Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Lac
Gallinaceum ὀρνίθων
γάλα, dicitur
in opulentos, et quibus quidvis rerum suppeditat, ut copiae cornu, aut
dicitur de raris inventu, atque ob id pretiosis, ut sit hyperbole
significans nihil omnino deesse. Plinius in praefatione historiae mundi,
irridens Graecorum deliciosas quasdam, et magnificas inscriptiones. {Cerion} <Cerium – Κηρίον>[1], inquit,
inscripserunt, quod volebant
intelligi favum, alii κέρας
Ἀμαλθείας,
quod copiae cornu, velut lactis Gallinacei sperare possis in volumine
haustum. Meminit
eiusdem Aristophanes[2]. Ἐγὼ γὰρ
οὐδ’ἂν
ὀρνίθων γάλα Ἀντὶ τοῦ
βίου λάβοιμ’ἂν
οὗ με νῦν
ἀποστερεῖς,
id est. Non
lac Hercule Gallinaceum Hacce
pro vita capiam, quam mi adimis in praesentia. Eustathius[3]
citat hoc adagium ex Anaxagorae {fabula} <Physicis>[4],
cui titulus Ὠά. |
Orníthøn gála, milk of hens, is said towards the rich
people and for those having anything superabundant, as the cornucopia, or it is said about rarely found things,
and then precious, as if it were a hyperbole meaning that nothing
at all is lacking. Pliny, in
the preface of world’s history, deriding some delicious and marvelous
titles of Greeks says: They
gave the title këríon
because they wanted to indicate the honeycomb, others kéras
Amaltheías - the horn of
the goat Amalthea - which is the cornucopia, so to let you hope that
in that book you can drink milk of hen. Aristophanes mentioned the
same thing: Egø gàr oud’àn orníthøn gála Antì
toû bíou láboim’àn oû me nûn apostereîs, that is: By
Hercules, I won’t take milk of hen for
this life, of which you now deprive me. Eustathius
quotes from the work About nature of Anaxagoras. this adage,
whose title is Øá,
The eggs. |
Legitur
et aliud apud eundem Aristophanem[5]
hoc modo: Δώσομεν ὑμῖν | Ἀυτοῖς, παισί, παίδων παισίν | Πλουθυγίειαν, εὐδαιμονίαν, | Βίον, εἰρήνην, νεότητα, γέλωτα, | Χορούς, θαλίας, γάλατ’ὀρνίθων. | Ὤστε παρέσται ὑμῖν κοπιᾷν | Ὑπὸ τῶν ἀγαθῶν.
id est. Dabimus vobis ipsis, filiis, filiorum filiis, Opulentiam bonae valetudinis, Felicitatem, facultates, pacem, Iuventam,
risum, choros, Festa,
Lac Gallinarum, Ut
sitis prae bonorum copia laboraturi. |
Another
one is also read still in Aristophanes which sounds as follows: Døsomen hymîn Autoîs, paisí, paídøn paisín Plouthygíeian, eudaimonían, Bíon, eirënën, neótëta, géløta, Choroús, thalías, gálat'orníthøn. Øste paréstai hymîn kopiâin Hypò tôn agathôn. that is: We
shall give you yourselves, children, children of children, an
abundance of conditions of good health, happiness,
wealth, peace, youth,
laughter, dances, feast
days, milk of hens, so
that you will grow weary of abundance of good things. |
Strabo[6]
Samiorum agros, quod omnium rerum ampliter feraces essent, extollens,
illud vulgo de illis iactatum esse addit, quod lac etiam ferrent
Gallinaceum, testaturque hoc adagium apud Menandrum[7]
Comicum inveniri. |
Strabo,
when praising the fields of Samians since they were extremely fruitful
in every kind of products, adds what was the common boast about such a
subject, that is, they also produced milk of hen, and there is proof
that this adage is also found in the comedy writer Menander. |
Athenaeus[8]
ex mediae {comaediae} <comoediae> scriptore quodam Mnesimacho
Senarios hos adducit. Καὶ τὸ λεγόμενον, | Σπανιώτερον πάρεστιν ὀρνίθων γάλα, | Καὶ φασιανός ἀποτετιλμένος καλῶς.
