Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed
by Fernando Civardi -
translated by Elio Corti - reviewed by Roberto Ricciardi
Hebrew reviewed by Father Emiliano Vallauri OFM Cap
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Denique
in hoc vulgato proverbio [203] Ὅταν
Νίβας
κοκκύσῃ[1],
hoc est, cum Nibas coc<c>yssaverit[2]:
id verbum de Galli voce, non autem de Cuculi dicitur. Tradunt enim in
Thessalonica Macedoniae civitate, ut supra[3]
etiam annotavimus, vicum esse, cui nomen Nibas, ubi Galli nunquam vocem
edant. Hinc merito κοκκοβόας
ὄρνις,
et ὀρθριοκόκκυξ
Gallus Hesychio[4],
et Varino dicitur. Haud tamen interim nego Cuculo eam vocem convenire:
siquidem suo loco id alias ostendi. |
Finally,
in this common proverb Hótan
Níbas
kokkýsëi,
that
is, when Nibas will have crowed: the verb is referring to the voice of
the cock and not of
the cuckoo. In fact, as I noted above, they say that in the Macedonian |
῎ᾼδειν verbum
de Gallinaceorum voce privatim usurpari scribunt Pollux, et
Eustathius[5].
Gallinas gracillare diximus, alii pipare dicunt, Nonius pipare illis
proprium esse, Varro Aboriginibus, ut idem Nonius[6]
citat, Bos,
inquit, mugit, Gallina pipat: et rursus[7]:
Varro, inquit, pullos pipare dixit. Sed pullos Gallinaceos, et eiusmodi
alios proprie pipire Columella[8]
ait, sed pipare forte prisci dixerint. Nam apud Festum[9]
legimus pipationem Oscorum lingua clamorem plorantis vocari. Dum
incubant Gallinae, vocem mutant propter affectum pullorum, tunc enim
acutior evadit. Eas rustici, teste Columella[10]
glocientes appellant: Longolius crocitantes, Festus etiam glocire, et
glocidare proprium Gallinis esse ait, quae incubaturae sunt. Hebraei, ut
in syrochaldaico dictionario legere est גלוג
ghelogh dicunt. |
Julius
Pollux |
Κακκάζειν [11]
vero dicuntur circa partum teste Hesychio, et Varino, et verbum
est Atticum, cui simile est Germanorum gaggsen.
Has Politianus[12],
et Longolius singultire aiunt[13].
Pollux[14]
vero hoc verbum de Meleagridum voce in usu esse scribit. Qua de causa
quaerit Pamphilus in dialogo Gyb. Longolii[15],
cur Gallina canturit, officinam cortalem petens. long. Non canturit, sed singultit. Hoc enim verbo Varro
vocem Gallinarum {fractum} <fractam>[16],
et intra {rostra} <rostrum> formatam imitatur. Rusticorum gens
Columellae tempore glocire maluit dicere. pamp.
Gallus etiam subinde {subgultit} <singultit>. long. Recte, sed cum cantat cucu<r>rire dicitur
Latine, Graece autem κοκκύζειν.
