Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallina
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Graeca vero
Aristotelis exemplaria [420] (nisi mendam subesse iudicemus) ita habent[1]:
Τὰ
μὲν οὖν ἄλλα
γόνιμα, πλὴν ὅσα
τὸ μὲν μεῖζον
τὸ δὲ ἔλαττον
γίνεται τῶν
διδύμων, τὸ δὲ
τελευταῖον
τερατώδες, hoc est,
ut ego arbitror: E caeteris itaque gemina foecunda sunt, nisi quibus hoc
contingit, ut alter maior fuerit, alter minor. in iis enim tandem in
monstrum degenerat qui minor novissime provenit. Utra autem sententia
fuerit verior, indicabit experientia. Videtur certe Plinius vel ex
professo cum Aristotele hac in re minime convenire, quando Celsum
authorem non Aristotelem citet[2].
In quibusdam exemplaribus Plinianis habetur (uti recte annotavit
Claymundus) non alioqui, sed aliqui negant omnino geminos excludi, Haec
ille. Quaerendum an legendum in Aristotelis verbis non πλὴν
ὅσα,
sed πλὴν ὅτι: et γίνεται
praesens loco praeteriti ἐγένετο
accipiendum sit, ut non simpliciter hic de ovis geminis scribat
Aristoteles, sed de illius tantum gallinae geminis, quorum historiam hoc
in loco recitat hoc sensu[3],
Ex ovis octodecim gallinae cuiusdam omnibus geminis, pauca quaedam
irrita fuerunt: caetera vero omnia (rite) foecunda: nisi quod e geminis
pullus alter semper minor fuit, et ultimus (alter scilicet minor de ovo
postremo excluso vel parto) monstruosus. In ovis quibusdam gemelli sunt,
sed alter geminorum comprimit alium: et aliquando ruptis telis (tunicis)
bicorporeus generatur, Albert. |
But
the Greek manuscripts of Aristotle |
Calor fovens
gallinae semen illud in fistulas (sic habet codex impressus) paulatim
ovi candidum vertit, tum vero et lutei aliquid. nam alae et crura ex
luteo fiunt. indicio est, quod pulli, qui ex ovo cuius lutea duo sunt
absque sepiente membrana quatuor alis et totidem pedibus nascuntur,
arbitranturque prodigium quale olim Mediolani contigit, Cardanus |
The
warmth of the hen warming that seed gradually turns the egg white into
tubular structures (so has the printed code), but also a part of the
yellow. In fact the wings and the legs are formed from the yellow. It is
a proof of this the fact that from an egg with two yolks without a
separating membrane chicks are born with four wings and as many legs,
and they are regarded as a portent, like that which once happened in
Milan, Gerolamo Cardano |
¶ Fiunt et
tota lutea quae vocant schista[9],
cum triduo incubata tolluntur, Plin. ¶ Ego me aliquando ovum videre
memini cuius testa ab altera parte extrema in angustum veluti collum
instar cucurbitae se colligebat. |
¶
Also
those they call schista - split - become entirely yellow when
removed after have been brooded for three days Pliny. ¶ I remember to
have seen sometimes an egg whose shell at one of two ends got narrower
into a narrow neck like that of a pumpkin |
¶ Gallinae
nonnulla pariunt ova mollia vitio, Aristot.[10]
Albertus ova sine testa exteriore inter subventanea numerat, ut infra
recitabimus. Qui ixiam[11]
biberunt, sumptis remediis vomentes, tales fere humores reddunt, qualia
sunt ova gallinarum altilium, quae sine putamine reddunt propter ictum
aut aliam vim quampiam, διὰ τινα
πληγὴν ἤ
περίστασιν,
Scholiastes Nicandri. Et rursus, Ova sine putamine parit (ῥίπτει, eijcit)
gallina, ἤ ἀπὸ
πληγῆς ἤ ἐκ πλήθους
ἐναποκειμένου
αὐτῇ. hoc est, vel propter ictum aliquem,
vel propter multitudinem (ovorum nimirum se invicem comprimentium) in ea.
Poetae quidem versus hi sunt, Ἄλλοτε
μὲν πληγῆσι
νέον
θρομβήϊα
γαστρὸς |
Μαρναμένη (scilicet gallina) δύσπεπτον
ὑπεκγόνον ἔκχεε
γαίῃ.[12] |
¶
The hens lay some eggs which are soft because of a defect, Aristotle.