id est. Lac suppetit res rara Gallinaceum, ac Plumis revulsis Phasianus adprobe. Et
rursum eodem libro adducit ex {Numenio} <Nicandro>[9]. Ἠδ’ὅπερ
ὄρνιθος
καλέεται
γάλα, id est. Atque
quod Gallinae dicitur Lac. Alibi
etiam Aristophanes[10] Pisthetaerum Herculi
loquentem inducit ita. Καταστήσω
σ’ἐγὼ |
Τύραννον,
ὀρνίθων
παρέξω σοι
γάλα.[11] |
Athenaeus
quotes these senarii from Mnesimachus, a writer of middle
comedy: Kaì tò legómenon, Spaniøteron párestin orníthøn gála, Kaì phasianós apotetilménos kalôs. that is: <And
using a hackneyed phrase,> As
a rare thing it is enough the milk of hen, and
a pheasant with very well plucked feathers. And
still in the same book he quotes from Nicander – not from Numenius
of Heraclea: Ëd’hóper órnithos kaléetai gála,
that is: Also
that which is said milk of hen. As
well elsewhere Aristophanes lets Pisthetaerus - Companion-swindler - turned to Hercules, saying these words: Katastësø
s'egø | Týrannon, orníthøn paréxø soi gála,, |
Ubi[12]
Scholiastes hoc proverbium locum habere ait in iis, qui admodum
fortunati sunt, et nihil non possident, ita ut etiam circa res
impossibiles aliquid lucrentur. Etenim nequit fieri, ut unquam lac e
Gallinis habeatur. At fortunati homines id quoque, si voluerint,
comparare sibi possunt. Meminit
et Suidas<.>
Βούλοιντο μὲν ἂν καὶ τῶν ὀρνίθων γάλα παραχεῖν,
<Synesius in epistolis.>[13] |
On
this point the scholiast of Aristophanes says that this proverb fits
those who are quite fortunate and possessing everything, so much as they
succeed in drawing something from impossible things. And in fact never
it can happen that milk from hens is drawn. But fortunate men could get
also this if they whished. Also the lexicon Suidas mentions this. Boúlointo
mèn àn kaì orníthøn gála paracheîn, If in fact they want
to pour on also the hens' milk, Synesius of Cyrene in the letters. |
Cum
vero in harum alitum ovis magis, quam in aliis eluceant, quae passim de
ovis ab authoribus tradita sunt, itaque et proverbia, quae ab ovis
proferuntur, hoc loco subijcere placuit, ne lector studiosissimus ulla
re, quae avium historiam illustrare, amplificare, ac explicare possit,
defraudetur. Ὠόν κολλήεις
(si recte
legitur, malim κολλᾷς)
id est, ovum
glutino compingis. Refertur a
Diogeniano[14]. Ridicule laborat, qui
fractum ovi putamen glutino sarcire, et coagmentare conetur. Dicetur in
eos, qui frustra ex impossibilibus possibilia reddere conantur, quales
sunt, quos vulgus alchymistas appellat, qui nimirum ex iis, quae aurum
non sunt, aurum facere elaborantes, aurum, quod ante possidebant, et
oleum, et operam perdunt. Ab ovo usque ad mala proverbiali figura dixit
Horatius[15],
pro eo, quod est, ab initio convivii usque ad finem. Ait autem. Si
collibuisset ab ovo Usque
ad mala citaret{, lo} <io> Bacche modo summa Voce,
modo hac resonat quae chordis quatuor ima. |
Since
data given by authors here and there about eggs are more conspicuous for
the eggs of these birds than for other eggs, therefore it seemed proper
to me to set down here also the proverbs taking origin from eggs, so
that the reader is not deprived of anything which may illustrate,
amplify and explain the search about birds. Øón
kollëeis (if it is exactly reported, I
would prefer kollâis), that is, You weld the egg with glue. It is reported by
Diogenianus of Heraclea. He who would try to patch up and rejoin with
