Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Tradito conservationis modo, coctionis ratio
explicanda sese nobis offert. Ova autem [299] diversis modis coqui,
et ad cibum parari solent, aut simpliciter, aut cum aliis admistis. Ordo
autem expostulare videtur de iis primum dicere, quae parantur
simpliciter. Coquuntur autem haec vel in aqua, vel sub cineribus calidis,
vel in sartagine. Et quanquam quovis horum modo magis, minusve liquida,
et dura fiant pro coctionis modo de iis tamen, quae in aqua elixantur
maxime sentiunt authores, cum sorbilia, mollia, durave, aut similibus
ova nominibus appellant. Licebit autem horum proportione comparationeque
de iis etiam, quae alio coquendi modo magis, minusve cocta fuerint, quid
sentiendum sit iudicare. |
Dopo
aver esposto il modo di conservarle, mi si offre il motivo di spiegare
come cuocerle. Infatti le uova vengono abitualmente cotte e preparate
come cibo in modi diversi, o da sole o mischiandole ad altri
ingredienti. Ma mi sembra che motivi di ordine richiedano che si parli
prima di quelle che vengono preparate in modo semplice. Queste vengono
cotte o in acqua o sotto le ceneri calde, oppure in padella. E anche se
in uno qualunque dei modi suddetti diventano più o meno liquide e dure
a seconda di quanto vengono cotte, tuttavia gli autori esprimono
un’opinione assai positiva per quelle che vengono cotte in acqua, e le
uova le chiamano o da sorbire, o molli, o dure o con nomi analoghi. Ma
facendo analogie e confronti si potrà esprimere un giudizio su cosa si
deve pensare anche di quelle che sono più o meno cotte usando un altro
modo di cucinarle. |
Coctura ovorum, quae in aqua fit, melior est
caeteris, et quae in calidis cineribus melior, quam quae in sartagine,
nempe si eiusdem generis semper inter se conferas, dura duris, mollia
mollibus. Nam mollia in cineribus, duris in aqua
coctis oportet praeferre[1] <, Brasavolus>. Cur vero in aqua cocta ova meliora sint iis,
quae in igne, non leves sunt rationes. Tostum enim ovum, ut Caelii[2] verbis utar, dissilit facile, non dissilit aqua concoctum: ignea
siquidem vi, quodam ferrumine copulatur, quod inest, humectum,
ampliusque calefactum, exustumque plures parit spiritus: qui {loco
nati perangusto} <loca nacti perangusta>, exitum molientes testam rumpunt,
demumque evaporant. Praeterea flammae vis tunicam circumsiliens
putaminosam amburendo diffringit, quod et fictilibus evenire, dum
torrentur, evidens est. {Quemadmodum} <Quamobrem> perfundi frigida
prius solent ova: calida siquidem aqua {mollicie} <mollitie>
statim humorem effundit, et raritatem relaxat, quibus adde, si placet,
quod ova vel sub cineribus calidis, vel super carbones {ignotos} <ignitos> cocta
tetrum odorem spirant, malae contractae qualitatis evidentissimo signo.
Rursus ova elixa in aqua cum testis suis peiora sunt, quam fracta in
aqua, siquidem crassos, et fumosos halitus testa cohibet: unde ex
frequenti eorum esu inflatio oritur, et stomachi, ventrisque gravatio.
Sine testa vero cocta, naturalem suam humiditatem servant, et odoris sui
gravitatem deponunt, exuuntque; sunt tamen qui magis appetunt in testa
sua cocta, quam effusa, ex quorum numero se etiam fuisse scribit
Antonius Gazius.
