Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Gallus
Silvestris di Henry Sinclair
riprodotto a pagina 460
di Historia Animalium III (1555) di Conrad Gessner
[340] DE
GALLO SCOTICO Sylvestri, et de Mor<h>enna Anglorum. Cap.
XV. |
CAPITOLO
XV IL
GALLO SILVESTRE SCOZZESE E IL FAGIANO DI MONTE DEGLI INGLESI |
Reperitur
in Scotia, tradente Hectore Boetho[1]
quoddam sylvestris Galli genus, Phasiano carne, ac magnitudine
simillimum: sed nigra pluma, rubentibus admodum palpebris, frumento
victitans. Huius alitis effigiem Ornithologus[2]
Henricum a S. Claro[3]
clarissimum virum e Scotia sibi transmittendam curavisse scribit. Scoti
in hoc genere marem vocant Ane blak {cock} <cok>, id est Gallum
nigrum: faeminam, quae magnitudine inferior, et colore dilutior est, ane
grey hen, id est, Gallinam fuscam. Mas collo, pectore, alis, coxisque
punctis rubicundis aspersus est, faeminam leucophaeam maculae nigrae
variant. Supercilia, et barbulas in utroque sexu membrana rubra insignit.
Anglus quidam hac icone visa, in Anglia etiam capi retulit locis
erica plenis. Eandem avem Guil. Turnerus intelligere videretur in
descriptione, quam statim subdemus, nisi faeminae alium colorem
tribueret, quam ait magis russam esse Perdice, cum faemina Galli nigri
Scotici fusca sit, ut diximus. |
Come
riferisce Hector Boëce |
Gallinaceum
sylvestre genus apud nos est (inquit Turnerus Anglus, Morhennam vulgo
vocant, ni fallor, forte propter colorem maris nigrum, ut in {mauris}
<Mauris>: alii, puto Hethcok, id est, Gallum ericarum) in quo
faemina ita a mare differt, ut duorum generum istiusmodi rerum imperito
videri possint. Mas Gallo domestico paulo minor, totus niger est,
excepta ea parte caudae, quae podicem tegit. Ea enim alba est. Caeterum
nigredo huius nonnihil splendescit, ad eum fere modum, quo Columborum
nigrorum torques circa colla splendescunt. Ad viriditatem igitur proxime
accedit. In capite rubrum quendam habet, sed carneum cirrum, et circa
genas duos habet veluti lobos rubros, et eos carneos. Faemina
tota maculis distincta est, et a Perdice, nisi maior esset, et ruf{f}a magis, aegre dignosci posset. In desertis locis, et
planis, erica potissimum consitis, ambo degunt. Grano vescuntur, et
summis ericae germinibus. Breves habent alas, et breves faciunt volatus.
Hanc avem Attagenem esse conijcerem, sed qui Attagenem describunt, marem
a foemina non separant. Unde colligo eundem fuisse colorem, et eandem
figuram maris, et faeminae. Quod si Attagen non sit, Gallina esse
videtur Varronis rustica[4].
Haec ille. |
Presso
di noi esiste un genere di gallinaceo selvatico (dice Turner
l’Inglese, e lo chiamano volgarmente Morhenna |
Verum
hanc avem non esse Attagenem, ex eius historia apparebit: praesertim cum
Attagen sit palustris, haec non item. Vide an eadem avis sit, quam
Longolius Attagenem putavit, cuius verba recitavimus in Grygallo[5].
Haec omnia Ornithologus, qui sane et dum Attagenem palustrem vocat,
Attagenem novisse minime videtur, est enim montium incola, ut suo loco
descripsimus. |
Risulterà
chiaro dalla sua descrizione che questo uccello non è il francolino:
soprattutto in quanto il francolino vive nelle paludi, e questo uccello
non si comporta allo stesso modo. Vedi se per caso non è lo stesso
uccello che Gisbert Longolius |
[1] Scotorum Regni Descriptio. (Aldrovandi)
[2] Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 460: Scoti in hoc genere marem vocant ane blak cok, id est gallum nigrum: foeminam quae magnitudine inferior e colore dilutior est, ane grey hen, id est gallinam fuscam.
[3] Sinclair o de Saint Clair: antica famiglia scozzese.
[4] Rerum rusticarum
III,9,16-17: Gallinae rusticae sunt
in urbe rarae nec fere nisi mansuetae in cavea videntur Romae, similes facie
non his gallinis villaticis nostris, sed Africanis. [17]
Aspectu ac facie incontaminatae in ornatibus publicis solent poni cum
psittacis ac merulis albis, item aliis id genus rebus inusitatis. Neque fere
in villis ova ac pullos faciunt, sed in silvis. Ab his gallinis dicitur
insula Gallinaria appellata, quae est in mari Tusco secundum Italiam contra
montes Liguscos, Intimilium, Album Ingaunum; alii ab his villaticis invectis
a nautis, ibi feris factis procreatis.
[5] Gessner riporta le parole
di Longolius a pagina 478 di Historia Animalium III (1555) a
proposito del Grygallus minor, un uccello che a Colonia e in altre zone era
detto in tedesco Birckhün, cioè gallina della betulla. A pagina 477,
parlando del Grygallus maior, Gessner fornisce l’etimologia del nome, che
è onomatopeica: Avis haec ad vivum depicta, in Helveticis alpibus, circa
Claronam praecipue, vocatur ein Grügelhan, per onomatopoeiam: quam ego
secutus Latine etiam grygallum dicere volui. Graece etiam γρυκόκκυξ
nominari poterit, a particula gry ad vocis
imitationem facta, et verbo κοκκύζειν,
quod voci gallinaceorum peculiariter tribuitur: unde
et orthriococcyx pro gallinaceo legitur. § Per la raffigurazione del
Grygallus maior fornita da Gessner si veda il lessico
. §
Buffon
a pagina
202 di Histoire naturelle des oiseaux II (1771) è dell'avviso assai
rispondente al vero che il Grygallus maior non rappresenta
assolutamente un'altra specie di uccello, ma che altri non è che la femmina
del Tetrao urogallus o Gallo cedrone
, così come il Grygallus
minor è la femmina del Lyrurus tetrix o Fagiano di monte
.