Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallina Rustica
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
| DE
        GALLINA RUSTICA. | LA
        GALLINA SELVATICA | 
| alia
        videri potest gallina rustica, cuius Columella et Varro
        meminerunt: alia vero perdix rustica, cuius Martialis[1], eadem (ni fallor)
        rusticula Plinio dicta[2]. | Una cosa può
        sembrare la gallina selvatica della quale hanno fatto menzione Varrone | 
| ¶ Gallinae
        quae vocantur trium generum sunt, villaticae, et rusticae, et Africanae,
        Varro[3]
        et Columella[4]. Rustica gallina non
        dissimilis villaticae, per aucupem decipitur: eaque plurima est in
        insula, quam nautae in Ligustico mari sitam producto nomine alitis
        Gallinariam vocitaverunt, Columella[5].
        Gallinae rusticae (inquit Varro[6])
        sunt in urbe rarae, nec fere mansuetae sine cavea videntur Romae,
        similes facie non his villaticis gallinis nostris, sed Africanis aspectu
        ac facie incontaminata. In ornatibus publicis solent poni cum psittacis,
        ac merulis albis, item aliis id genus rebus inusitatis. neque fere in
        villis ova ac pullos faciunt, sed in sylvis. Ab his gallinis dicitur
        insula Gallinaria appellata, quae est in mari Thusco secundum Italiam
        contra montes Ligusticos, vigintimillium[7] Albingaunium. alii ab
        his villaticis invectis a nautis ibi feris factis procreatis, Haec ille.
        Albingaunii quidem Liguriae oppidi Plinius etiam meminit[8].
        est autem illi vicinum Intemelium oppidum, et sic apud Varronem legendum
        puto, (sic et Hermolaum legisse video,) non vigintimilium, ut Gallinaria
        insula sita intelligatur contra haec duo Liguriae oppida et Ligusticos
        montes. ¶ Sylvestres gallinae quae rusticae appellantur, in servitute
        non foetant: et ideo nihil de his educandis praecipimus, nisi ut cibus
        ad satietatem praebeatur, quo sint conviviorum epulis aptiores,
        Columella[9]. | ¶ Quelle che
        vengono dette galline sono di tre tipi, da cortile, selvatiche e
        africane, Varrone e Columella. La gallina selvatica non è dissimile da
        quella da cortile, viene insidiata dall'uccellatore: ed è assai
        numerosa in un'isola situata nel Mar Ligure che i naviganti allungando
        il nome del volatile hanno chiamato Gallinara | 
| ¶
        Rusticae gallinae sunt agrestes (sylvestres potius) rostro longiore,
        quae per diminutionem rusticulae quoque appellantur, Ge. Alexandrinus[10]:
        quem video gallinaginem vel perdicem rusticam, (quam Galli beccassam a
        rostri longitudine, nostri Schnepff appellant, Plinius, ut videtur,
        rusticulam,) pro gallina rustica accepisse. Audio et hodie circa
        Bononiam in Italia Gallinam rusticam sive rusticellam nominari avem
        palustrem et lautam, haud scio an beccassam, an aliam quandam. Sed cum
        Columella gallinam rusticam villaticae non dissimilem faciat, beccassa
        vero longe dissimilior sit illi quam aliae quaedam sylvestres gallinae,
        inter alias quaerenda est quae nam tum forma tum magnitudine ad
        villaticam accedat proxime: qualis illa est cuius e Scotia missae
        imaginem paulo ante posuimus: vel illa (nisi eadem sit) quam in Anglia