Verum
quicquid isti dicant, mihi effusa magis probantur, quae proprio, eoque
cotidiano ferme usu sana, et ad gustum delicata offendi, maxime si quid
recentis butyri super affundatur. |
La
cottura delle uova in acqua è migliore delle altre, e quella che
avviene nelle ceneri calde è migliore di quella in padella, ovviamente
se le paragoni tra loro in base a uno stesso criterio, quelle dure con
le dure, quelle molli con le molli. Infatti conviene preferire quelle
cotte molli nelle ceneri a quelle fatte sode in acqua. Così ha scritto
Antonio Brasavola |
Ita cocta ova nostrae mulierculae, et coqui
ova disperdute nuncupant, Graeci, ut recte Ornithologus coniicit, ἐξαφητά, etsi alioqui doctissimum Hermolaum[3] exapheta cum pnictis eadem facere noverim,
et Brasavolus[4] quandoque absque testa, quandoque cum testa
in aqua coqui dicat. Nam revera Ornithologi coniectura solidis,
firmisque nititur rationibus. Ego inquit, apud Graecos scriptores <veteres[5]>,
reperiri hoc nomen non puto. Lexicorum
quidem scriptores, qui vocabula, vel Graece, vel Latine exposuerunt, non
ponunt. Videntur
autem ἐξαφητά, syllaba ultima acuta, ova
appellari, quae e testis suis effusa coquuntur integra, sive in aquam
calidam, ut sorbilia, vel mollia coquenda, sive aliter, ut pnicta, ut
quidam putant. Nam si non integra, sed fracta, {ruptaque}
<mistaque> liquoribus addendis coquuntur pnicta, non putarim
exaphetà vocanda. |
Le
nostre donne chiamano disperdute le uova cotte in questo modo e
il fatto di cuocere le uova, e i Greci, come giustamente arguisce
l’Ornitologo, le chiamano exaphëtá, anche se d’altra parte
io sono al corrente che il dottissimo Ermolao Barbaro |
Quod ad
vocabuli originem, certi nihil habeo. His scriptis locum Simeonis Sethi
inveni, quem aliis errandi occasionem dedisse video. Sunt autem verba
haec: ἐπαινοῦνται
δὲ τὰ πνικτά
ὡσπερ γε καὶ
τὰ ὀνομαζόμενα
ἐξεφετά
(Gyraldus legit ἔξεφθα, quasi ἔξω τοῦ ἰδίου
κελύφους
ἑψόμενα insinuans.
Sed
hoc nomen apud alios authores non extat. Malim ego ἐξαφετά
legere, hoc est, emissa, et effusa a verbo ἀφίημι.
Talia autem vocabula non usitata veteribus Graecis, nec analogice
composita non pauca recentiores habent a vulgo sumpta) τὰ
ἐπὶ θερμοῦ
ὕδατος
σκευαζόμενα,
hoc est, laudantur, quae pnictà dicuntur, et exaphetà, quae in aqua
calida coquuntur. Quod autem intelligat de iis, quae in aquam calidam e
testa sua effunduntur, vel hinc patet, quoniam de aliis iam supra egerat,
et quod haec ova ab aliis etiam, praesertim Arabibus, quos Simeon in
multis sequi solet, probantur, et quod Galenus quoque meminit post pnictà,
periphrastice nominans τὰ
ἐπιχεόμενα
ἄνωθεν ταῖς
λοπάσιν,
hoc est, patellis (calidam scilicet continentibus) infundi solita.
