Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti - reviewed by Roberto Ricciardi
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Κώκαλον[1]
genus [189] quoddam Gallinacei{.}<,>
Iidem. Et Κώκαλος,
Varino quoque proprium nomen est. Μηδικοί,
aves Medicae, Gallinacei{.}<,>
Iidem. Aristophanes[2]
μῆδον
avem facere videtur. Scholiastes Gallinaceum accipiendum suspicatur.
Alibi quidem dubitat, an ulla avis recte μῆδος
appelletur. Caelius[3]
a Medis dici asserens, etiamsi, inquit,
in latinis literis Medicum de
procuratore {pronunciari}
<pronuntiari> animadvertimus a verbo
μήδομαι,
idest curo.
Sed cum Gallinaceus ab eodem comico etiam Persica avis dicatur,
Medum quoque, vel Medicam avem pro Gallinaceo accipi ab eo verisimile
est. |
Køkalon
is a kind of chicken, again Hesychius |
Ὀλόφωνος
Hesychio Gallinaceus est, sic dictus vel a lopho, id est crista, vel ab
eo quod inter canendum in sublime se erigat, ἀπὸ
τοῦ ἐν τῷ
ᾄδειν ὄλον
αἴρεσθαι καὶ
μετεωρίζεσθαι.
Ὀρταλίς
Nicandro Gallinam significat. Ὄρνιθα
casu recto Graecis hodie vulgo Gallina est. Ὀρθοβόαν[4]
Gallum dicebat Alexarchus Cassandri Macedonum Regis frater, qui
Uranopolim aedificavit, quique peculiares dicendi formas invexit,
nimirum quod inter canendum se erigat, unde et ὀλόφωνον,
dictum quidam conijciunt, ut diximus nisi quasi ὀρθροβόαν
potius a matutino cantu[5],
sic appellatum placeat. Ὀρτάλιχος[6]
vox poëtica tum Gallum ipsum, tum pullum Gallinaceum significat, sed
pullum frequentius, ut post dicemus[7].
Boeotice tamen ipsi Gallinacei etiam sic dicuntur apud Aristophanem[8],
ut referunt Scholiastes, et Varinus. Ὀρθριοκόκκυγα[9]
Sophocles habet pro Gallina, ni fallor[10].
Περσικός
ὄρνις Persica
avis Gallinaceus dicitur propter cristam. Unde Aristophanes[11]:
Multos pueros deceperunt amatores,
alius Coturnice, alius Persica ave, aliave donata: Ubi Scholiastes Pretiosa,
inquit, omnia quibus solus
Persarum rex utebatur, Persica vocabantur, et hoc in loco avis
Persica non certam aliquam avem designat. Sunt tamen, qui Gallinaceum,
et qui Pavonem interpretantur. Pist<h>et{h}aerus[12]
Gallum avem Persicam dici tradit ab Alectryone olim, ut diximus apud
Persas imperante[13]. Ubi etiam Scholiastes,
forte, inquit, Alectryona
vocat Medum avem. Nam Persas Medos quoque appellabant. Σέρκος
Hesychio, et Varino Gallinaceus est, et σέλκες Gallina<e>. Χειλῶνες
Gallinacei quidam{.}<,> Iidem.
Ψήληκες[14],
τῶν
ἀλεκτρυόνων
οἱ
νοθαγένναι,
Suidas, et Hesychius. ᾿ῼδός
ὄρνις, pro Gallinaceo legitur apud
Pollucem. Caeterum cum pullus adhuc est, seu recenter natum, hoc
Gallinaceum genus, Graecis, uti etiam {latinis} <Latinis>, aliter
dicitur.
Νεοσσός
nimirum illis, his pullus: at Nicander ea voce pro Gallinaceo adulto
usus est hoc versu[15].
