Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Capo
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Caporum iuvenum in locis altis degentium caro mediocriter pinguis, caeteris omnibus (gallinacei generis, vel quibusvis avibus potius) praestat, substantiae et qualitatum, et proinde etiam nutrimenti ratione, quod ad homines sanos, Mich. Savonarola[1] ex Isaaco. Ioannes Mesue (inquit idem) huiusmodi capos (caeteris avibus) meliores et leviores esse addit. Capus in quatuor qualitatibus temperatus est, quare multum alit, et venerem auget, Isaac. qui alibi etiam capum avibus omnibus praefert, ut qui melius nutrimentum et perfectum generet sanguinem. Gallinacei (capi) caro bona est, et solidior quam gallinae, Albert. Capo laudatur in cibo circa aetatem sex vel octo vel septem mensium, Arnoldus Villan. |
La carne dei
giovani capponi che vivono in località elevate non è molto grassa, ed
è superiore a tutte le altre (di pollo, o meglio, di qualunque
volatile) per composizione e qualità, e anche dal punto di vista
nutritivo per quanto riguarda le persone sane, Michele Savonarola |
¶ Pullum farsilem ex Apicio descripsimus in Gallo F.[2] ait autem in capo etiam similiter fieri. De porcello lactente condimentis quibusdam farciendo assandoque, Platinae verba recitavi in Sue F. Idem autem (inquit) fieri potest ex ansere, anate, grue, capo, pullastra. ¶ Apicius lib. 4. cap. 3.[3] in minutal Apicianum testiculos caponum adijcit, gallis nimirum dum castrarentur exemptos. ¶ Fieri ius consumptum, aut ex phasiano, aut ex perdice, aut ex capreolo, aut ex pipionibus, aut ex columbis sylvaticis potest. Si ex capo voles, cacabum sumes, qui aquae metretas[4] quatuor contineat. Huic capum fractis ac comminutis ossibus indes cum uncia succidiae macrae, piperis granis triginta, cinnamo pauco nec nimium tunso, tribus vel quatuor caryophyllis, salviae lacerae trifariam foliis quinque, lauri duobus. Sinito haec efferveant horis septem, vel donec ad duas scutulas vel minus redigantur. Cave salem indas aut salita, si aegrotantium causa fiet. parum aromatum nil vetabit quominus aegroto etiam apponatur. Senibus hoc et valetudinariis detur, Platina[5]. ¶ Ius caponis cum caseo. Ius capi affundito segmentis panis albissimi, et caseum optimum tritum in tyrocnestide[6] inspergito cum pauco polline aromatico dulci, hoc ferculum in lance obtectum apponito, Baltasar Stendelius scriptor Magiricae Germanicus. Idem docet quomodo pastillus e capone fiat. de quo leges etiam in Gallo F[7]. Artocreas de carne vituli, hoedi aut capi elixa, ex Platina recitavimus in Vitulo F. |
¶ Nel
paragrafo F del capitolo dedicato al gallo ho descritto il pollo farcito
deducendolo da Apicio |
¶ Mirause[8] Catellanicum[9]: Catellani gens quidem lauta, et quae ingenio ac corpore Italicae solertiae haud multum dissimilis habetur, obsonium, quod mirause illi vocant, sic condiunt: Capos aut pullastras, aut pipiones bene exenteratos et lotos, in veru collocant: volvuntque ad focum tantisper, quoad semicocti fuerint. Inde exemptos, ac tessellatim divisos, in ollam indunt. Amygdalas deinde tostas sub cinere calido, abstersasque lineo panno, terunt. His buccellas aliquot panis subtosti addunt, mixtaque cum aceto et iure, per cribrum setaceum transmittunt. Posita in ollam haec omnia, inspersaque cinnamo, gingiberi ac saccaro multo, tandiu effervere simul in carnibus procul a flamma lento igne permittunt, quoad ad[10] iustam cocturam pervenerint, miscendo semper cum cochleari, ne seriae adhaereant. Hoc nihil suavius edisse memini. Multi est alimenti, tarde concoquitur, hepar et renes concalefacit, corpus obesat, ventrem ciet, Platina. Idem lib. 6. Cap. 41. et 42. cibaria alba, sive leucophaga, delicatissima, ex pectore capi parare docet[11]. et rursus lib. 7. cap. {48}<69>.[12] cibarium croceum ex eodem. Eiusdem libri cap. 49.[13] esitium quoddam ex carne describens, Sunt etiam (inquit) qui pectus capi tunsi non incommode addant. Esitium ex pelle caporum ab eodem praescribitur lib. 7. Cap. 55.[14] |