Haec Longolius; sed Columella, ut diximus, rusticos suo tempore
glocientes vocasse scribit, quae incubant, quas, servato ad huc nomine,
rustici Itali Chioccias vocant,
nimirum a voce, et Belge, et audio Klok hennen. Recte vero Gallum, cum
canit, cucurrire dixit. |
Hesychius
and Varinus testify, the hens kakkázein - to cackle,
to cluck, to do the voice of partridge |
Gallina
etiam, cum eam est initurus Gallus, vocem format exilem, atque
mancam. Hoc suadet experientia, si quis animadvertat, Gallinam a Gallo
subsidere ad coitum patiendum, tunc enim eam is rostro ferit, qua
desinit[17]
collum, sed leviter nonnunquam, quod mordere vocabat Iuvenalis[18],
qui simul eiusmodi Gallinae vocem angustam appellat, dum inquit: Miratur
vocem angustam, qua deterius nec Ille
sonat, {qua} <quo> mordetur Gallina marito{.}<?> |
The
hen also utters a shrill and faint voice when the rooster is about to
mount her. Experience teaches us what follows: if one observes a hen
crouched down by a rooster to undergo the coitus, he then strikes her
with his beak where the neck ends - where the neck begins, at the
nape -, but sometimes softly, which Juvenal He
is surprised at the thin voice, worse than which not
even he shouts when the hen is bitten by her husband? |
Arbitror ego
id generis vocem conformari ab ea Gallina, quotiescunque coitum aut
invita patitur, aut Gallum non aeque redamat: nam hoc exemplo Satyricus[19]
masculorum illorum vocem, qui Venerem damnatam patiuntur, de quibus
loquitur in 4 superiore oratione. Licet vero Gallinae ita pro variis
actionibus, ut dixi vocem immutent, nulla tamen cantus nomine digna
videtur. Siquidem Aristoteles[20]
in hoc avium genere cantum maribus tantum datum esse testatur, auditur tamen, inquit,
aliquando faeminae cantus, et a faeminarum vulgo pro malo omine
accipitur, adeo ut canentem iugulari velint. Et Terentius[21]
pro ostento duci testis est, si Gallina cecinerit: inter monstra enim et
hoc memorat: Gallina
cecinit{,}<;> interdixit
<h>ariolus. Quo loco Donatus[22]
exponit obstetricum esse observationem, in qua domo Gallina canat[23]. |
I
do think that a voice of this kind is worked out by the hen whenever she
must undergo the coitus unwillingly or when she does not equally
reciprocate the rooster’s affection: in fact the satiric poet –
defines - with this example the voice of those males who are forced to
undergo a intercourse, of whom he speaks in the previous - ? - fourth
composition. But while hens, as I said, change to such an extent the
voice according to various activities, nevertheless none of them seems
to be worthy of song’s name. Since Aristotle |
Galli
vero cantus ἀλεκτοροφωνία
Graecis dicitur, uti et tempus, quo canere incipit. Disputant nonnulli,
an eiusmodi cantus inter euphonos, an potius inter dysphonos sit
enumerandus. Angelus Politianus[24]
refert Picum Baptistae Guarini nomine quaesivisse, cum Gallus
{intenpestivum} <intempestivus> caneret, quo pacto illud vocis a
Graecis diceretur. Etenim Iuvenalis meminit eius, et Quintilianus. Ego
certe, inquit, mi Baptista, non aliud puto, quam quod aliquando reperi
apud idoneos ἀπῳδὸν,
quanquam mihi authores iam non succurrunt. Est vero ἀπῳδὸς ea vox etiam, quae neque choro, neque fidibus concordat.
Haec ille: quibus innuere videtur, eiusmodi cantum harmoniae omnis
prorsus expertem esse: et revera cucu<r>ritus ille nihil praeter
molestum strepitum, insuavemque sonum prae se fert, et vix cantus nomine
dignus est. Unde {Tragaedi} Tragoedi>[25]
etiam κήρυκας
<τοὺς>
ἀλεκτρυόνας
tanquam vocales, et clamosos praecones appellant,
teste Eusthatio ἀπὸ τοῦ
γαρύειν,
id est, a vociferando. Nam dum cucu<r>rit, altum admodum exclamat,
idque non solum interdiu, sed et noctu, ac tum statutis ferme horis. Ut
vero maiorem, ut apparet, strepitum clamosa sua voce excitet, itaque iam
iam cucu<r>riturus, alis ad latera collisis, ingentem ita sonitum
edit, seipsumque ferit: quod ideo facere ipsum D. Gregorius[26]
scribit, ut se vigilantem reddat. |
But
the rooster’s crow is said alektorophønía
by Greeks, as is also said the time at which he begins to crow. Some
dispute whether a song of this kind is to be numbered among euphonious
or among cacophonous sounds. Angelo Poliziano says that Giovanni Pico della
Mirandola |
Sunt
qui profunda nocte validius, matutino vero tempore remissius cantare
putent, eius rei hanc rationem assignantes, quod cantus vero
feratur, ventus autem noctu, quam sub crepusculum matutinum magis spiret,
cuius beneficio longius audiatur. Utut est, media fere nocte canere,
rursumque summo mane, tam clarum, ac notum est, ut supervacaneum sit
super tali re authoritates veterum citare. |
There
are people who think he crows more loudly in the deep night, whereas
more faintly towards morning, ascribing the reason of this to the fact
that the song is carried, and the wind blows more during the night than
towards morning’s twilight, and because of its favorable effect it is
heard at a greater distance. Be that as it may, it is so evident and
well-known that he sings at almost midnight and again at morning’s
top, that it would be superfluous to quote in this regard the authority
of the ancients. |
[1] Corpus
Paroemiographorum Graecorum II (1851), 573. (Lind,
1963)
[2] A pagina 273 viene riportato coccyssaverit.