glue a broken eggshell is performing a labor in a ridiculous way. It
shall be said towards those who are uselessly striving to make possible
things out of impossible ones, as they are those whom common people call
alchemists, who exactly, applying themselves in getting some gold from
those things which are not gold, are losing the gold they possessed
before, and oil, and exertion - they waste time and energies. From
egg to apples - from hors d’oeuvre to fruit - said Horace
proverbially in a figurative way to indicate from the beginning at the
end of a banquet. For he says: If
he was in the proper mood he
would have begun to sing “hurray Bacchus" from egg to apples,
now with the whole voice he possesses, now
with this lowest note resounding with the tetrachord. |
Antiquitus
etenim caenam ab ovis auspicabantur, malis finiebant. Nos ab acetariis
ordimur, at saltem in eo cum illis convenimus, quod malis, aut {pyris}
<piris> eam finiamus. Erit venustius, si longius trahatur,
ab ovo usque ad mala: id est, toto colloquio, tota navigatione, [275]
aut toto opere. |
And
in fact in antiquity they began the banquet with eggs and ended with
apples. We start from salad dressed with vinegar, but at least we agree
with them since we finish it with apples or pears. It will be more
pleasant the longer it is extended, from egg to apples: that is, for the
whole conversation, for the whole navigation, or for the whole activity. |
[1] Këríon in greco significa favo. Gli corrisponde il latino cerium usato da Plinio nel senso di foruncolosi, vespaio. Naturalis historia, Praefatio, 24: Inscriptionis apud Graecos mira felicitas: këríon inscripsere, quod volebant intellegi favum, alii kéras Amaltheías, quod copiae cornu, ut vel lactis gallinacei sperare possis in volumine haustum;[...] § Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pagina 457: Plinius in praefatione historiae mundi, irridens Graecorum deliciosas quasdam et magnificas inscriptiones: Cerion (inquit) inscripsere, quod volebant intelligi favum: alii kéras amaltheías, quod copiae cornu, velut lactis gallinacei sperare possis in volumine haustum.
[2] Le vespe, 508-509. (Aldrovandi & Lind) - Conrad Gessner pare suggerire che la fonte sia Gli Acarnesi di Aristofane. Historia Animalium III (1555), pag. 457: Aristophanes in Vespis, (in Acharnensibus,) id est, Non lac hercle gallinaceum, Hacce pro vita capiam, quam mi adimis in praesentia. - Ma il suggerimento di Gessner è errato.
[3] In Odyss. 4. (Aldrovandi)
[4] Conrad Gessner Historia animalium III (1555) pagina 457: Eustathius in quartum Odysseae, citat hoc adagium ex Anaxagorae fabula, cui titulus Ὠά, (decipitur Erasmus, aut Eustathius ex quo citat: lege, Anaxagorae Physicis.) § Aldrovandi non è stato colto da alcun dubbio sulla correttezza della citazione di Eustazio, ma noi stavolta vogliamo credere a Gessner, per cui si emenda la fabula di Anassagora con Physicis, la sua opera Sulla natura.
[5] In Avibus (Aldrovandi) - Gli uccelli 729-735.
[6] Lib. 14 (Aldrovandi) - Geografia XIV.
[7] Aldrovandi colloca un rimando per il riferimento alla commedia di Menandro e poi non dà alcuna indicazione. Si può presumere che dei campi di Samo produttori anche di latte di gallina si parli nella commedia Donna di Samo, di cui ci è giunta l’ultima parte.
[8] L. 9 Deipnosoph. (Aldrovandi) - Deipnosophistaí IX,37,387b.