Albertus includes among sterile eggs those without external shell, as I
will say later. Those people who drank the mistletoe |
¶ Pariunt
autem ova nonnulla infoecunda, vel ex iis ipsis, quae conceperint coitu.
nullus enim provenit foetus, quamvis incubitu foveantur. quod maxime in
columbis notatum est. Sterilitas ovis accidit, vel quia subventanea sunt,
de quibus infra dicetur: vel aliis ex causis. corrumpuntur enim fere
quatuor modis. Primo, albumine corrupto, ex quo partes pulli formari
debuerant. Secundo, propter corruptionem vitelli, unde alimentum
suppeditandum erat. itaque formatur pullus imperfecte, et partes quaedam
in ipso non absolutae inveniuntur et non coniunctae, sicut in abortu
animalis vivipari ante perfectionem lineamentorum foetus. Albumine autem
corrupto nihil omnino per incubationem formatur, sed ovum totum turbatur
et corrumpitur, sicut corrumpitur humor (sanies) in apostemate,
quamobrem perquam foetida redduntur talia ova. (Haec esse conijcio quae
Aristoteles et alii urina vocant, de quibus infra copiosius scribetur.
nostri putrida ova, sule eyer. quanquam Aristoteles urina non albumine,
sed vitello corrupto fieri ait). Tertio contingit ovum corrumpi,
membranarum et fibrarum quae per albumen tendunt, vitio. nam corrupta
tunica quae continet vitellum, humor vitellinus effluit, et confunditur
cum albumine. itaque impeditur ovi foecunditas. Corruptis autem fibris,
corrumpuntur venae et nervi pulli, et chordae: et impeditur nutritio, et
compago ligamentis destructis dissolvitur, et laesis nervis sensus
admittitur. Quarto, per vetustatem, exhalante spiritu in quo est virtus
formativa: unde vitellus pondere suo penetrat albumen, et ad testam
fertur in eam partem cui incumbit ovum. His quatuor modis ova infoecunda
fieri contingit. In secundo quidem modo aliquando accidit, quod
humoribus corruptis partes igneae combustae feruntur ad testam ovi,
eamque aspergunt: unde ovum in tenebris [421] lucet quemadmodum quercus
putrefacta. |
¶
Albertus is speaking: In fact they lay some sterile eggs, or alone, or
eggs they conceived after coition. In fact no fetus is formed despite
they are warmed by brooding. A thing observed overall in doves. To the
eggs it happens to be sterile or because they are full of wind, of which
it will be spoken later, or for other reasons. In fact they become
rotten more ore less according to four manners. First, on account of the
corrupt albumen, from which the parts of the chick were to be formed.
Second, because of the corruption of the yolk, whence the sustenance of
the chick was to be provided. For thus the chick is formed imperfectly,
and in it are found certain unfinished parts and not joined together, as
in the abortion of a viviparous animal before the perfection of the
lineaments of the foetus. But, since the albumen is corrupted, nothing
is formed at all throughout the entire incubation, but the whole egg
becomes decayed and fetid, as the liquid (the pus) goes bad in an
abscess, that's why such eggs become exceedingly fetid. (I
think that they are these the eggs called by Aristotle and others as
full of wind, about which it will be written more profusely later. Ours
call sule eyer the rotten eggs. Nevertheless Aristotle says that the
eggs full of wind are formed not from albumen but from gone bad yolk).
Third, it happens that the egg deteriorates because of the membranes and
fibers which stretch through the albumen. For when the tunic which
contains the yolk is corrupted, the liquid of the yolk flows out and
mingles with the albumen. Thus the fecundity of the egg is hindered. But
when the fibers are corrupted, the veins and nerves of the chick, as
well as fibers are also corrupted: its nutrition is hindered, when the
ligaments are destroyed the bond between the parts is dissolved and when
the nerves are injured the sensitivity is lost. Fourth, because of
getting old, since the air in which lies the formative property comes
out: hence the yolk by its own weight penetrates the albumen and moves
to the shell, in that part where the egg is bending. Therefore it
happens that the eggs become infertile in these four ways. In the second
manner sometimes it happens that because of an alteration of the liquids
the warm parts running into combustion move toward the shell and
sprinkle it: that's why in the dark the egg emits light as it happens
for a rotten oak - by bioluminescence |
[1] Filippo Capponi in Ornithologia latina (1979) riporta il seguente testo greco tratto dalla Historia animalium VI,3 562a e sgg.: Tà mèn oûn álla gónima, (plën óti tò meízon tò d’élatton ghínetai tøn didýmøn), tò dè teleutaîon teratødes.
