Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti - reviewed by Roberto Ricciardi
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Ut modo de utilitate [204] huiusmodi sive cantus, sive cucu<r>ritus, quam hominibus praestat, dicamus, scire licet, veteres[1] in primis gnomonibus horariis nondum repertis noctis deliquium, et accessum diei eo metitos esse: etenim initium a prima mediae noctis inclinatione ordiebantur, proximumque tempus Gallicinium vocabant, quod eo tempore lucem multo ante praesentiens incipiat canere. Tertium conticinium, cum et avis conticescat, et homines una conquiescant. Quartum diluculum mane, cum clarus iam dies esset ab exorto Sole. Itaque secundus Galli cantus multo Solis exortum antevenit, uti Iuvenalis[2] quoque meminit inquiens: Quod tamen ad Galli cantum facit ille secundi P<r>oximus ante diem Caupo sciet et Horatius[3] Sub Galli cantum consultor ubi ostia pulsat. |
Now,
for speaking of the utility that this kind of song or crowing offers to
mankind, first of all we must know that when gnomon Nevertheless,
what he does at the crowing of the second cock the
next innkeeper will know before day When
the client knocks at door at cock crow. |
Ab
hac veterum consuetudine, quod scilicet noctis deliquium, et accessum
diei Galli cantu iudicarent, sumptum est hoc vulgatum proverbium:
Priusquam Gallus iterum cantet, id
est, admodum mane, et antelucano. Videtur autem desumptum ex
Aristophane[4]: πόθεν; Ἀλεκτρυών
ἐφθέγγετο id
est: {minime gentium} Ne si quidem te illo appulisses tempore, Cum
Gallus iterum caneret. |
From
this custom of the ancients, that is, to set the fading of the night and
the approaching of the day according to the cock crow, this common
proverb has been derived: Before the cock crows a second time,
that is, early in the morning and at daybreak. On other hand it seems
that it has been gathered from Aristophanes póthen? oud’ei
mà Día tot’êlthes, hóte tò déuteron Alextryøn
ephthéngeto that
is: {not at all} Not
even if - by Zeus - you had arrived in that moment when
the cock was crowing the second time. |
Quia vero ita
diem adventantem hominibus inclamet, ἡμερόφωνος[5]
Graecis vocari meruit, quasi diem canens. Qua in re equidem
maximam mortalibus utilitatem praestat: quod tunc sibi reliquendum
lectum sciant, cum eos Gallus a profundo saepe somno excitat, unde ἀλέκτορα,
et ἀλεκτρυόνα
dictum esse ante[6]
etiam diximus. |
Undoubtedly,
because he announces to mankind the approaching of the day with such a
loud voice, he deserved from Greeks to be called hëmeróphønos
- day-announcing, since he announces the day. Undoubtedly in this
connection he performs a very great service to the mortals: because in
that moment they learn that must leave the bed, since the rooster is
awakening them from an often sound sleep, whence already before I said
that he has been called aléktora and alektryóna. |
Hinc
apud Theocritum[7]
duodecim puellae Thebanae Helenae pollicentur se mane reversuras
et novum epithalamion, seu carmen nuptiale cantaturas, ubi πρᾶτος
ἀοιδός,
id est primus cantor, nimirum Gallus Gallinaceus e cubili suo insonuerit. Νεύμεθα
κἄμμες ἐς
ὄρθρον,
ἐπείκα
πρᾶτος
ἀοιδός Ἐξ εὐνᾶς
κελαδήση,
ἀνασχὼν εὔτριχα
δειρήν Redibimus et nos mane, ubi primus cantor E
cubili suo insonuerit sustollens pulchre pennatam cervicem. |
Hence
in Theocritus Neúmetha
kámmes es órthron, epeíka prâtos aoidós Ex
eunâs keladësë, anaschøn eútricha deirën We
also
shall return tomorrow morning, when the
first singer Will have sung from his nest lifting the wonderfully feathered neck. |
Ovidius[8]
eleganter
ab eiusmodi officio, nempe quod nos e {summo} <somno> excitet,
Gallum lucis praenuncium appellat, inquiens. Iam
{dederit} <dederat> cantus lucis praenuncius ales. |
From
this kind of task, and precisely because he wakes up us from slumber,
