeundi desiderio languent. Quae ratio naturalis, ac
philosophica est, maxime in iis, quae sponte marem admittunt. |
Julius
Caesar Scaliger |
Cum
vero nimia salacitas Galli,
quae simul cum nimia rixosa libidine coniuncta a Columella vitio
vertatur, quoniam pullificationi noxia est, itaque eiusmodi procacitas
potius quam salacitas corrigenda est, corrigitur autem ampullaceo corio[13],
cuius in orbiculum formati media pars rescinditur, et per excisam partem
Galli pes inseritur, quo veluti compede cohibentur feri mores. Si omnino
a coitu abstinere velis, poteris verbena uti, quam nonnulli quo quo modo
Gallo applicatam efficere tradunt, ut Gallinas supervenire nequeant.
Kiranides eandem herbam ad eundem effectum dari ei praecipit in pastum
una cum furfure, et polenta. Idem promittit, si Cinaed<i>us[14]
lapis cum polenta exhibeatur, qui ederit, Cinaedum futurum, sed penes
Kiranidem eius rei fides esto. |
Since
a too much lust of the rooster joined with a too much quarrelsome
lechery is considered a damage by Columella |
Videamus
modo, quid commodi nobis
Gallorum coitus praestet, quod sane exiguum cuiquam videri posset,
quando Gallinae absque eorum opere pariant ova, sed cum istaec
generationi inepta sint, totam pullificationem Gallis acceptam referre
debemus. Concipiunt itaque Gallinae duobus modis, vel ex congressu cum
Gallo, vel per sese. Quae posteriori modo generantur ova, irrita,
subventanea, et hypenemia[15]
dicuntur, quoniam e vento concepta credantur[16].
Hoc enim ex veteribus non Varro tantum, sed ipsemet Aristoteles, et
inter recentiores Albertus memoriae prodiderunt. In Lusitania, inquit Varro[17],
ad Oceanum monte Tagro quaedam e vento certo tempore concipiunt equae,
ut hic Gallinae quoque
solent, quarum ova hypenemia appellant. Aristoteles, et Albertus ex
peculiari vento, Zephyro nempe, concipi velle videtur. Sunt
qui hypenemia, inquit ille[18],
hoc est, subventaneos illos partus
Zephyria nominent, eo quod verno tempore flatus illos faecundos
ex Favonio recipere videantur. Zephyria ova concipiunt autumno, inquit
hic, flante Austrino vento. Hic enim avium corpora aperit, et humectat, et
faecundat. Autumno autem
abundat in eis sicca ventositas. Aliae vero ova venti concipiunt vere,
receptione venti Austrini. Haec Albertus, et alibi, nulla nec
temporis peculiaris, nec Zephyri mentione facta, causam adducens, cur
ita conciperent, hunc fere in modum ait. Ova
venti in avibus concipiuntur ex vento maxime. Rara enim corpora habent,
et aerea, et locum ani, per quem concipiunt, vento expositum, itaque
vento ad libidinem moventur, sicut etiam mulieres Austro matricem
aperientes delectantur, unde menstruus sanguis attrahitur. Fit autem hoc
frequenter in avibus propter volatum, et continuum caudae motum, propter
quem attrahitur semen ad matricem earum. Hactenus Albertus. Quibus
certe vento quidem, sed cuicunque eiusmodi ova accepta ferenda esse
innuit, Zephyrum tamen id potius praestare minime negat. Eum enim prae
caeteris poros aperire constat, idque alibi ostenderat. |
Let
us now see what advantage the copulation of roosters provides for us,
even if to somebody it may seem undoubtedly slight, since hens lay eggs
without their intervention, but since such eggs are unable to give
birth, we must ascribe the whole offspring’s creation as due to the
roosters. Then, hens conceive in two ways, either mating with the
rooster or by themselves. The eggs generated by the latter way are
called sterile, windy and full of wind - hypënémia - since they
are believed to be conceived because of the wind. This fact not only
Varro among the ancients but Aristotle himself, and Albertus among later
scholars, have handed down. In Lusitania, says Varro, on mount
Tagrus |
[1] Qui Aldrovandi fa schiudere l’uovo nella mano di Livia Drusilla, diversamente da quanto affermerà ripetutamente: l’uovo venne fatto schiudere tra le mammelle. Per questo passaggio Aldrovandi trae la notizia verosimilmente da una fonte diversa, anche se simile, da quella rappresentata da Plinio Naturalis historia X,154: Quin et ab homine perficiuntur. Iulia Augusta prima sua iuventa Tib. Caesare ex Nerone gravida, cum parere virilem sexum admodum cuperet, hoc usa est puellari augurio, ovum in sinu fovendo atque, cum deponendum haberet, nutrici per sinum tradendo, ne intermitteretur tepor; nec falso augurata proditur. Nuper inde fortassis inventum, ut ova calido in loco inposita paleis igne modico foverentur homine versante, pariterque et stato die illinc erumperet fetus. – Questa fonte diversa da Plinio è rappresentata da Svetonio, come si specifica nella nota successiva.
