Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti - reviewed by Roberto Ricciardi
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Canes,
et angues (Ornithologus κίρκους,
et δράκοντας pro κυνέας,
et δρακοντίας
ut vulgaris lectio habet forte legendum, summo iudicio conijcit. Canes
enim parum expavescunt Gallinae: Circos reliquosque Accipitres [235]
maxime) cum de se agitur,
solisque sibi metuunt, fugiunt, tum quidem. Si vero pullorum agmini ab
his periculum verentur, vindicare illud ab iniuria nituntur, et supra
quam vires patiuntur, saepe dimicant. Enim vero huiusmodi affectiones
opinabimur istis animalibus ingenerasse naturam, de Gallinarum, Canum,
Ursarum propagatione solicitam, non nobis hoc modo pudorem voluisse
incutere? Nimirum reputantes ista naturam sequentibus exemplorum loco
esse, duris autem suam exprob<r>are inhumanitatem, propter quos
sola hominis incusatur natura, quod amorem gratuitum non ferat, neque
nisi utilitatis causa diligere norit. |
When
they are dealing with themselves and they fear only for themselves,
only then they avoid dogs and snakes (very
rightly the Ornithologist thinks that we must read kírkous – hawks |
Haud
minor etiam profecto Galli erga totam Gallinaceam familiam amor est,
ipseque nobis veri, optimique patrisfamilias exemplar est. Is enim non
vigilem tantum sese suorum in primis praebet custodem, et mane, dum
tempus est, ad quotidianum invitat laborem, sed ipse primus exilit non
tam voce, quam reapse quid faciendum sit ostendens, ipse omnia verrit,
omnia explorat, omnia dispicit, et simulatque aliquid escae nactus
est, Gallinas, et pullos ad pascendum convocat, interim ceu pater
quidam, et symposiarchus excelsus adstat, et ad epulandum invitat, hoc
unum semper curae habens, ut suis sit, quod edant. Interea ipse
disquirit, ecquid in proximo reperiat, quo reperto, rursus suam
familiam citat alta voce. Accurrunt ilico. Ille sublimen se gerens, et
undique circumspiciens, ecquid hostile usquam appareat, totam cohortem
circumit, et obiter granum aliquando unum sibi sumit, non citra
invitationem, ut se sui sequantur. |
Undoubtedly
no lesser is the love of the rooster toward the entire gallinaceous
family, and he himself is for us an example of a true and best head of
family. For he not only shows himself as a watchful guardian firstly
of his family members, and in the morning, at the proper time, invites
us to our daily labor, but he first sallies forth not so much by
voice, as actually showing what must be done, and he himself sweeps
everything, explores everything, looks into everything, and as soon as
he came across some food, he calls both hens and chicks together to
eat, while he stands present like a landlord and a perfect chief of a
banquet, inviting them to feast, paying always attention to only a
thing, that his family members should have food available. Meanwhile
he investigates if he is able to find something nearby, and when he
found it, he calls his family again in a loud voice. They run at once.
He, stretching himself up and looking around anywhere in case
somewhere is appearing something which could be regarded as an enemy,
scours the entire barnyard, and now and again incidentally plucks up a
grain for himself not without inviting his folks to follow him. |
Unde
apud Ausonium[1]
proverbialiter legitur, Gallinaceus
{Eucleonis} <Euclionis>, in eum qui omnia solet
diligentissime perscrutari, et investigare, ne pulvisculo quidem
relicto, donec id invenerit, quod exquisita cura conquisiverat. Gallus
vero tum ideo quoque amorem, benivolentiamque suam illam manifestat,
dum se doloris, quo coniuges suas affici credit, consortem cantu longe
alio, quam cucu<r>ritu, sed Gallinarum cantui simillimo {attestatnr}
<attestatur>. Meminit eius Oppianus[2]
his verbis: Galli partus
Gallinarum levare, et doloris participatione solari videntur, dum
placida, et exili voce eis accinunt: dissentiens in eo ab
Aristotele[3],
quem Gallinas absque dolore parere, authorem esse supra diximus. Unde
item Porphyrium[4] falsum ita scripsisse
dicendum est: Maritus etiam
inter bruta partus dolores intelligit, et plurimi ex eis, parientibus
faeminis condolent, ut Gallinacei: quidam etiam excubando iuvant, ut
Columbi. Verum visus est aliquando Gallus, teste Aristotele[5],
mortua Gallina, eius munus obire, hoc est, vel incubare ova, vel iam
natos pullos educare, insigni sane benevolentiae signo. |
That’s
why in Ausonius |
Quid
vero de ingenio eius dicemus, quo certe plurimum valere quivis merito
dixerit, qui perspectam huius avis naturam habuerit.
