Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Idem
alibi[1]
cibaria alba, seu leucophaga, delicatissima ex pectore Capi parare docet:
Cibarium album, inquit, quod aptius
Leucophagum dicetur, hoc modo pro duodecim convivis condies: Amygdalarum
libras duas per noctem aqua maceratas, ac depilatas in mortario bene
tundes, inspergendo [350] modicum
aquae, ne oleum faciant. Deinde Capi pectus exossatum in eodem mortario
conteres, indesque excavatum panem, agresta prius, aut iure macro
remollitum. Zinziberis praeterea unciam, ac saccari selibram addes,
miscebisque omnia simul, mixtaque per excretorium farinaceum in ollam
mundam transmittes. Efferveat deinde in carbonibus lento igne facies,
cochlearique saepe agitabis, ne seriae adhereat. Coctum
ubi fuerit, aquae rosaceae uncias tres infundes. Ad mensam, aut in
patinis ubi caro fuerit, aut seorsum, aut minoribus mittes. Quod si in
Capos fundere institueris, quo lautius videatur, mali Punici grana
superinspergito. |
Sempre
il Platina |
Idem
subsequenti capite cibarium album Catellonicum ex pectore Capi describit,
hoc modo: Farinam optimi risi cum
duabus metretis[2]
lactis caprini in cacabo ad ignem ponito, procul flamma, ne {cibum} <fumum>[3]
concipiat. Pectus deinde Capi eodem die mortui, ac semicocti in quaedam quasi
subtilissima fila dividito, inditaque in mortario duobus eo amplius,
tribus ictibus, {pastillo} <pistillo> contundito. Ubi lac dimidium
horae efferbuerit, hoc idem pectus in fila redactum cum libra saccari
indes, effervereque horas quatuor patieris, agitando semper condituram
cochleari, cui haerebit, ut terebinthina, ubi decoctum fuerit. Aquam
postremo rosaceam, ut in superiore infundes, patinasque facies. Nec erit
ab re si saccari aliquid {inspergas} <insperges>[4]:
nulli enim cibariorum, ut aiunt, {saccarum} <saccaron> adversatur. |
Sempre
lui nel capitolo successivo descrive nel modo seguente un cibo catalano |
Cibarium
croceum ex eodem[5]:
Pro duodecim, inquit, convivis
libram amygdalarum cum membranulis tundes, his Capi elixi, aut cuiusvis
bonae alitis pectus, ovorum vitella quatuor, saccari selibram, Cinnami,
Zinziberis parum, croci plusculum contraria addes, ac iure pingui, ac
agresta dissolves. Dissoluta
in cacabum per setaceum excretorium infundes, facitoque procul flamma in
carbonibus efferveant, agitando semper cochleari. Ad
horam ebulliant necesse est. Sunt
qui inter ebullendum duas uncias liquaminis, aut butyri recentis indant.
Patinis aromata insperges. Alit hoc, etsi tarde concoquitur, obesat,
venerem ciet, hepaticis, et cardiacis prodest. |
Sempre
dal suo trattato, un cibo allo zafferano |
Eodem
item libro[6]
esitium ex carne praescribens, Sunt
etiam, inquit, qui pectus Capi
tunsi non incommode addant. Id vero esitium tale est: Pro
decem convivis libram abdominis porcini, aut vitulini bene elixato,
coctam, ac concisam cum selibra casei veteris, pauco etiam et pingui
addito, cumque herbis odoriferis bene concisis, pipere, zinzibere, {caryophillo}
<caryophyllo> misceto. Haec
omnia farina bene subacta, ac in tenuissimum folium redacta ad castaneae
magnitudinem involvito, involuta in iure pingui, ac croceo decoquito. Parum cocturae
requirunt. In patinas traducta caseo trito, et aromatibus dulcioribus
aspergito{,}<.> Fieri, et hoc edulium ex pectore Phasiani,
Perdicis, aliarumve altilium potest. |
Parimenti,
sempre libro VII, quando prescrive una portata a base di carne dice: Giustamente
alcuni aggiungono anche il petto di un cappone pestato. E questa
portata è come segue: Per dieci commensali fa bollire per bene una
libbra [327,45 g]
di pancetta di maiale o di vitello, e dopo averla cotta e tagliata a
pezzi uniscila a mezza libbra di formaggio stagionato e aggiungi anche
un po’ di grasso, e mescola con delle erbe aromatiche tagliate fini,
con pepe, zenzero e chiodi di garofano |
Describit
denique esitium ex pelle Caporum. Capum ubi elixaveris, pellem
circumquaque abscindes, et eam maxime, qua collum integitur. Concisam,
ac in frusta divisam rursum in iure pingui per semihoram decoques,
addito croco, quo coloratius fiat: in patinam translatum aromatibus, et
caseo trito consperges. Baltasar Stendelius scriptor Magiricae
Germanicus docet, quomodo pastillus e Capo fiat, de quo ante[7]
egimus. Apicius[8]
in minutal Apicianum testiculos Caponum adijcit, Gallis nimirum, dum
castrantur exemptos. |
Infine
descrive una portata fatta con pelle di cappone. Dopo aver fatto
bollire un cappone gli taglierai via la pelle tutt’intorno, e
soprattutto quella che ricopre il collo. Dopo averla tagliata e fatta a
strisce la farai nuovamente cuocere per mezz’ora in brodo grasso con
l’aggiunta di zafferano affinché diventi più colorato: dopo averlo
trasferito in un piatto lo cospargerai con aromi e formaggio grattugiato.