Ὀρταλίς
αἰχμητῆσιν
ὑπευνηθεῖσα
νεοσσοῖς. Νέβρακες
Hesych. et Varinus pullos Gallinaceos appellant. Ab Athenaeo[16]
νεοσσοί
ὄρνιθες, et ἵπποι dicuntur,
id est, quasi <e>quuli. Credo,
inquit Hermolaus, quia pulli
proprie sunt equorum. Νεοττίδες
ἀλεκτορίδων
καὶ χηνῶν
Aristoteli[17]
dicuntur faemellae iuvencae e Gallinaceo genere, vel Anserino, quae
nuper scilicet parere coeperunt: possunt et sic dici antequam pepererint.
Ὀρταλίχους
Etymologus[18],
et Varinus pullos vocant, qui nondum volare possunt. Hinc ὀρταλίζειν[19],
verbum de avibus volare incipientibus, vel de iis, qui pueros in sublime
efferunt, citato motu, et improprie deinde de aliis motibus: Aristophani[20]
vero superbire, et efferri significat, haud dubio propter naturam Galli,
qui, ut diximus, etiam ὀρτάλιχος
dicitur[21]. |
Olóphønos
- wholly voice - is
the rooster in Hesychius, so called either from lòphos |
Quemadmodum
vero ὄρνις
apud Graecos, ut dictum est, eodem pariter modo apud {latinos} <Latinos>
avis aliquando pro Gallo, Gallinave absolute ponitur. Ita Rhodias aves
pro Rhodiis Gallinis Columella[22]
dixit, et Graece Ταναγραῖους
ὄρνιθας,
genere masculino pro
Gallinaceis Tanagraeis legimus. Apud probatissimos authores latinos
Gallus dicitur, et cum adiectione Gallinaceus, et simpliciter quoque
Gallinaceus. Unde Albertum, aliosque latini sermonis imperitiores
hallucinari constat, cum Gallum Gallinaceum, Capum, hoc est Gallum
castratum interpretentur. In quem errorem ipsemet Isidorus[23]
etiam impegit, Gallum simpliciter Capum appellans, eo, ut videtur,
argumento nixus, quod veteres Gallos castratos vocarent: cum tamen
contra veteres classici quique Gallos mares in hoc avium genere
nuncupent. Haud me latet interim Martialem alibi aperte scribere, Gallum
a castratione dici, sed is eo loco iocatur, non serio agit. Ait autem{.}<:>[24] Ne
nimis exhausto macresceret inguine Gallus, |
As
it was said, as órnis is used among Greeks, alike sometimes
among Latins is used avis – bird - without distinction for cock
or hen. So Columella The
cock, lest he should grow too thin having dried up the lower belly, |
Gallinae, inquit M. Varro[25],
trium sunt Generum, Villaticae, rusticae, et Africanae. E quibus
tribus
generibus proprio nomine vocantur faeminae, quae sunt villaticae
gallinae, mares Galli, Capi seminares {seminares} <semimares>, {quod sint castrati} <qui sunt castrati>.
Hinc Gyb. Longolius[26]
totum hoc avium genus, quod de Gallinario devolat, Gallinaceos vocari
scribens, id quoque nullo probato authore fretus fecisse videri potest:
Cum Gallinarum saepius quam Gallinaceorum nomen universaliter pro toto
genere ab authoribus usurpetur, quam nimirum pluries ut videmus in hoc
genere, quam mares propter utilitatem, alantur Faeminae enim ut post suo
loco patebit, maximam propter partum praebent utilitatem, et unus mas
multis sufficit. Gallinaceus a Gallina fieri videtur, et vel simpliciter
pro Gallo ponitur, vel tanquam epitheton ei adiungitur, differentiae
fortassis gratia, ut nimirum amphibologia evitetur. |
Marcus
Varro |
[1] Κώκαλος·
κώκαλον·
πάλαιον· καὶ
εἶδος
ἀλεκτρυόνος, Hesych.