Proxime gloriam sentiunt, inquit Plinius[6], et
hi nostri vigiles nocturni, quos excitandis in opera mortalibus,
rumpendoque somno natura genuit. Norunt sidera, et ternas distinguunt
horas interdiu cantu. Cum Sole eunt cubitum quartaque castrensi
vigilia ad curas laboremve revocant. Nec Solis ortum incautis sinunt
obrepere, diemque venientem nunciant cantu, ipsum vero cantum plausu
laterum. Imperitant suo generi, et regnum, in quacunque sunt domo,
exercent. Dimicatione paritur hoc {quoque} inter ipsos, velut ideo
tela agnata cruribus suis {intelligentes.} <intelligentium,> <nec
finis saepe commorientibus. Quod si palma contigit, statim in victoria
canunt seque ipsi principes testantur; victus occultatur silens
aegreque servitium patitur. Et plebs tamen aeque superba graditur
ardua cervice, cristis celsa, caelumque sola volucrum aspicit crebra,
in sublime caudam quoque falcatam erigens.>[7]
Aelianus[8]
etiam non Solis tantum, sed Lunae etiam ortu laetari Gallinaceos
scribit, ubi ait: Gallinaceum
exoriente Luna, quasi divino quodam spiritu afflatum bacchari, atque
exultare ferunt. Oriens autem Sol nunquam ipsum fallit tum
vehementissima voce contendens, semet magis, magisque cantando vincere
conatur. |
But
what shall I now say about his character, since anyone who has
examined the nature of this bird could rightly say that it is of the
highest strength. Pliny says: Nearly likewise - the peacocks - are
longing for glory also these our nightly guardians Nature created for
arousing mortals to their labor and for breaking their slumber. They
are acquainted with the stars and distinguish every three-hour period
during the day with their crowing. They go to bed with the sun, and at
the fourth camp watch (i.e. between 3 and 6 o' clock) they
recall us to our cares and labor. And they do not permit the sunrise
to creep upon us unnoticed and announce the coming day with song, and
the song itself is announced by flapping the wings. They rule over the
animals of their genus and exercise, in whatever home they are, a sort
of dominion. This sovereignty is obtained by dueling among themselves,
as though they are aware of the weapons grown upon their legs,
<nor the fighting has an end since often they die together. But
if the palm of victory falls to them, they immediately sing as
triumphant, immediately proclaim themselves as sovereigns. That who
has been defeated hides in silence and reluctantly suffers the
subjugation, however even the common flock, equally proud, walks with
head held high, with erect comb. And the rooster is the only bird
looking often at the sky, rising upwards also the sickle shaped tail.>
Aelian |
Res
item summa admiratione digna est, Gallum tum silentio uti, et
pulchellam illam suam vocem, cucu<r>ritum inquam, celare nosse,