clearly and correctly Ovid The
light’s messenger bird had already uttered his songs. |
Sed
hoc alibi[9]
clarius indicat, dum ait. Iamque
{pruinosos} <pruinosus> molitur {lucifer}
<Lucifer> axes, Inque suum miseros excitat ales opus. |
But
elsewhere he is pointing this more clearly, when he says: Now
the cold Lucifer and
the bird calls the wretched men to their work. |
Et Martialis[10]
pueros, qui frugi essent, eo tempore olim surrexisse innuere videtur,
dum alios qui tardius solito adhuc in lecto desidiose recubabant, sic
hortatur. {Surgite, nam pueri vendit ientacula pictor} <Surgite:
iam vendit pueris ientacula pistor> Cristataeque sonant undique lucis aves. |
And
it seems that Martial Get
up: the baker already sells the fancy cakes to the little boys for
breakfast And
everywhere the combed birds of light are singing. |
Eodem modo
{somniculosum} <somniculosam> Pseca<de>m e somno excitans
Aelius Iulius Crottus, inquit: Exurgit
alma de rutilo mari dies, Et nox gelatis cedit irrepens {equis} <aquis,> Cristata cecinit pluries Psecas avis, Sustolle
tandem somno oculos pigro graves. |
In
the same manner Elio Giulio Crotti The
vitalizing day rises from
the red sea, And
the night vanishes creeping into
the chilly waters, O
Psecas, the combed bird has often sung, Lift
up at last your eyes grown heavy with sluggish sleep. |
Huc spectat
Galli encomium, quod nobis Plinius[11]
his verbis exaratum reliquit: Proxime
gloriam sentiunt et hi nostri vigiles nocturni, quos excitandis in opera
mortalibus, rumpendoque somno natura genuit. Norunt sidera, et ternas
distinguunt horas interdiu cantu; cum sole eunt cubitum, quartaque
castrensi vigilia ad curas laboremque revocant, nec solis ortum incautis
patiuntur obrepere, diemque venientem {nunciant}
<nuntiant>
cantu, ipsum vero cantum plausu laterum. Quae sane omnia
cantui eius potius, quam ingenio accepta referre debet humanum genus. |
Here
is fitting the praise of the rooster which Pliny |
Amant
hunc cantorem milites, quia in castris illo[12]
vice pariter horarii gnomonici utuntur. Nam cum statis
<noctis> horis vigilias mutare coguntur hoc indice noctis
intervalla discriminant: <Crepusculo cubitum eunt, tribus ante noctis
statum (id est ante mediam noctem) horis cantant. medio eiusdem spatio
vocem iterant. tribus itidem ab intempesta nocte horis, iterum cantil{l}ant:
quod tempus ob id gallicinium appellatur.> quare bellicis curribus
aliquando singulis singulos Gallos alligant.[13]
Prisci itaque excubiarum, et vigiliarum signum indicaturi Gallum potius,
quam ullum aliud animal depingeba<n>t. |
Soldiers
enjoy this singer because in their camps they use him instead and alike
a gnomon sundial. In fact, when at night’s appointed time they must
change watches, they split up the night’s intervals by this signal:
<They go to roost at twilight, they sing three hours before night's
beginning (that is, before midnight). At half of this nighttime interval
they reiterate the song. And so also again they hum three hours from the
beginning of night's heart: and, because of this, this moment is said gallicinium
- the dawn.> therefore sometimes they fasten a rooster to each of
their war chariots. Thus the ancients, when they had to indicate the
signal of duties and watches, they represented the rooster rather than
any other animal. |
Disputant
multi, cur non multum ante solis ortum cantum illum suum repetat: sunt
qui causam eius ad avis naturam referant, sunt qui ad sympathiam eius
cum illo sidere. |
Many
dispute the reason why he is repeating his song not too much before
sunrise: there are some ascribing the cause of this to the bird's
nature, others ascribe it to his sympathy with that star. |
[1] Confronta Macrobio,
commento al Somnium Scipionis di Cicerone 1,3,12 dove si parla di contici<n>ium
e gallicinium.