[2] Naturalis historia X,150: Quaedam gallinae omnia gemina ova pariunt et geminos interdum excludunt, ut Cornelius Celsus auctor est, alterum maiorem; aliqui negant omnino geminos excludi. Qui Plinio probabilmente accenna a un passo di Celso che non ci è stato tramandato. - Cornelius Celsus, De Medicina, is referred to, but he says nothing of this sort. (Lind, 1963)
[3] Historia animalium VI,3 562a: Le uova gemelle presentano due tuorli; in certi casi vi è un sottile diaframma di bianco per evitare che i gialli si saldino fra loro, mentre in altri questo diaframma manca e i gialli sono in contatto. Vi sono certe galline che fanno solo uova gemelle, ed è nel loro caso che sono state condotte le osservazioni su ciò che accade nel tuorlo. Una di esse depose diciotto uova e ne fece nascere dei gemelli, tranne che da quelle che risultarono sterili; le altre comunque erano feconde, a parte il fatto che uno dei gemelli [562b] era più grande e l’altro più piccolo, mentre l’ultimo uovo conteneva un mostro. (traduzione di Mario Vegetti)
Pagina 475 del De
subtilitate libri XXI - liber xii
De Hominis natura et temperamento (Lugduni, apud Stephanum Michaelem,
1580): "... nam alae & crura ex luteo fiunt. Indicio est, quod pulli qui ex ovo cuius lutea duo
sunt absque sepiente membrana, capite uno sed quatuor alis et totidem
pedibus nascuntur, arbitranturque prodigium, quale olim Mediolani contigit."
[4] De generatione animalium IV,4 770a 6-23: Ma in generale si deve piuttosto pensare che la causa stia nella materia e negli embrioni quando si costituiscono. Perciò siffatte anomalie si producono assai raramente negli unipari, e più nei multipari e soprattutto negli uccelli, e tra gli uccelli nei polli. Questi non sono solo multipari perché depongono spesso uova, come il genere dei colombi, ma perché portano contemporaneamente molti prodotti del concepimento, e si accoppiano in ogni stagione. Perciò producono molti gemelli: i prodotti del concepimento grazie alla reciproca vicinanza si formano insieme, come molti frutti fanno talvolta. In tutti quelli che hanno i tuorli definiti dalla membrana nascono due piccoli separati senza alcuna superfetazione, mentre in quelli che hanno i tuorli contigui e senza alcuna interruzione i piccoli nascono anomali con un corpo e una testa, ma quattro gambe e quattro ali, perché le parti superiori dell’animale si formano prima e dal bianco, essendo controllato il loro alimento proveniente dal tuorlo, mentre la parte inferiore si forma dopo e l’alimento è unico e indistinto. (traduzione di Diego Lanza)
[5] Teodoro Gaza – e
stavolta anche Aldrovandi a pagina 220
- hanno indiscretusque.
[6] Gessner
doveva trovarsi in un momento di strana disattenzione: infatti non si
trattava affatto di una gallina che aveva le uova sotto il setto
trasverso come le hanno le femmine, bensì di un gallo!!! Penso che
riusciremo a salvare sia Gessner che Aristotele dall'accusa di essere dei
superficiali, quindi dei naturalisti da strapazzo. Questa gallina
proviene da Teodoro Gaza (Aristotelis libri de animalibus, 1498) e
questa gallina non viene corretta da Gessner con un logico gallus,
nonostante abbia corretto un intraducibile suscepto di Gaza con un
corretto sub septo. Non si può escludere che Gaza avesse come fonte lo
stesso testo greco usato da Giulio Cesare Scaligero per il suo Aristotelis historia de animalibus
(1619). Infatti anche Scaligero ha gallina, e il suo testo greco è
inequivocabile per gallina, detta alektorís: Τοιαῦτα
καὶ ἐν
ἀλεκτορίδι
διαιρουμένῃ
ὑπὸ τὸ
ὑπόζωμα,
οὗπερ αἱ
θήλειαι
ἔχουσι τὰ ὠὰ. § Mario Vegetti così traduce questo passo di
Aristotele: È accaduto di osservare formazioni simili all’uovo in un
certo stadio del suo sviluppo (cioè tutto uniformemente giallo, come lo sarà
più tardi il vitello), anche in un gallo sezionato sotto il diaframma,
laddove le femmine hanno le uova; queste formazioni sono interamente gialle
d’aspetto, e grandi come le uova. Vengono tenute in conto di mostruosità.