[2] Vedi Svetonio
De vita Caesarum - Tiberius 14.2: Praegnans enim Livia cum, an marem
editura esset, variis captaret ominibus, ovum incubanti gallinae subductum
nunc sua nunc ministrarum manu per vices usque fovit, quoad pullus
insigniter cristatus exclusus est.
[3] Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 382: Οἱ
τὴν ῥῖνα
ἔγκοιλον
ἔχοντες τὰ
πρὸ τοῦ
μετώπου
περιφερῆ, τὴν
δὲ
περιφέρειαν
ἄνω
ἀνεστηκυῖαν,
λάγνοι,
ἀναφέρεται
ἐπὶ τοὺς
ἀλεκτρυόνας,
Aristot. in Physiognom. hoc est, ut innominatus quidam
transfert: Quicunque nasum concavum habent, et frontem rotundam, et sursum
eminens rotundum, luxuriosi, refertur ad gallos. Adamantius nihil tale habet.
- Pseudo Aristotele
Physiognomonica
811a.
[4]
Aristotle H. A. 9.49.631b 15.
(Lind, 1963)
[5] Deipnosophistaí IX,46,391e.
[6] Aldrovandi ha praticato qualche piccolo taglio assolutamente non esiziale al testo del Rerum rusticarum III,9 di Varrone che suona così: Gallos salaces qui animadvertunt, si sunt lacertosi, rubenti crista, rostro brevi pleno acuto, oculis ravis aut nigris, palea rubra subalbicanti, collo vario aut aureolo, feminibus pilosis, cruribus brevibus, unguibus longis, caudis magnis, frequentibus pinnis;[...]
[7] Spero si tratti di un errore tipografico e non di Aldrovandi. Altrimenti questa piccola frase sarebbe in netta contrapposizione con la gallina salax matrix che viene immediatamente dopo.
[8] J. C. Scaliger, In Ata. This cryptic reference seems to mean Scaliger’s works on Aristotle’s writings but cannot be identified from the British Museum or Bibliothèque nationale catalogs. (Lind, 1963)
[9] Historia animalium V,2 539b 28-33: Vi sono però certe differenze anche fra gli uccelli: in certi casi il maschio monta sulla femmina che si è accovacciata a terra (così le otarde e i galli), in altri la femmina non si accovaccia (ad esempio le gru, nelle quali il maschio compie il coito balzando sulla femmina, e l’accoppiamento risulta altrettanto rapido che quello dei piccoli passeri). (traduzione di Mario Vegetti)
[10] Historia animalium VI,2 560b 7-11: In generale, le femmine degli uccelli si consumano e si ammalano se non covano. Dopo l’accoppiamento esse arruffano le piume e si scuotono, e spesso gettano festuche tutto attorno (la stessa cosa fanno talvolta anche dopo la posa), mentre le colombe trascinano al suolo la coda e le oche si tuffano in acqua. (traduzione di Mario Vegetti) - Aldrovandi ha stravolto il testo di Aristotele tralasciando che dopo l'accoppiamento si scuotono, cosa che ognuno di noi può sistematicamente osservare, e dice che spesso fanno la stessa cosa dopo aver deposto l'uovo, il che non è vero, come dimostra anche la citazione di Gessner in cui troviamo interdum al posto di saepe. Conrad Gessner Historia animalium III (1555) pag. 415: Inhorrescunt a coitu, ac se excutiunt, saepe etiam festuca aliqua sese lustrant, quod idem et {a}edito ovo interdum faciunt, Aristot.
