Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti - reviewed by Roberto Ricciardi
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Socrates sane
apud eundem Aristophanem[1],
Strepsiadem reprehendere [188] videtur, quod ἀλεκτρυόνα in utroque sexu
proferat, itaque iubet, eum faeminam ἀλεκτρύαιναν
vocare ficto vocabulo, et poëtico, ut a λέων fit λέαινα,
marem vero ἀλέκτορα.
Videtur autem, inquit Scholiastes, vulgaris haec consuetudo tum fuisse,
faeminam quoque ἀλεκτρυόνα nominandi, ut patet
ex hisce Aristophanis verbis[2]: Γύναι τί
τὸ ψόφημα
ἐστί; Ἡ
ἀλεκτρυών Et in
Platonis D<a>edalo[3]:
ἐνίοτε
πολλαί τῶν
ἀλεκτρυόνων
ὑπηνέμια βίᾳ
τίκτουσι ὠά
πολλάκις. Ὁ δὲ
παῖς ἔνδον
τὰς
ἀλεκτρυόνας
σοβεῖ. Attici quidem etiam Gallinas sic
vocabant{,}<.> Et Theopompus: Vocant vero Gallinam etiam ἀλεκτρύαιναν.
Haec Scholiastes: sed locus quo<d>[4]
ad authorum citationes non recte distinctus emendari potest ex Athenaeo[5],
apud quem ita legitur. Cratinus, inquit,
ἀλεκτρυόνα
in faeminino genere dixit. Item
Strattis Αἱ δ’ἀλεκτρυόνες
ἅπασαι καὶ τὰ {κορίδια}[6]
<χοιρίδια>
τέθνηκεν.
Et Anaxandrides Rhodius {Comicns}<Comicus> Ὀχευομένας
τὰς
ἀλεκτρυόνας
θεοροῦσιν ἄσμενοι.
Et Theopompus[7]
Ἄχθομαι δ’ἀπολωλεκώς
ἀλεκτρυόνα
τίκτουσαν
᾿ῳά πάγκαλα.
Et Aristophanes[8]
᾿ῼόν
μέγιστον
τέτοκεν, ὡς
ἀλεκτρυών. |
In
Aristophanes Gýnai
tí tň psóphëma
estí? Hë alektryřn O
woman what’s this noise? It’s the hen And
in Daedalos |
Thomas
{magister} <Magister>[9]
quoque annotat, vocem ἀλεκτρυών
significare marem, et faeminam, et Hesychius[10]
veteres ἀλεκτρυόνας
Gallinas vocare scribit. Gallus etiam dicitur ἀλέκτωρ,
a quo fit, ἀλεκτορίς,
Gallina, quam posteriorem vocem Varinus, et Thomas Magister poëticam
esse dicunt: ἀλέκτωρ
vero vocabulum esse ἀδόκιμον.
Verum cum Aristoteles[11]
ἀλεκτορίδα
etiam nominet, ac Galenus[12]
ἀλεκτρυόνος
καὶ
ἀλεκτορίδος
αἷμα dicat:
itaque ego vocem ἀλεκτρύαινα
prorsus ἀδόκιμον,
ἀλέκτωρ
vero poëticam {tantum}[13]
contra illos esse dixerim; qui cum ἀλεκτορίς
poëticum faciant, poëtae nullius testimonium adducunt, et ego quoque
nullum ex poëtis hac voce usum memini, ἀλέκτορα
vero in prosa nemo dixit, sed poëtae aliquot, Aristophanes, Theocritus,
Cratinus, aliique[14]. |
Also
Thomas Magister |
Ἀλεκτορίς
vero Athenaeo non Gallina est, sed Gallus.
Usus, inquit, nostro tempore
obtinuit, ut Gallinae Ὄρνιθες, et Ὀρνίθια
dicantur, Galli vero
ἀλεκτρυόνες,
et ἀλεκτορίδες.
Apud Varinum ἀλεκτρίς
pro Gallina legitur, sed forte impressoris culpa pro ἀλεκτορίς,
ut videtur. Reperitur et ἀλεκτόριος
pro ἀλεκτόρειος.
Ἀλέκτωρ
vero Gallus dicitur, quod nos, ut apud Athenaeum[15]
est, ἐκ
τοῦ λέκτρου,
id est e cubili excitet. Ille, ut videtur, intelligit esse ex alpha
privativo, et λέκτρον, quod nos ἄλεκτρος
faciat. Eustathius vult esse ex alpha privativo, et verbo λέγω,
id est cubo; ut videlicet sit λέκτωρ,
deinde praefixo alpha privativo ἀλέκτωρ:
unde ἀλεκτορίσκος.