(1971) - D'Arcy Wentworth Thompson
traduce così: Cases have occurred where substances resembling the egg at a critical
point of its growth - that is, when it is yellow all over, as the yolk is
subsequently - have been found in the cock when cut open, underneath his
midriff, just where the hen has her eggs; and these are entirely yellow in
appearance and of the same size as ordinary eggs. Such phenomena are
regarded as unnatural and portentous. (1910) § Si può presumere che sia
Vegetti che D'Arcy Thompson si siano basati sulla versione greca del classicista e naturalista
tedesco Johann Gottlob Schneider (1750-1822) che nel 1811 pubblicava a
Lipsia la sua revisione dell'Historia animalium di Aristotele. Qui
non troviamo la gallina, bensì il gallo (alektryøn al maschile - al
femminile sarebbe la gallina), che al dativo suona alektryóni
accompagnato dal maschile diairouménøi: Τοιαῦτα
καὶ ἐν
ἀλεκτρυόνι
διαιρουμένῳ
ὑπὸ τὸ
ὑπόζωμα,
οὗπερ αἱ
θήλεια<ι>
ἔχουσι τὰ ὠὰ. - Anche i tipografi
tedeschi commettevano errori: θήλεια invece di θήλειαι. § Peccato non poter resuscitare Aristotele! A mio
avviso è nel giusto Schneider, in quanto mi sembra una ridondanza superflua
- molto cara agli antichi - parlare di un gallina sezionata sotto il
diaframma, laddove le femmine hanno le uova. È scontato che una gallina è
una femmina!
[7] Historia animalium VI,2 559b 16-20: È accaduto di osservare formazioni simili all’uovo in un certo stadio del suo sviluppo (cioè tutto uniformemente giallo, come lo sarà più tardi il vitello [Neottòs, che significa propriamente «pulcino», vale qui, secondo Schneider, III, 407, seguito da tutti i tradd., «vitello», cioè tuorlo]), anche in un gallo sezionato sotto il diaframma, laddove le femmine hanno le uova; queste formazioni sono interamente gialle d’aspetto, e grandi come le uova. Vengono tenute in conto di mostruosità. (traduzione e nota di Mario Vegetti) - Augures è un'aggiunta di Teodoro Gaza che è la fonte di Gessner. Infatti il testo greco di Giulio Cesare Scaligero corrisponde a quello di Mario Vegetti (Vengono tenute in conto di mostruosità) ed è il seguente: ὃ ἐν τέρατος λόγῳ τιθέασιν. Scaligero lo traduce così: [...] quae in prodigii loco deputare consuevere.
[8] Trilekitha è parola non attestata. Comunque λέκιθος è il rosso dell’uovo in Ippocrate (Mul. II 205) e in Aristotele, per esempio in Historia animalium VI,3 562a 29. Lo stesso dicasi per dilecitha.