cum mortua Gallina coniuge sua, ipse eius officio fungens ova incubat,
quod id mulierem decere, et parum virile esse non ignoret, ut idem
Aelianus[9]
memoriae prodidit. Illud praeterea ingenio harum avium ascribendum
est, quod cum sese copia sanguinis immoderati aggravari sentiunt,
unguibus cristas tam diu scalpant, donec illato vulnere sanguinis
fluxum proliciant, atque ita ab imminentibus malis sibi ipsis medici
liberent. Plinius[10]
similiter herbam, quae vocatur helxine agnoscere eos tradit, eaque
sese dum indigent remedio, purgare. |
Likewise
it is worthy of great amazement that the rooster keeps silent and
knows how to conceal that his beautiful voice, I mean his crowing,
when, being died the hen his partner, taking over her duties, he
himself sits on the eggs, which he understands is befitting a female
and that it is not much manly,
as Aelian himself handed down. Moreover the following fact must be
ascribed to the intelligence of these birds: when they feel themselves
burdened with an immoderate supply of blood, they scratch their combs
with their nails so long until they produce a flow of blood by the
inflicted wound and, physicians of themselves, until they deliver
themselves from imminent ills. Likewise Pliny reports that they know a
herb called helxine - perhaps Parietaria officinalis |
Haud
ab re igitur D. Iob[11] quaerebat{;}<:> Quis
dedit Gallo intelligentiam? Verum istaec intelligentia non rerum
divinarum cognitio est, ut quispiam ex Plinii verbis, quae paulo ante
adduximus, qui nimirum sidera nosse, etc. dixit, arguere possit, sed
naturalis, quae tamen nec ipsa cum deliberatione constet. Quomodo
etiam cum summa industria terram unguibus scalpendo victum quaerit.
Hoc scalpur<r>ire Plautus dixit de sepulta olla loquens[12]: Ubi
erat haec (olla) defossa
coepit ibi scalpur<r>ire ungulis circumcirca: veteres etiam
ruspari, atque hinc eo verbo pro sedulo perscrutari utuntur: unde
alibi[13]
idem ait: Corruspare tua
consilia in pectore. Alibi[14]
denique facetissime eiusmodi ruspationi scriptionem amasiae Cal{l}idori
comparavit, quia nimirum difficulter ob male formatas literas legi
poterat: ait autem. An
obsecro Hercle habent quoque Gallinae manus? Nam
has quidem Gallina scripsit. |
Therefore
not for no reason Saint Job I
beg you, by Hercules, do hens also have hands? For
a hen wrote these (letters)
undoubtedly. |
[1] Griphus
ternarii numeri 1: Latebat
inter nugas meas libellus ignobilis; utinamque latuisset neque indicio suo
tamquam sorex periret. Hunc ego cum velut gallinaceus Euclionis situ
chartei pulveris eruissem, excussum relegi atque ut avidus faenerator
inprobum nummum malui occupare quam condere. - Si tratta del gallo del
vecchio avaro Euclione, il protagonista dell’Aulularia di Plauto.
[2] Ixeutica.