This Hesychian gloss is corrupt and obscure; but there may underlie it the
Italian cocàl, cocale, cucale, common words along the
Adriatic (Venice, Trentino, Ancona) for a Sea-gull, - κώκαλον·
τὸν λάρον (?). - (D’Arcy
W. Thompson, A Glossary of Greek Birds, 1966 (1895))
[2] Gli uccelli 277: ὄνομα τούτῳ Μῆδός ἐστι. (D’Arcy W. Thompson, A Glossary of Greek Birds, 1966 (1895))
[3] Aldrovandi trae verosimilmente la notizia dal libro X, capitolo 13 del Lectiones antiquae di Lodovico Ricchieri.
[4] Orthós = dritto + boàø = mando un grido - orthós = straight + boàø = to bawl.
[5] Ateneo Deipnosophistaí III,54,98e.
[6] Diminutivo di ortalís = gallina giovane - diminutive of ortalís = young hen.
[7] Ateneo Deipnosophistaí XIV,15,622a.
[8] Aristophanes Acharnians 871; see W. J. M. Starkie’s edition (London, 1909), 179-80. (Lind, 1963)
[9] orthriokókkyx = che canta all’alba - orthriokókkyx = who crows at dawn.
[10] Le galline non cantano all'alba come fanno i galli, ma solo dopo aver deposto l'uovo, il che avviene in ore progressivamente crescenti del giorno. - Sembra si tratti del fr. 4.421di Difilo, commediografo greco del sec. IV aC che visse soprattutto ad Atene e che scrisse commedie secondo la nuova tendenza del teatro alessandrino (commedia nuova). Del centinaio di opere sue non abbiamo che frammenti. – Quindi Aldrovandi commette due errori contemporaneamente. Bastava che almeno una volta tanto facesse un accurato download da Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 402: Ὀρθριοκόκκυξ ἀλεκτρυών, Diphilus apud Eustathium. Gessner sta parlando non di galline, bensì di epiteti del gallo.
[11] Aves 707.
[12] Aristofane, Gli uccelli. (Aldrovandi) - 483. - Peisthétairos = Gabbacompagno - Peisthétairos = Companion-swindler.
[13] Già citato a pagina 184:
Quidam Alectryon nomine tyrannidem quondam gessit, et Persis primus
imperasse dicitur, etiam antequam vel Darius, vel {Megabyzus[13]}
<Megabazus>: unde etiam Gallus, ut post dicemus, ales Persica
appellatur. – Ne riportiamo anche la nota a pie' pagina relativa al qui
pro quo Megabizo/Megabazo. La
notizia che un certo Alektryøn fu tiranno dei Persiani prima di
tutti, anche di Dario e di Megabazo - e non di
Megabizo
-, viene dalla
commedia di Aristofane Gli uccelli, 483. È probabile che Aldrovandi
abbia dedotto l’errore dal testo di Conrad Gessner, Historia
Animalium III (1555), pag. 404: Alectryon olim tyrannidem gessit, et
Persis primus imperavit, etiam ante Darium et Megabyzum: unde etiamnum ab
illo imperio Persica avis appellatur, Pisthetaerus apud Aristoph. in Avibus.
– A sua volta Gessner potrebbe aver dedotto l'errore da qualche testo come quello di Aldo Manuzio del 1498 che riporta: πρῶτον
πάντων
δαρείου καὶ μεγαβύζου.
- In Aves 481 sgg. si dice semplicemente che in origine gli uccelli
regnavano sugli uomini, e Pistetero mostrerà immediatamente il gallo (tòn
alektryóna), come regnava sui Persiani, prima di tutti i Dari e i
Megabazi, cosicché il gallo è chiamato “uccello persiano”.