        reperiri Turnerus scripsit, ut proxime recitavimus: in quo genere mas
        totus niger est, foemina varia instar perdicis, etc. Rursus cum Varro
        rusticas non villaticis gallinis sed Africanis aspectu similes scribat[11],
        ac facie incontaminata: Africanas autem non alias quam Meleagrides
        faciat, dubitare aliquis posset, tanquam alia Varronis quam Columellae
        gallina rustica esset. quod mihi quidem videtur. possunt enim rusticae
        villaticis reliquo corpore similes esse, facie vero dissimiles. ¶
        Gallina apud nos rustica (inquit Turnerus) nusquam reperitur, si gallina
        illa quam morhennam vocant, (quam supra verbis ipsius descripsimus,) non
        sit: quamvis de eadem an attagen sit dubitamus. | ¶ Le galline
        selvatiche frequentano i campi (o meglio, i boschi) e hanno il becco
        piuttosto lungo, e usando il diminutivo vengono anche dette rusticulae,
        Giorgio Merula | 
Gallus
  Silvestris di Henry Sinclair
  ricevuto dalla Scozia e riprodotto a pagina 460
[1] Epigrammata 13,76 Rusticulae: Rustica sim an perdix quid refert, si sapor idem est? | Carior est perdix. Sic sapit illa magis. § A differenza di quanto troviamo nei comuni vocabolari di latino, secondo Filippo Capponi (Ornithologia Latina, 1979 – alle voci Rustica e Rusticula) questo uccello sarebbe da identificare non con il beccaccino (Gallinago gallinago o Capella gallinago), bensì con la beccaccia, Scolopax rusticola.
[2] Naturalis historia
    X,111: Harum volatus in reputationem ceterarum quoque volucrum inpellit.
    Omnibus animalibus reliquis certus et unius modi et in suo cuique genere
    incessus est; aves solae vario meatu feruntur et in terra et in aëre. Ambulant
    aliquae, ut cornices; saliunt aliae, ut passeres, merulae; currunt, ut
    perdices, rusticulae; ante se pedes iaciunt, ut ciconiae, grues. Expandunt
    alas pendentesque raro intervallo quatiunt, aliae crebrius, sed et primas
    dumtaxat pinnas, aliae tota latera plaudunt; [...].
[3]
    Rerum rusticarum
    III,9,1-3: Igitur sunt gallinae quae vocantur generum trium: villaticae et
    rusticae et Africanae. [2] Gallinae villaticae sunt, quas deinceps rure
    habent in villis. De his qui ornithoboscion instituere vult, id est adhibita
    scientia ac cura ut capiant magnos fructus, ut factitaverunt Deliaci, haec
    quinque maxime animadvertant oportet; de emptione, cuius modi et quam multas
    parent; de fetura, quem ad modum admittant et pariant; de ovis, quem ad
    modum incubent et excudant; de pullis, quem ad modum et a quibus educentur;
    hisce appendix adicitur pars quinta, quem ad modum saginentur. [3] Ex quis
    tribus generibus proprio nomine vocantur feminae quae sunt villaticae
    gallinae, mares galli, capi semimares, qui sunt castrati.
[4]
    De re rustica VIII,2,1: Prius
    igitur de his praecipiam, quae intra septa villae pascuntur. ac de aliis
    quidem forsitan ambigatur an sint agrestibus possidenda, gallinarum vero
    plerumque agricolae cura sollemnis est. Earum genera sunt vel cohortalium
    vel rusticarum vel Africanarum.
[5]
    De re rustica VIII,2,2:
    Cohortalis est avis quae vulgo per omnes fere villas conspicitur, rustica,
    quae non dissimilis villaticae per aucupem decipitur - eaque plurima est in
    insula quam navitae Ligustico mari sitam producto nomine alitis Gallinariam
    vocitaverunt.