¶ Mirause
catalano: I Catalani |
¶ Aloisius Mundella Dialogo 3. scribit se aegroto cuidam febri continua maligna laboranti, cum iam signa concoctionis apparerent, modo turdum, modo unum aut alterum ovi vitellum, modo caponis carnem contusam concessisse, potius quam vituli. Idem Dialogo 1. describens historiam iuvenis cuiusdam biliosi febricitantis continue a se curati, Victus ratio (inquit) fuit caro caponis iuvenis, per diem ante mactati, cum seminibus melonum contusa: nec non panis in eiusdem iure optime incoctus, ad virium (quae debiles in eo valde erant) robur conservandum. |
¶ Luigi
Mondella |
G. |
G |
Obscuri
quidam authores caponi attribuunt vires medicas ex Dioscoride et aliis
authoribus, quas illi gallinaceis adscripserant: quoniam per imperitiam
linguae Latinae gallinaceum interpretantur caponem. ¶ Leonellus
Faventinus electuarium quoddam phthisicis praescribens, quod valde
praedicat, immiscet in id pulpam caponis pinguis et bene cocti, incisam
contusamque in mortario lapideo, etc. Medici quidam quoties deiectas
vires aegrotantium excitare volunt, medicamentum dant quo ex carnibus
caponum et perdicum conficitur, quod facile corrumpitur, si aliquo
notabili tempore moretur: neque etiam in aegrotos alit, neque ut quae
prius diximus, (vinum, ova sorbilia, testes gallinacei,) Aloisius
Mundella Dialogo 3. Ius caponis mire restaurans vires, si vel
cochlearium parvum inde aegrotus sorbeat. Capum veterem para, exentera,
totum cum ossibus comminue. Tum in vase bene obturato vitreo aut stanneo
per sex horas bulliat, adiecto etiam auro, ut annulis vel
nomismati<bu>s aureis, Obscurus. Capo generosus in aqua pura
discoquitur cum foliis bor<r>aginis et buglossi, ana manip. j.
conservarum de violis, rosis, bor<r>agine et buglosso, ana unc. ij.
adijciatur etiam nonnihil de illis quae cordialia vocant contritum.
destillatum inde liquorem in diplomate (balneo Mariae) cum pulvere
diasantalon[15]
mixto propter odoris gratiam, propinabis creberrime, And. a Lacuna circa
finem libri de peste. Sunt qui in quibusvis morbis,
capitis praesertim, et frigidis, et cum virium imbecillitate,
destillatas huiusmodi caponum aquas laudant, et nos colicis affectibus
aliquando prodesse experti sumus, iis maxime qui flatuosi fuerint. aqua
enim destillata aphysos[16]
redditur, ut non amplius inflet, si recte parata fuerit, adijcientur
autem medicamenta alia atque alia a perito medico pro affectuum
varietate. Plura leges in Thesauro Euonymi Philiatri[17]. |
Alcuni autori
non eccessivamente noti attribuiscono al cappone delle facoltà
medicinali desumendole da Dioscoride |
[1] Practica medicinae sive de aegritudinibus (1497) Tractatus II, cap. I, rubrica VI. - Invece di in locis altis degentium Savonarola ha in campis altis habitantium.
[2] A pagina 388.
[3] De re coquinaria IV,3,3: Minutal Apicianum: oleum, liquamen, vinum, porrum capitatum, mentam, pisciculos, isiciola minuta, testiculos caponum, glandulas porcellinas. haec omnia in se coquantur. teres piper, ligusticum, coriandrum viridem vel semen. suffundis liquamen, adicies mellis modicum et ius de suo sibi, vino et melle temperabis. facies ut ferveat. cum ferbuerit, tractam confringes, obligas, coagitas. piper aspargis et inferes.
[4] Per motivi di ragionevolezza adottiamo come metreta culinaria quella egiziana per il vino, pari a circa 8,73 litri.