[9] Deipnosophistaí IX,12,371c. § Il verso non è dovuto a Numenio di Eraclea, bensì a Nicandro di Colofone ed è contenuto nel II libro delle Georgiche. Ciò è possibile affermarlo con certezza dall'edizione dei Dipnosofisti di Teubner (recensuit Georgius Kaibel, 1888 – Teubner, Stuttgard, 1985). Lo scambio di persone è dovuto anche stavolta a Erasmo da Rotterdam. Gessner ha dedotto l'errore da Erasmo ma lo cita come fonte e gli presta fede. Aldrovandi invece omette la fonte, tant'è che non potremmo accusare Erasmo di questo ennesimo misfatto e solo un colpo di fortuna ha potuto risolvere il qui pro quo che altrimenti sarebbe rimasto un busillis. § Questo verso di Nicandro nell'edizione di Teubner è reperible nella biografia di Numenio di Eraclea. § Conrad Gessner Historia animalium III (1555) pagina 457: Rursum lib. 9. adducit ex Numenio, Ἠδ’ὅπερ ὄρνιθος καλέεται γάλα. id est Atque quod gallinae dicitur lac, Erasmus. § Credo non valga la pena andare a scandagliare Erasmo. Mi fido di Teubner, il quale riporta κλέεται invece di καλέεται.
[10] In Avib. (Aldrovandi) - Gli uccelli 1672-1673.
[11] Gessner non dà la traduzione latina dei versi di Aristofane e Aldrovandi ovviamente non si spreme per fornircela. § Conrad Gessner Historia animalium III (1555) pagina 457: Καταστήσω σ’ἐγὼ | Τύραννον, ὀρνίθων παρέξω σοι γάλα, Pisthetaerus Herculi in Avibus Aristophanis.
[12] Aldrovandi non dà referenze. Dovrebbe trattarsi di Gli Acarnesi di Aristofane, come si può desumere da Conrad Gessner Historia animalium III (1555) pagina 457: Scholiastes Aristoph. in Acharn. hoc proverbium locum habere ait in iis qui admodum fortunati sunt, et nihil non possident, ita ut etiam circa res impossibiles aliquid lucrentur, impossibile enim est ut unquam lac e gallinis habeatur. at fortunati homines id quoque si voluerunt comparare sibi possunt. Meminit et Suidas. – Trattandosi di un'annotazione del commentatore di Aristofane, credo sia logico il fatto che una mia ricerca elettronica nel testo de Gli Acarnesi tradotto da Ettore Romagnoli abbia dato un risultato negativo sia per latte che per gallina.
[13] Come al solito Aldrovandi vorrebbe farci scervellare mandandoci al lessico Suida in quanto decurta la sua fonte rappresentata da Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 457: Βούλοιντο μὲν ἂν καὶ τῶν ὀρνίθων γάλα παραχεῖν, Synesius in epistolis.
[14] Diogenianus: He has a proverb slightly different from the one quoted by Aldrovandi: “You pluck an egg (oon tilleis).” Corpus Paroemiographorum Graecorum, I, 187; II, 258. I can find no proverb such as Aldrovandi’s. (Lind, 1963) - La fonte di Aldrovandi dovrebbe essere Gessner il quale si è appoggiato a Erasmo da Rotterdam. Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 457: Ovum adglutinas, Øón kollëeis, (si recte legitur. malim kollâis,) id est, Ovum glutino compingis. refertur a Diogeniano. Ridicule laborat, qui fractum ovi putamen glutino farcire et coagmentare conetur, Erasmus. § Tutto il testo, compreso Diogeniano, provengono dagli Adagia (1550) di Erasmo. Il proverbio appartiene alla Chilias I Centuria IV e reca il numero 67.
[15] Serm. Sat. (Aldrovandi) - Satirae I,3,6-8: [...] si conlibuisset, ab ovo | usque ad mala citaret 'io Bacche' modo summa | voce, modo hac, resonat quae chordis quattuor ima.