[6]
    L'edizione Aldina del 1533, forse quella usata da Gessner,
    contiene: sed Africanis aspectu, ac facie incontaminata. In ornatibus
    publicis [...]. § Rerum
    rusticarum III,9,16-17:
    Gallinae
    rusticae sunt in urbe rarae nec fere nisi mansuetae in cavea videntur Romae,
    similes facie non his gallinis villaticis nostris, sed Africanis. [17]
    Aspectu ac facie incontaminatae in ornatibus publicis solent poni cum
    psittacis ac merulis albis, item aliis id genus rebus inusitatis. Neque fere
    in villis ova ac pullos faciunt, sed in silvis. Ab his gallinis dicitur
    insula Gallinaria appellata, quae est in mari Tusco secundum Italiam contra
    montes Liguscos, Intimilium, Album Ingaunum; alii ab his villaticis invectis
    a nautis, ibi feris factis procreatis. (utet
    1974)
 del 1533, forse quella usata da Gessner,
    contiene: sed Africanis aspectu, ac facie incontaminata. In ornatibus
    publicis [...]. § Rerum
    rusticarum III,9,16-17:
    Gallinae
    rusticae sunt in urbe rarae nec fere nisi mansuetae in cavea videntur Romae,
    similes facie non his gallinis villaticis nostris, sed Africanis. [17]
    Aspectu ac facie incontaminatae in ornatibus publicis solent poni cum
    psittacis ac merulis albis, item aliis id genus rebus inusitatis. Neque fere
    in villis ova ac pullos faciunt, sed in silvis. Ab his gallinis dicitur
    insula Gallinaria appellata, quae est in mari Tusco secundum Italiam contra
    montes Liguscos, Intimilium, Album Ingaunum; alii ab his villaticis invectis
    a nautis, ibi feris factis procreatis. (utet
    1974) 
[7] Forse Varrone non aveva altre città importanti cui fare riferimento, ma Ventimiglia è alquanto distante dalla Gallinara: 56 km in linea d'aria. Tutta la disquisizione circa la toponomastica tanto variabile di Albenga e Ventimiglia nonché del mar Tirreno - che pertanto non viene emendata - si trova alla voce Gallinara del lessico.
[8] Naturalis historia III,48: Flumen Rutuba, oppidum Album Intimilium, flumen Merula, oppidum Album Ingaunum, portus Vadorum Sabatium, flumen Porcifera, oppidum Genua, fluvius Fertor, portus Delphini, Tigulia intus, Segesta Tiguliorum, flumen Macra, Liguriae finis. A tergo autem supra dictorum omnium Appenninus mons Italiae amplissimus, perpetuis iugis ab Alpibus tendens ad Siculum fretum.
[9]
    De re rustica VIII,12,1: De
    Numidicis et rusticis gallinis - Numidicarum eadem est fere quae
    pavonum educatio. Ceterum silvestres gallinae, quae rusticae appellantur, in
    servitute non fetant, et ideo nihil de his praecepimus, nisi ut cibus ad
    satietatem praebeatur, quo sint conviviorum epulis aptiores.
[10] In Enarrationes vocum priscarum l'inaffidabile Giorgio Merula termina con un discutibile: lib. 8 cap. 2 Columel. § Ecco nuovamente la citazione di Columella De re rustica VIII,12,1: De Numidicis et rusticis gallinis - Numidicarum eadem est fere quae pavonum educatio. Ceterum silvestres gallinae, quae rusticae appellantur, in servitute non fetant, et ideo nihil de his praecepimus, nisi ut cibus ad satietatem praebeatur, quo sint conviviorum epulis aptiores.
[11] L'edizione Aldina del
    1533, forse quella usata da Gessner, contiene: sed Africanis aspectu, ac
    facie incontaminata. In ornatibus publicis [...]. § Rerum
    rusticarum III,9,16-17:
    Gallinae
    rusticae sunt in urbe rarae nec fere nisi mansuetae in cavea videntur Romae,
    similes facie non his gallinis villaticis nostris, sed Africanis. [17]
    Aspectu ac facie incontaminatae in ornatibus publicis solent poni cum
    psittacis ac merulis albis, item aliis id genus rebus inusitatis. Neque fere
    in villis ova ac pullos faciunt, sed in silvis. Ab his gallinis dicitur
    insula Gallinaria appellata, quae est in mari Tusco secundum Italiam contra
    montes Liguscos, Intimilium, Album Ingaunum; alii ab his villaticis invectis
    a nautis, ibi feris factis procreatis.