[2] Satira IX, 107-108: quod tamen ad cantum galli facit ille secundi|proximus ante diem caupo sciet, [...].
[3] Satirae I.1,10. È quella che inizia con: Qui fit, Maecenas, ut nemo, quam sibi sortem...
[4] Il passo di Aristofane è
introvabile, anche se per Lind (1963) il riferimento è a Le donne a
parlamento o Ecclesiazuse 30-31.
Fra l’altro alcuni lessici - Passow, Bailly - rimandano per ephthéngeto
ad
Aristofane Ecclesiazuse
191, come sembra anche
Aldrovandi <in Concion(antibus)>, mentre Liddel-Scott non registra
tale verbo. Franco Montanari lo riporta solo a proposito di Luciano Dialoghi delle cortigiane
10,3. Ad ogni modo la traduzione, eliminando il minime gentium
incomprensibile, sembra essere: “Da dove?” “Neppure se per Zeus tu
fossi giunto allora, quando il gallo cantava per la seconda volta”. - Il
passo è tratto da Gessner che a sua volta lo trae da Erasmo da Rotterdam.
Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555) a pagina 405:
Hinc Iuvenalis, Quod tamen ad galli cantum facit ille secundi, Proximus ante
diem caupo sciet. Consimiliter Aristophanes in Concionatricibus, Οὐδ’εἰ
μὰ Δία τοτ’ἦλθες,
ὅτε τὸ
δεύτερον Ἀλεκτρυών
ἐφθέγγετο, Erasmus.
[5] Cfr Simonide,
f. 47D = PMG 583, citato da Ateneo
IX,16,374d. Aldrovandi leggeva il passo nell’edizione di Fulvio Orsini
,
Carmina...lyricorum...ex Bibliotheca Fulvii Ursini Romani, Antverpiae
1568, dato che segue la lezione hëmeróphønos,
nuntius diei, e non
quella dei codici di Ateneo himeróphønos = dalla voce soave.
[6] A pagina 184.
[7] Theocritus Idylls 18. 56-57. (Lind, 1963)
[8] Fasti II,767.
[9] Amores I.VI,65-66
[10] Epigrammata XIV, 223, Adipata: Surgite: iam vendit pueris ientacula pistor|Cristataeque sonant undique lucis aves.
[11] Già in parte citato a
pagina 183 - Naturalis historia X,46: Proxime gloriam sentiunt et hi
nostri vigiles nocturni, quos excitandis in opera mortalibus rumpendoque
somno natura genuit. Norunt sidera et ternas distinguunt horas interdiu
cantu. Cum sole eunt cubitum quartaque castrensi vigilia ad curas laboremque
revocant nec solis ortum incautis patiuntur obrepere diemque venientem
nuntiant cantu, ipsum vero cantum plausu laterum.
[12] Illo non viene emendato con illis. Il discorso fila liscio.
[13] Imperdonabile
l’amputazione perpetrata da Aldrovandi al testo di Gessner, ricavato da
Gisbert Longolius.
Il discorso di Ulisse è monco e quasi insulso. Aldrovandi, se voleva
ricavare spazio, poteva, per esempio, dare dei tagli abbondanti ai
ripetitivi e nauseanti Moralia di Gregorio Magno. Ma non lo fece:
doveva lisciare l’Inquisizione! - Pertanto
si procede all’integrazione con il testo di Conrad
Gessner Historia
Animalium III
(1555), pag. 383: Amant et hunc cantorem milites, quia in castris
illis vice horarii gnomonici est. Nam cum statis noctis horis vigilias
commutare coguntur, hoc indice noctis intervalla discriminant. Crepusculo
cubitum eunt, tribus ante noctis statum (id est ante mediam noctem) horis
cantant. medio eiusdem spatio vocem iterant. tribus itidem ab intempesta
nocte horis, iterum cantil{l}ant: quod tempus ob id gallicinium appellatur.
Itaque bellicis curribus aliquando singulis singulos gallos alligant, Gyb.
Longolius.