Caeterum etiamsi ἀλέκτωρ ex α privativo, et λέγω deducamus, ἀλεκτρυών,
quod idem est, quod ἀλέκτωρ[16],
Gallus nempe, et interdum etiam Gallina, ut mox ex Aristophane diximus,
et Athenaeo, ex α
privativo, et λέκτρον
potius fieri dicendum est. Hanc vocem nempe ἀλεκτρυών
Homeri saeculum, teste Varino non agnovit. Utebantur nimirum antiquitus,
ut diximus paulo ante, tantum voce ὄρνις
de Gallo in genere masculino, de Gallina in faeminino. Cum vero ἀλεκτρυών
nomen viri est, cuius Homerus[17]
meminit, servat o magnum
in genitivo, secundum Varinum, secundum vero Eustathium mutat[18]. |
In
Athenaeus alektorís is not the hen but the cock. He says: In
our times the custom obtained that the hens are called órnithes
– birds - and orníthia
-birdies, the cocks on the contrary alektryónes and alektorídes.
In Varinus alektrís is read for hen, but perhaps, as it seems,
in place of alektorís owing to the printer. There is also found alektórios
instead of alektóreios - gallinaceous. Really, the cock is
called aléktřr because, as we find in Athenaeus, ek toű léktrou,
that is, it brings out of the bed. He, as it seems, is thinking that it
comes from an alpha privative and léktron - nuptial bed, being
that it makes us álektros - without marriage. Eustathius of
Thessalonica |
Βοσκάς
ὀρταλίς
Nicandro[19]
gallina est domestica, sive altilis. Βρητὸς
apud Hesychium, et Varinum gallus anniculus. Ἠϊκανός[20]
gallinaceus, ut iidem interpretantur. Ἱππαλεκτρυών
dicitur magnus gallus apud Aristophanem[21].
Κέρκνος
iisdem Hesychio, et Varino scilicet, vel Accipiter est, vel Gallinaceus,
sed Accipiter potius meo iudici<o>, isque Circus: uti etiam Κῆρυξ,
quae vox Suidae pariter, et Varino Accipitris genus est, et
Gallinaceus. Κίκιῤῥος
Gallinaceus, Hesychius, et Varinus. Κικκὸς
oxytonum, Gallinaceus, paroxytonum vero parva cicada[22],
et Κίκκα
paroxytonum, Gallina, Iidem. Videtur autem vox per onomatopoeiam
facta. Κοκκοβόας
ὄρνις[23]
de Gallinaceo accipiendum videtur apud Sophoclem[24],
ut vult Eustathius[25],
nimirum quoque a voce, de qua verbum κοκκύζειν
Graeci usurpant: videtur itaque epitheton esse. |
Boskás
ortalís - fatted young hen - in Nicander |
Κόρκορα
ὄρνις,
Pergaeis Hesychius, et Varinus.
Κορυθών
ἀλεκτρυών, αἱ νεανίδες{.}<,>
Iidem. Forte autem sic nominatus fuerit Gallus, quod κόρυθα[26]
id est, cristam gerat: et eadem ratione fortassis etiam κορυνθεύς
apud eosdem, sed quae vox eis etiam cophinum et calathum
significat. Κόσκικοι,
οἱ
κατοικίδιοι
Ὄρνιθες{.}<,>
Iidem. Apparet autem priorem vocem a κικκός
formari. Κοττοὶ,
Gallinacei a crista capitis sic dicti apud eosdem in Προκόττα,
quod est, κεφαλῆς
τρίχωμα. Κόττος,
ὄρνις,
sed equum quoque aliqui sic vocabant{.)}<,>
Iidem. Et rursus Κοττοβολεῖν
τὸ
παρατηρεῖν
τινὰ ὄρνιν.
Κοττυλοιοί
κατοικίδιοι
ὄρνεις: sed Varinus legit κοττυλιοί
per iota in penultima. Hesychius vocem κόττος
alibi in dictione κόττη generaliter pro qualibet ave accipi scribit, proprie vero esse
Gallinaceum. Κοτίκας Gallus{.}<,>
Iidem. Κροκίας
apud Plutarchum[27]
Gallus est, quem Hermanubidi immolari solere tradit. Κύμβαι
ὄρνιθες. Iidem. Videntur
autem aves simpliciter intelligendae, quoniam cymbateutae etiam Varino
sunt aucupes. |
Kórkora is a bird for the inhabitants of Perge |
[1] Aristophanes Clouds 662-63. (Lind, 1963) – In greco ὁ ἀλεκτρυών č il gallo, ἡ ἀλεκτρυών la gallina, ὁ ἀλέκτωρ č il gallo, anche il marito; dal primo vocabolo, per coniazione comica, Aristofane in Nuvole 666 riporta ἡ ἀλεκτρύαινα, che viene tradotto con gallessa.