[5] VI,42 Ius consumptum.
[6] Il sostantivo greco femminile tyróknëstis significa grattugia.
[7] A pagina 389.
[8] Nel testo anonimo in
catalano Sent Sovi (1324) suona come Mig-raust. Mastro Martino, dal
quale il Platina ha tratto la ricetta, in italiano medievale lo chiama
Mirrause e Roberto di Nola nel suo testo in catalano scrive Mirraust. Mig
raust in tedesco visigoto significa mezzo arrostito, come mi ha specificato Marie
Josèphe Moncorgé in una preziosa e-mail del 16 agosto 2005: “En
effet, mig raust = à moitié rôti, en allemand wisigoth. Comment ce mot
a-t-il survécu jusque dans une recette catalane du 14e? En tous
cas, mig raust devient mirrause chez Martino, mirrauste chez Robert de Nola,
miraus chez Scappi
.” –
Nella trascrizione del testo di Roberto di Nola a mia disposizione (Lybre
de doctrina Pera ben Servir: de Tallar: y del Art de Coch) sta scritto Mirraust, e non una volta sola, ma credo che il vocabolo
possa considerarsi equivalente a Mirrauste.
[9]
In Platina - Libellus
platine de honesta voluptate ac valitudine, Bononiae, per Johannem Antonium Platonidem,
1499 - esiste solo catellonicum:
VI,12 Mirause catellonicum
VI,32 Patina catellonica
VI,41 Cibarium album catellionicum – che però suona catellonicum
nell’indice
VII,60 Carabazum catellonicum
VII,72 Leucophagum catellonicum
L’aggettivo sostantivato Catellani – e non Catelloni - è usato da
Platina in Liber VI,12 – Mirause
catellonicum – Catellani gens quidem lauta: et quae ingenio ac
corpore italicae solertiae haud multum dissimilis habetur obsonium: quod
mirause illi vocant: sic condiunt [...]
A
pag. 389 Gessner usa
catellonicum di Platina:
Ex capis aut pullastris Mirause
Catellonicum, Platinae verbis describemus in Capo F.
Catellonicum potrebbe essere una comune variante di catellanicum, salvo che
in questo caso il Catellanicum di
Gessner sia un puro errore tipografico.
[10] Platina - Libellus platine de honesta voluptate ac valitudine, Bononiae, per Johannem Antonium Platonidem, 1499 - ha quo ad, diversamente da come riporta Gessner.
[11] In Libellus platine de honesta voluptate ac valitudine (Bononiae, per Johannem Antonium Platonidem, 1499) libro VI il cap. 40 è intitolato Cibaria alba e il cap. 41 Cibarium album catellionicum. Il testo a disposizione di Gessner era discordante da quello edito da Platonide circa la numerazione dei capitoli.
[12] In Libellus platine de honesta voluptate ac valitudine (Bononiae, per Johannem Antonium Platonidem, 1499) libro VII il cap. 69 è intitolato Cibarium croceum.
[13] La citazione di Gessner corrisponde a quella del Libellus platine de honesta voluptate ac valitudine (Bononiae, per Johannem Antonium Platonidem, 1499) libro VII cap. 49 Esicium ex carne.
[14] La citazione di Gessner corrisponde a quella del Libellus platine de honesta voluptate ac valitudine (Bononiae, per Johannem Antonium Platonidem, 1499) libro VII cap. 55 Esicium ex pelle caporum.
[15] In base alla ricetta
contenuta nel trattato di Joannes Actuarius
De medicamentorum compositione tradotto da Jean Ruel
(Parisiis, apud
Iacobum Bogardum, 1546), pagina 12 bis, si tratta dell'unione di tre tipi di
sandalo: rosso, bianco e citrino. - Pastillus Diasantalôn,
id est, e santalis, stomachi robur firmat, calorem iocinoris mulcet. Santali
rubri, candidi et citrini, rosarum,[...].
[16] L’aggettivo greco maschile e femminile áphysos significa non ventoso, non flatulento.
[17] È il trattato sulla distillazione di Conrad Gessner Thesaurus Euonymi Philiatri de remediis secretis del 1552; il II volume venne pubblicato postumo nel 1569 dall’amico e collega Caspar Wolf.