Balthasar Staindl |
USUS
IN MEDICINA. |
IMPIEGO
IN MEDICINA |
Sunt
qui tanquam ex Dioscoride, aliisque authoribus medicas facultates Capo
attribuant, quas illi Gallinaceo ascripserant, obscuri nempe authores,
quos per linguae Latinae imperitiam pro Gallinaceo Capum interpretari
diximus[9].
Et quamvis eiusmodi vires Capus quodammodo subministrare possit, tamen
ad victus rationem idoneam tantummodo vulgo a medicis tum caro, tum ius
eius in quocunque ferme morborum genere, maxime in quibus virium ratio
habenda est, praescribitur: medici enim quotiescunque deiectas vires
aegrotantium excitare volunt, medicamentum dant, quod ex carnibus
Caporum, et Perdicum conficitur. Sunt qui, inter quos est Aloysius
Mundella doctissimus inter neotericos[10]
medicus facile corrumpi dicant, si aliquo notabili tempore moretur,
neque ita aegrotos alere, sed is vel id de extreme laborantibus, qui
carnem hanc masticare nequeunt, dixerit, vel sibi ipsi adversatur, ut
qui scribat, se aegroto cuidam maligno laboranti morbo, cum iam signa
concoctionis apparerent, modo Turdum, modo unum, aut alterum ovi
vitellum, modo Caponis carnem contusam concessisse potius, quam vituli.
{Item} <Idem>[11]
describens historiam iuvenis cuiusdam biliosi febricitantis continue a
se curati. Victus ratio, inquit, fuit caro Caponis iuvenis per diem ante
mactati cum seminibus melonum contusa, necnon panis in eiusdem iure
optime incoctus ad virium, (quae debiles in eo valde erant) robur
conservandum. |
Alcuni
attribuiscono al cappone delle facoltà medicinali desumendole per
esempio da Dioscoride |
[1] De honesta voluptate L. 6 c. 41 et 42. (Aldrovandi) § In Libellus platine de honesta voluptate ac valitudine (Bononiae, per Johannem Antonium Platonidem, 1499) libro VI il cap. 40 è intitolato Cibaria alba e il cap. 41 Cibarium album catellionicum. Il testo a disposizione di Aldrovandi - o meglio, di Gessner, dal quale Aldrovandi sta desumendo - era discordante da quello edito da Platonide circa la numerazione dei capitoli.
[2] Per motivi di ragionevolezza adottiamo come metreta culinaria quella egiziana per il vino, pari a circa 8,73 litri.
[3] Libellus platine de honesta voluptate ac valitudine, Bononiae, per Johannem Antonium Platonidem, 1499 - giustamente ha fumum, e non cibum.
[4] Libellus platine de honesta voluptate ac valitudine, Bononiae, per Johannem Antonium Platonidem, 1499 - giustamente ha insperges, e non inspergas.
[5] De honesta voluptate L. 7. (Aldrovandi) - In Libellus platine de honesta voluptate ac valitudine (Bononiae, per Johannem Antonium Platonidem, 1499) libro VII il cap. 69 è intitolato Cibarium croceum.
[6] In Libellus platine de honesta voluptate ac valitudine (Bononiae, per Johannem Antonium Platonidem, 1499) libro VII cap. 49 Esicium ex carne.
[7] A pagina 297.
[8] L. 4 c 3. (Aldrovandi) - Apicio De re coquinaria IV,3,3: Minutal Apicianum: oleum, liquamen, vinum, porrum capitatum, mentam, pisciculos, isiciola minuta, testiculos caponum, glandulas porcellinas. haec omnia in se coquantur. teres piper, ligusticum, coriandrum viridem vel semen. suffundis liquamen, adicies mellis modicum et ius de suo sibi, vino et melle temperabis. facies ut ferveat. cum ferbuerit, tractam confringes, obligas, coagitas. piper aspargis et inferes.
[9] Molto più chiara e
intelligibile è la stessa frase di Gessner che Aldrovandi ha tortuosamente
elaborato. Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 413:
Obscuri quidam authores caponi attribuunt vires medicas ex Dioscoride et
aliis authoribus, quas illi gallinaceis adscripserant: quoniam per
imperitiam linguae Latinae gallinaceum interpretantur caponem.
[10] L'Accademia Fiorentina osteggiava i medici neoterici, cioè innovatori: Novae Academiae Florentinae Opuscula: adversus Avicennam, et medicos neotericos, qui Galeni disciplina neglecta, barbaros colunt...- Lugduni: apud Seb. Gryphium, 1534
[11] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555), pag. 413:
Aloisius Mundella Dialogo 3. scribit se aegroto cuidam febri continua
maligna laboranti, cum iam signa concoctionis apparerent, modo turdum, modo
unum aut alterum ovi vitellum, modo caponis carnem contusam concessisse,
potius quam vituli. Idem Dialogo 1. describens historiam iuvenis cuiusdam
biliosi febricitantis continue a se curati, Victus ratio (inquit) fuit caro
caponis iuvenis, per diem ante mactati, cum seminibus melonum contusa: nec
non panis in eiusdem iure optime incoctus, ad virium (quae debiles in eo
valde erant) robur conservandum. […] Medici quidam quoties deiectas vires
aegrotantium excitare volunt, medicamentum dant quo ex carnibus caponum et
perdicum conficitur, quod facile corrumpitur, si aliquo notabili tempore
moretur: neque etiam in aegrotos alit, neque ut quae prius diximus, (vinum,
ova sorbilia, testes gallinacei,) Aloisius Mundella Dialogo 3.