Symeon autem cum caetera ex Galeno[6]
mutuatus sit, hanc etiam partem non omissam ab eo credendum est. |
Per
quanto riguarda l’origine del vocabolo - continua l’Ornitologo - non
posseggo nulla di certo. In questi scritti ho trovato un passaggio di
Simeon Sethi |
Nostri haec vocant in wasser gefelt, in
wasser geflagen, (hoc est in aquam infusa) et vel per se edenda aegris
praesertim afferre solent, vel coctis panis segmentis imposita. In his
parandis, inquit Galenus, similiter ut in pnictis curandum est, ne supra
mediocrem substantiam incrassentur: sed cum adhuc succum suum retinent,
vas ab igne submovendum. Hactenus ille. |
I
nostri - prosegue l’Ornitologo - chiamano queste uova in wasser
gefelt, in wasser geflagen, (cioè versate in acqua), e sono soliti
darle da mangiare soprattutto ai malati o da sole, oppure mettendole
sopra a fette di pane cotte. Nel prepararle, dice Galeno, così come per
quelle soffocate, bisogna fare attenzione che non si induriscano troppo:
ma quando hanno ancora il loro liquido bisogna togliere la pentola dal
fuoco. Sin qui l’Ornitologo. |
Pnicta[7] autem parantur {adhunc} <ad hunc>
modum<:> conspersis, oleo, et garo, et pauco vini ovis (ita
vulgaris translatio apud Galenum[8] habet) vas, quo continentur, cacabo aquam
calidam habenti inditur, dein <ubi ipsum totum superne obturarint>[9] ignis substernitur, donec mediocrem
nanciscantur substantiam. Quae enim supra modum crassescunt, elixis, et
assis fiunt similia: mediocrem vero crassitiem adepta, et melius, quam
dura concoquuntur, et alimentum corpori dant praestantius, sed verbum
[300] ἀναδεύσαντες, quo Galenus[10], et Aegineta utuntur, non conspergere, sed
subigere, et permiscere significat: quod miror, nec Hermolaum, nec alios
(quod sciam) praeter unum Cornarium animadvertisse. |
Quelle
soffocate si preparano in questo modo: dopo aver cosparso le uova con
olio, salsa di pesce e un po’ di vino (così riporta la corrente
traduzione di Galeno), il recipiente in cui sono contenute viene
introdotto in un paiolo con dentro dell’acqua calda, quindi, dopo
averlo chiuso completamente nella parte superiore, gli si mette sotto il
fuoco sino a quando hanno raggiunto una modesta consistenza. Infatti
quelle che si induriscono oltre un certo grado diventano simili a quelle
bollite e arrostite: ma quelle che hanno raggiunto una consistenza
mediocre vengono digerite anche meglio di quelle sode e forniscono al
corpo un nutrimento migliore, ma il verbo anadeúsantes, di cui
si servono Galeno e Paolo di Egina |
[1] La citazione è tratta da
Antonio Brasavola, come puntualizza Gessner, e finisce qui. Se non
disponessimo del testo di Gessner, quello di Aldrovandi sembrerebbe
strampalato, in quanto si contrappone a ciò che subito segue. - Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 437: Coctura
ovorum quae in aqua fit, melior est caeteris: et quae in calidis cineribus,
melior quam quae in sartagine, nempe si eiusdem generis semper inter se
conferas, dura duris, mollia mollibus. nam mollia in cineribus, duris in
aqua coctis praeferre oportet, Brasavolus.
[2]
Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 418: Tostum
ovum dissilit facile, non dissilit aqua concoctum: ignea siquidem vi, quodam
ferrumine copulatur quod inest, humectum ampliusque calefactum exustumque,
plures parit spiritus: qui loca nacti perangusta, exitum molientes testam
praerumpunt, demumque evaporant. Praeterea
flammae vis tunicam circumsiliens putaminosam, amburendo diffringit: quod et
fictilibus evenire dum torrentur, evidens est. Quamobrem perfundi prius
frigida solent ova. calida siquidem aqua mollicie [mollitie] statim humorem
effundit, et raritatem relaxat, Caelius. Vide
Aphrodisiensem problem. 1.102.
[3]
Hermolaus in Corollario. (Gessner)
[4] Brasavolus in Aphorismos. (Gessner)
[5] Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 435: Ego
apud Graecos scriptores veteres reperiri hoc nomen non puto, Lexicorum
quidem scriptores qui vocabula vel Graece vel Latine exposuerunt, non ponunt. [...] Nam si non integra, sed fracta mistaque
liquoribus addendis coquuntur pnicta, [...].
[6] Liber 3 de alimentis, cap. de ovis. (Aldrovandi - Gessner)
[7] L’aggettivo greco pniktós significa soffocato, strangolato, cotto in vaso ben chiuso, stufato.
[8]
Liber de alimentorum facultatibus. (Aldrovandi)
[9] Aldrovandi si dimentica di
chiudere il paiolo, per cui gli si emenda la memoria. - Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 436: Ubi
ipsa oleo et garo et pauco vini conspersa fuerint, vas, quo continentur,
cacabo aquam calidam habenti indunt. Deinde ubi ipsum totum superne
obturarint, ignem substruunt, quoad ova mediocrem habeant consistentiam.
[10]
Liber de alimentorum facultatibus. (Aldrovandi)