[3] De generatione animalium III,2 752a 31 sg.: Tuttavia non ci si accorge che ciò che diventa guscio è in principio una membrana molle, e compitosi l’uovo diventa duro e secco in modo tanto tempestivo che esce ancora molle (procurerebbe altrimenti sofferenza a deporlo) e appena uscito, raffreddatosi si consolida, perché l’umido evapora velocemente data la sua scarsezza e rimane l’elemento terroso. (traduzione di Diego Lanza)
[4]
De abstinentia ab animalibus
III. (Aldrovandi)
[5] Historia animalium
IX,49 631b 13-16: Ëdë dè kài tôn arrénøn tinès øphthësan
apoloménës tês thëléias autòi perì tùs neottùs tèn tês thëléias
poiùmenoi skeuørìan, periàgontés te kài ektréphontes ùtøs øste mëte
kokkýzein éti mët’ochéuein epicheirêin. - E si sono visti persino
alcuni maschi, essendo morta la femmina, prendersi essi stessi cura dei
pulcini come la femmina, portandoli in giro e allevandoli cosicché non si
mettono né a cantare e neanche ad accoppiarsi. - Iam vero
mares quidam visi sunt amissa gallina, ipsimet apparatum ferre pullis: eos
etiam circumducere et enutrire ita, ut non amplius cucuriant, aut veneri
operam dent. (traduzione di Giulio Cesare Scaligero)
[6] Naturalis historia X,46-47: Proxime gloriam sentiunt et hi nostri vigiles nocturni, quos excitandis in opera mortalibus rumpendoque somno natura genuit. Norunt sidera et ternas distinguunt horas interdiu cantu. Cum sole eunt cubitum quartaque castrensi vigilia ad curas laboremque revocant nec solis ortum incautis patiuntur obrepere diemque venientem nuntiant cantu, ipsum vero cantum plausu laterum. [47] Imperitant suo generi et regnum in quacumque sunt domo exercent. Dimicatione paritur hoc inter ipsos velut ideo tela agnata cruribus suis intellegentium, nec finis saepe commorientibus. Quod si palma contigit, statim in victoria canunt seque ipsi principes testantur; victus occultatur silens aegreque servitium patitur. Et plebs tamen aeque superba graditur ardua cervice, cristis celsa, caelumque sola volucrum aspicit crebra, in sublime caudam quoque falcatam erigens. Itaque terrori sunt etiam leonibus ferarum generosissimis.
[7] Aldrovandi, attraverso un quoque di più, e attraverso intelligentes al posto di intellegentium, dichiara apertamente di aver copiato il brano da Gessner, ma a un certo punto lo amputa stupidamente, per riprenderlo a pag. 237. Questo non possiamo permetterlo. Poteva amputare ampiamente i nauseanti e ripetitivi Moralia di Gregorio Magno! - Per cui si procede a emendare il testo di Plinio. – Ecco invece il testo di Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 385: Imperitant suo generi, et regnum in quacunque sunt domo exercent. Dimicatione paritur hoc quoque inter ipsos, velut ideo tela agnata cruribus suis intelligentes: nec finis saepe commorientibus. Quod si palma contingit, statim in victoria canunt seque ipsi principes testantur. Victus occultatur silens, aegreque servitium patitur. Et plebs tamen aeque superba graditur ardua cervice, cristis celsa: coelumque sola volucrum aspicit crebro, in sublime caudam quoque falcatam erigens, Plinius.
[8] La natura degli animali IV,29: Il gallo, così dicono, diventa particolarmente eccitato e saltella quando spunta la luna. Non lascerebbe mai passare inosservato il levar del sole; quando appare, egli supera se stesso nell’intonare il suo canto. (traduzione di Francesco Maspero)
[9] La natura degli animali IV,29: Morta la gallina, egli stesso cova, e fa schiudere i propri figlioletti standosene in silenzio; perché non canta in quel periodo di tempo è dovuto a un qualche motivo strano e misterioso, per Zeus; infatti mi sembra sia consapevole che così sta svolgendo le mansioni di una femmina e non di un maschio.
[10] Naturalis historia VIII,101: Palumbes, graculi, merulae, perdices lauri folio annuum fastidium purgant, columbae, turtures et gallinacei herba quae vocatur helxine, anates, anseres ceteraeque aquaticae herba siderite, grues et similes iunco palustri.
[11] Già citato da Aldrovandi a pagina 186. - Giobbe 38,36: Chi ha messo nelle nubi la sapienza, o chi ha dato alle meteore l’intelligenza? (La Sacra Bibbia, Edizioni Paoline, 1958)
[12] Aulularia 467: Ubi erat haec defossa, occepit ibi scalpurrire ungulis circum circa.
[13]
Fragment. apud Paul. ex. Festo
(ed. by Mueller) 62. (Lind, 1963)
[14]
Pseudolus 27-28 - Pseudolus:
An, opsecro hercle, habent quas gallinae manus? | Nam has quidem gallina
scripsit.