[14] Psëlëkes, plural of psëlëx, possibly akin to sélkes; but on the other hand it may stand for psìlëkes, i.e. bald, and may refer to some combless or small-combed breed of Fowls. (D’Arcy W. Thompson, A Glossary of Greek Birds, 1966 (1895))
[15] Nicander Alexipharmaca 294: “the free-feeding fowl, when brooding her warlike chicks,” translated by A. S. F. Gow and A. F. Scholfield (Cambridge University Press, 1953), traduzione citata da Lind (1963) relativa al testo di Nicandro τοῖὰ τε βοσκὰς | ὀρταλίς αἰχμητῆσιν ὑπευνηθεῖσα νεοσσοῖς. presente nell'edizione di Jean de Gorris del 1557. – Tale traduzione di Gow & Scholfield non rispecchia assolutamente quella latina di Jean de Gorris (1505-1577): [...] mox sordes similis profunditur ovis,| qualia concepit coitu gallina frequenti, [...]. (Parigi, 1557) – Aldrovandi basandosi su qualche lessico - come avrà fatto anche Jean de Gorris - non identifica i neossoí coi pulcini, ma con i galli, che sono aggressivi e focosi e che sottomettono le galline. Infatti il Thesaurus Graecae linguae (1572) di Henri Estienne – alias Stephanus – alla voce neottòs riporta che "per iocum foemina etiam aliqua aut masculus neossòs dicitur, quuum tenerae seu virentis adhuc aetatis est". Per cui questi neossoí sono dei giovani galli libidinosi, aggressivi, che saltano ripetutamente addosso alle galline facendo aumentare la produzione di uova, e non si tratta di pulcini aggressivi che stanno sotto a una chioccia. - La traduzione di Gow & Scholfield viene inficiata anche da Gessner a pagina 402 quando tratta degli epiteti dei galli, ed è molto verosimile che Aldrovandi si sia ispirato a Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 402: Ὀρταλίς αἰχμητῆσιν ὑπευνηθεῖσα νεοσσοῖς, Nicander. dixit autem neossos, id est pullos, pro gallinaceis adultis.
[16] Liber 9. (Aldrovandi) - IX,15,373a-16,373e.
[17] Historia animalium VI 559b 23.
[18] Etymologist: Etymologicum Magnum, ed. by T. Gaisford (Oxford, 1848). (Lind, 1963)
[19] Il verbo ortalízein è attestato solo nello scoliaste di Aristofane, che in Equites 1344 usa il composto anortalízø ‘battere le ali e gridare in segno di vittoria, inorgoglirsi’.
[20] In Equitibus. (Aldrovandi) - 1344 (anørtálixon).
[21] Teocrito, XIII,12.
[22] De re rustica VIII,11,11: Neque est quod committatur ut Rhodiacae aves pavoninis incubent, quae ne suos quidem fetus commode nutriunt.
[23] Etymologiae XII,7: Gallus a castratione vocatus; inter ceteras enim aves huic solo testiculi adimuntur. Veteres enim abscisos gallos vocabant. Sicut autem a leone leaena et a dracone dracaena, ita a gallo gallina. Cuius membra, ut ferunt quidam, si auro liquescenti misceantur, consumi.
[24] Epigrammata 13, 63 Capones: Ne nimis exhausto macresceret inguine gallus, | amisit testes. Nunc mihi gallus erit.
[25] Aldrovandi amputa la sequenza del testo di Varrone, tratto dal Rerum rusticarum III,9,1-3: Igitur sunt gallinae quae vocantur generum trium: villaticae et rusticae et Africanae. [2] Gallinae villaticae sunt, quas deinceps rure habent in villis. De his qui ornithoboscion instituere vult, id est adhibita scientia ac cura ut capiant magnos fructus, ut factitaverunt Deliaci, haec quinque maxime animadvertant oportet; de emptione, cuius modi et quam multas parent; de fetura, quem ad modum admittant et pariant; de ovis, quem ad modum incubent et excudant; de pullis, quem ad modum et a quibus educentur; hisce appendix adicitur pars quinta, quem ad modum saginentur. [3] Ex quis tribus generibus proprio nomine vocantur feminae quae sunt villaticae gallinae, mares galli, capi semimares, qui sunt castrati.
[26] Dialogus de avibus et earum nominibus Graecis, Latinis, et Germanicis (1544).