[2] Aristophanes Amphiaraus,
Fragment I (ed. by A. Meineke) in Fragmenta
Comicorum Graecorum II, 2 (Berlin, 1840), 953; F. W. Hall and W. M.
Geldart, Oxford text of Aristophanes, Fragment
18; edition of the Clouds by
W. J. M. Starkie (London, 1911),
159. (Lind, 1963)
[3] Plato Comicus: in A. Meineke, op. cit., 619. (Lind, 1963) – Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 401: Et in Platonis (Aristophanis, Athenaeus. positum est καὶ πλάτων, pro καὶ πάλιν a librarijs) Daedalo, Ἐνίοτε πολλαί τῶν ἀλεκτρυόνων ὑπηνέμια βίᾳ τίκτουσι ὠά πολλάκις. Ὁ δὲ παῖς ἔνδον τὰς ἀλεκτρυόνας σοβεῖ. – Quindi si tratterebbe, secondo Ateneo, di una commedia di Aristofane e non di Platone.
[4] Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 401: Sed locus, quod ad authorum citationes, non recte distinctus emendari potest ex Athenaeo, cuius verba subieci.
[5] IX,15,373e-16,374d.
[6] Forse il testo di Ateneo letto da Aldrovandi aveva effettivamente korídia, fanciulle, diminutivo di kórë, ragazza; ma il testo receptus č choirídia, diminutivo di choîros, scrofa (cho<i>rídia). – Si puň tuttavia presumere con quasi assoluta certezza che si tratta di un errore tipografico oppure di uno scorretto download praticato sul testo di Gessner, visto che Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 401 riporta: item Strattis, Αἱ δ’ἀλεκτρυόνες ἅπασαι καὶ τὰ χοιρίδια τέθνηκεν.
[7] In Pace. Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 401: Et Theopompus in Pace, Ἄχθομαι δ’ἀπολωλεκώς ἀλεκτρυόνα τίκτουσαν ᾿ῳά πάγκαλα.
[8] From Aristophanes’ Daedalus; the fragment is found in A. Meineke, op. cit., 1016 [in Fragmenta Comicorum Graecorum]; it is quoted also by Eustathius, 1479-1528 and by Photius, 624-28. Aldrovandi wrongly refers it to the Peace. (Lind, 1963) – Come giustamente rileva Lind, Aldrovandi ha commesso un semplicissimo ma grave errore: nella nota a bordo pagina appone il riferimento in Pace come appartenente ad Aristofane, mentre non fornisce alcun riferimento per il comicoTeopompo, al quale, stando a Gessner, appartiene Pace.
[9] Thomas Magister, ed. by F. Ritschl (Halle, 1832). (Lind, 1963)
[10] Hesychius, I, 16; see note 23 and Latte’s edition, I, 101. (Lind, 1963)
[11] Aristotle History of Animals 6. 1, 558b 27. (Hereafter referred to as Aristotle H. A.) (Lind, 1963)
[12] Galen De Simplicium Medicamentorum Temperamentis et Facultatibus in Medici Graeci (ed. by C. G. Kuehn, Leipzig, 1821-33); first Paris edition, 1530; another at Leyden, 1561. (Hereafter cited as Galen De Simpl.) (Lind, 1963)
[13] Questo tantum č riportato a casaccio da Aldrovandi, rendendo oltretutto indaginosa la traduzione. Infatti nel testo di Gessner – da cui č stato praticato il download – tantum č in correlazione con et. Invece nel testo di Aldrovandi bisognerebbe associare tantum a poëticam oppure a contra. - Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 401: Itaque ego vocem ἀλεκτρύαινα prorsus ἀδόκιμον dixerim, ἀλέκτωρ vero poeticam tantum contra Varinum et Thomam Magistrum: qui cum ἀλεκτορίς poeticum faciant, poetae nullius testimonium proferunt, et ego quoque nullum ex poetis hac voce usum memini.
[14] Se crediamo a Gessner –
e conviene crederci - questi altri sono i Settanta
in Proverbi 30,31 (che č un libro poetico dell'Antico Testamento) e
Kiranide
,
ammesso che si tratti di Kiranide e che il suo testo fosse considerato
poesia. - Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 401: ἀλέκτορα
vero in prosa nemo dixit, sed poetae aliquot,
Aristophanes, Theocritus, Cratinus. item Septuaginta Prov. 30. et Kirań. - Proverbi
30,31:
gallus succinctus lumbos, “il gallo, che passeggia spavaldo fra le
galline, il caprone, che marcia in testa al suo gregge, il re, quando
arringa il suo popolo.” (La Sacra Bibbia, Edizioni
Paoline, 1958)
– Settanta: καὶ
ἀλέκτωρ
ἐμπεριπατῶν
θηλείαις
εὔψυχος καὶ
τράγος
ἡγούμενος
αἰπολίου καὶ
βασιλεὺς δημηγορῶν
ἐν ἔθνει.