[9] Siccome incorreremo nel
latino sitista di Plinio, premettiamo che l'aggettivo greco σιτιστός
riferito agli animali significa ben nutrito, ingrassato; deriva dal verbo σιτίζω che significa
nutrire. - Anche se Gessner non lo dice, la trasformazione di sitista
in schista è dovuta a Ermolao Barbaro Castigationes Plinianae:
ex libro vigesimonono ex capite iii:
fiunt et tota lutea quae vocant
sitista: Alii codices habent Sicista. Ipsum legendum fere arbitror
Schista: quoniam ab incubatu exempta quasi dividantur et discedat vitellus a
candido. Nam & luteum & candidum dicit Aristoteles de animalium
generatione tertio, membranis inter sese distingu<u>ntur: &
incubante ave concoquenteque animal ex alba parte ovi secernitur, augetur ex
reliqua. – I nostri testi riportano abitualmente sitista, come
risulta dal seguente brano della Naturalis historia XXIX,
45: Utilia sunt et cervicis doloribus cum anserino adipe, sedis etiam
vitiis indurata igni, ut calore quoque prosint, et condylomatis cum rosaceo;
item ambustis durata in aqua, mox in pruna putaminibus exustis, tum lutea ex
rosaceo inlinuntur. Fiunt et tota lutea, quae vocant sitista, cum triduo
incubita tolluntur. Stomachum dissolutum confirmant pulli ovorum cum gallae
dimidio ita, ne ante II horas alius cibus sumatur. Dant et dysintericis pullos in ipso
ovo decoctos admixta vini austeri hemina et pari modo olei polentaeque. -
Nella Naturalis historia Plinio usa schistos per indicare un
minerale in xxix,124, xxxiii,84
e in xxxvi,144,145 e 147. L’aggettivo schistos,-a,-on
significa fissile, cioè che si può fendere, che si può dividere
facilmente, derivato dal greco schízø = scindo, divido; viene usato
da Plinio in xxx,74, in xxxi,79 e in xxxiii,88
riferito all’allume. Il sostantivo maschile schistos significa
limonite, minerale ferroso che nella varietà
pulverulenta, nota con il nome di ocra gialla, viene usata come pigmento
colorante (terra di Siena). Ma Plinio usa l’aggettivo schistos per
indicare anche una cipolla che, come lo scalogno - Allium ascalonicum
-, possiede un bulbo composto da bulbilli aggregati i quali possono essere
separati e quindi usati uno a uno per riprodurre la pianta, come accade per
l’aglio comune o Allium sativum. Ecco il brano di Plinio in cui
parla della cipolla di Ascalona e della cipolla schista in Naturalis
historia xix: [101] Alium
cepasque inter deos in iureiurando habet Aegyptus. Cepae genera apud Graecos
Sarda, Samothracia, Alsidena, setania, schista, Ascalonia, ab oppido Iudaeae
nominata. Omnibus etiam odor lacrimosus et praecipue Cypriis, minime Cnidiis. Omnibus
corpus totum pingui tunicarum cartilagine. [102] E cunctis setania minima,
excepta Tusculana, sed dulcis. Schista autem et Ascalonia condiuntur.
Schistam hieme cum coma sua relincunt, vere folia detrahunt, et alia
subnascuntur iisdem divisuris, unde et nomen. Hoc
exemplo reliquis quoque generibus detrahi iubent, ut in capita crescant
potius quam in semen. - Plinio usa schistos anche per indicare un
modo di preparare il latte in xxviii,126:
Medici speciem unam addidere lactis generibus, quod schiston appellavere. Id
fit hoc modo: fictili novo fervet, caprinum maxime, ramisque ficulneis
recentibus miscetur additis totidem cyathis mulsi, quot sint heminae lactis.
Cum
fervet, ne circumfundatur, praestat dyathus argenteus cum frigida aqua
demissus ita, ne quid infundat. Ablatum
deinde igni refrigeratione dividitur et discedit serum a lacte. - Insomma:
com'era prevedibile, nessuna traccia in Naturalis historia delle uova
schista in quanto furono ideate da Ermolao Barbaro.
[10] Historia animalium VI,2 559a: L’uovo di tutti gli uccelli ha sempre un guscio duro — se risulta da una fecondazione e non è guasto, perché certe galline depongono uova molli — ed è bicolore, risultando bianco alla periferia, giallo all’interno.
[11] In Scholia in Nicandri
Alexipharmaca 279b (M. Geymonat, Milano 1974) ixía
significherebbe cardo, mentre in Teofrasto significa vischio. Dal momento
che nei tempi antichi il vischio veniva usato come antidoto per svariati
veleni – alexiphármakon significa appunto contravveleno – si
opta per il latinizzato ixia = vischio.
[12] L'edizione delle opere di Nicandro è una grande bagarre. Per esempio il codice Parisiensis riporta δαμναμένη, δύσποτμον, γαίη; il Gottingensis riporta ὑπέκγονον, altri codici hanno μαρναμένη e δύσπεπτον (come Gessner) e ὑπὲκ γόνον. Però è assai verosimile che Gessner avesse a disposizione la stessa versione greca tradotta poi da Jean de Gorris (1505-1577), in quanto i due versi sono uno di seguito all'altro invece di essere separati da un altro verso. Così suonano nella traduzione latina di Gorris: Et pugnans crebris contuso corpore plagis | Abijcit, informe et crudum sine tegmine semen. (Parigi, 1557)