[11] Plinio Naturalis historia X,116: Villaribus gallinis et religio inest. Inhorrescunt edito ovo excutiuntque sese et circumactae purificant aut festuca aliqua sese et ova lustrant.
[12] Plinio Naturalis historia X,143: Coitus avibus duobus modis, femina considente humi, ut in gallinis, aut stante, ut in gruibus.
[13] Columella De re rustica VIII,2,15: Inpedienda est itaque procacitas eius anpullaceo corio, quod cum in orbiculum formatum est, media pars eius rescinditur, et per excisam partem galli pes inseritur, eaque quasi compede cohibentur feri mores. Sed, ut proposui, iam de tutela generis universi praecipiam. - Bisogna dunque impedire la loro procacità con un vecchio cuoio da otre: se ne fanno dei tondini che si forano nel mezzo e nel foro si fan passare le zampe del gallo, e con questa specie di impedimento si frena la loro ferocia. Ma ormai, come ho promesso, darò pochi precetti intorno ai modo di tenere tutti questi animali. (traduzione di Rosa Calzecchi Onesti)
[14] L'aggettivo suona cinaedius. In Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 406 leggiamo: Idem si cinaedius lapis gallo detur cum polenta, cinaedum futurum scribit. - Cinaedius proviene da Plinio Naturalis historia XXXVII,153: Cinaediae inveniuntur in cerebro piscis eiusdem nominis, candidae et oblongae eventuque mirae, si modo est fides praesagire eas habitum maris nubili vel tranquilli.
[15] L'aggettivo greco ὑπηνέμιος è composto da ὑπό = sotto e ἄνεμος = vento.
[16] Ecco il relativo testo di Plinio Naturalis historia X,160: Et ipsae autem inter se, si mas non sit, feminae aeque saliunt pariuntque ova inrita, ex quibus nihil gignitur, quae hypenemia Graeci vocant. - Delle cavalle ne parla in VIII,166: Constat in Lusitania circa Olisiponem oppidum et Tagum amnem equas favonio flante obversas animalem concipere spiritum, idque partum fieri et gigni pernicissimum ita, sed triennium vitae non excedere.
[17] Secondo l’edizione del De re rustica della UTET, la frase completa di Varrone contenuta in II,1 è la seguente: In fetura res incredibilis est in Hispania, sed est vera, quod in Lusitania ad oceanum in ea regione, ubi est oppidum Olisipo, monte Tagro quaedam e vento concipiunt certo tempore equae, ut hic gallinae quoque solent, quarum ova hypenemia appellant.
[18] Historia animalium VI,2 559b 5-9: Le uova che alcuni chiamano kynosoura o «sterili» compaiono più spesso d’estate. Certi poi chiamano le uova sterili «zefirine», perché è in primavera che le femmine degli uccelli recepiscono i venti tiepidi; si ha lo stesso effetto anche quando le si palpa con la mano in un certo modo. (traduzione di Mario Vegetti) - De generatione animalium III,1, 749a 34-749b 7: Negli uccelli si formano anche prodotti spontanei, che sono chiamati da alcuni «ventosi» e «di zefiro». Essi si hanno negli uccelli che non volano e non hanno le unghie ricurve, ma sono prolifici, perché sono dovuti all’abbondanza del residuo (negli uccelli dalle unghie ricurve invece siffatta secrezione è volta alle ali e alle piume, e il loro corpo è piccolo, asciutto e caldo) e perché la secrezione mestruale e lo sperma sono un residuo. (traduzione di Diego Lanza)