[15] IX,16,374d.
[16] Eustazio, pag. 182,11 (ad Iliadem II 103); pag. 1479,28 (ad Odysseam I 10): apň toű légř léktřr e aléktřr.
[17] There is a marginal reference to Homer Iliad, Book 17; this must be to line 602: “great-hearted son of Alectryon,” the only reference in Homer to the word for chicken in Greek, although a proper name here. (Lind, 1963)
[18] Eustazio, pag. 1120,12 (ad Iliadem XVII 602): Óti Alektryřn kýrion keîtai entaűtha ou phylássřn tň ř en tëi genikęi hřs Ëlektrýřn.
[19] Alexipharmaca, 293.
[20] Forse da ëřs, l’uccello che canta al mattino. - Perhaps from ëřs, the bird singing in the morning.
[21] Ranae 937 ecc.
[22] κίκους = giovane cicala = young cicada.
[23] kókky = cucců, voce del cuculo + boář = mando un grido - kókky = cuckoo, the voice of the cuckoo + boář = to bawl.
[24] Sophocles, Fragment 900; F. Ellendt, Lexicon Sophocleum (sec. ed. by H. Genthe, 1872; photographic reprint, 1958), 390; A. C. Pearson, The Fragments of Sophocles, III (1917), 34, Fragment 791. (Lind, 1963)
[25] ad Odysseam IV 10 (1479,44).
[26] Il sostantivo femminile κόρυς, genitivo κόρυθος, significa elmo, casco.
[27] Il
sostantivo maschile κροκίας in Plutarco De Iside et Osiride 375e
significa color zafferano, riferito al gallo. - Plutarco, Moralia, Iside e Osiride 61 – 375d-e: Ὁ δὲ Ὄσιρις ἐκ τοῦ
ὁσίου <καὶ>
ἱεροῦ τοὔνομα
μεμιγμένον
ἔσχηκε·
κοινὸς γάρ
ἐστι τῶν ἐν
οὐρανῷ καὶ
τῶν ἐν ᾅδου
λόγος· ὧν τὰ [375e]
μὲν ἱερὰ, τὰ δὲ ὅσια τοῖς
παλαι ἔθος ἦν
προσαγορεύειν.
Ὁ δ'
ἀναφαίνων τὰ οὐράνια καὶ τῶν
ἄνω φερομένων
λόγος Ἄνουβις,
ἔστι δὲ ὅτε καὶ
Ἑρμάνουβις
ὀνομάζεται,
τὸ μὲν, ὡς τοῖς
ἄνω, τὸ δὲ, ὡς
τοῖς κάτω
προσήκων. Διὸ
καὶ θύουσιν
αὐτῷ τὸ μὲν
λευκὸν
ἀλεκτρυόνα,
τὸ δὲ κροκίαν,
τὰ μὲν
εἰλικρινῆ καὶ
φανὰ, τὰ
δὲ μικτὰ καὶ
ποικίλα
νομίζοντες. - Sic ergo Osiris nomen
habet ex hosio et hiero (quod est sancto et sacro)
conflatum: communis enim est ratio eorum quae in coelo et apud inferos sunt,
quorum altera hiera, altera hosia veteres nuncupabant. Jam qui coelestia
ostendit Anubis, superiorum quasi ratio (ano enim supra est),
aliquando etiam Hermanubis usurpatur: altero nomine superioribus, altero
inferis scilicet conveniente: itaque ei immola{ba}nt alias album, alias
flavum gallum: supera sincera et manifesta, infera mixta et varia esse
docentes. (Plutarchi Scripta Moralia tomus primus, Frederic Dübner, Parisiis, Editore Ambrosio Firmin Didot, 1868)
- Osiride ha ricevuto il nome dall'unione di hósios (santo) e hierós
(sacro): infatti il modo di esprimere le cose che stanno in cielo e agli
inferi č equivalente; e gli antichi avevano l'abitudine di chiamare hierŕ
(sacre) le prime, hósia (sante) le seconde. Siccome Anubi č colui
che svela le cose celesti e la spiegazione razionale delle cose che si
muovono verso l'alto, e talvolta č anche chiamato Ermanubi, in quanto il
primo nome riguarda ciň che sta in alto, il secondo ciň che sta in basso.
Per cui gli immolano anche un gallo bianco nel primo caso, nel secondo caso
uno color zafferano, volendo significare nel primo caso le cose pure e
pulite, nel secondo caso le cose mescolate e multiformi. (traduzione di Elio
Corti – revisione di Roberto Ricciardi) – Aldrovandi ne riparlerŕ a
pagina 256.