[3] A pagina 193.
[4] Sembra invece trattarsi di
Eustazio, dove kokkobóas è attribuito a Sofocle
e orthriokókkux a Difilo (commediografo greco del IV sec. aC che
visse soprattutto ad Atene e scrisse commedie secondo la nuova tendenza del
teatro alessandrino (commedia nuova). Del centinaio di opere sue non abbiamo
che frammenti.).
[5] La fonte di questa irreperibile citazione è rappresentata da Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 406: Àdein verbum de gallinaceorum voce privatim usurpatur, Pollux et Eustathius.
[6] De compendiosa doctrina 156,25. – L'edizione di Parma nel 1480 riporta: Pipare proprie gallinae dicuntur. Varro in aboriginibus. Mugit bos: ovis balat: equi hinniunt: gallina pipat. - www.intratext.com riporta: mugit bovis, ovis balat, equi hinniunt, gallina pipat.
[7] Citazione sospetta. - La fonte potrebbe essere Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 415: Pipare proprie gallinae dicuntur, Nonius, Bos mugit, gallina pipat, Varro Aboriginibus citante Nonio. Varro pullos pipare dixit, Nonius. – La ricerca alla voce pipare nell'edizione della Compendiosa doctrina di Nonio Marcello stampata a Parma nel 1480 è negativa per l'affermazione di Varrone circa il fatto che i pulcini pipant. Inoltre, alla voce Pullus del capitolo De genere vel colore vestimentorum non viene citato pipare.
[8] Sia pipare che pipiare nonché pipire significano pigolare. Nell’edizione del De re rustica di Columella a mia disposizione viene usato il verbo pipare: VIII,5,14: [...] undevicesimo animadvertat an pulli rostellis ova pertuderint, et auscultetur si pipant. - La maggior parte degli editori riporta si pipiant.
[9] Paulus Diaconus
ex Festo = Paulus ex Festo, pag. 99 Müller: pipatio clamor plorantis lingua Oscorum.
[10] De re rustica - VIII,5,4: Observare itaque dum edant ova et confestim circumire oportebit cubilia, ut quae nata sunt recolligantur, notenturque quae quoque die sunt edita, et quam recentissima supponantur gluttientibus (sic enim rustici appellant avis eas quae volunt incubare), cetera vel reponantur vel aere mutentur.
[11] Kakkázein si ritrova unicamente in Esichio ed equivale a kakkabízein usato dagli scrittori attici.
[12] Rusticus: Vocibus interea crebrum singultit acutis|parturiens coniunx.
[13] Columella ricorre al sostantivo singultus, De re rustica VIII,5,3: Adsiduus autem debet esse custos et speculari parientes, quod se facere gallinae testantur crebris singultibus interiecta voce acuta.
[14] La fonte di questa irreperibile citazione è rappresentata da Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 454: Pollux hoc verbum de Meleagridum voce in usu esse scribit.
[15] Dialogus de avibus (1544) pag. 23-24: pamphilus. Qua de causa haec gallina canturit, [24] officinam cortalem petens? longolius. Non canturit, sed singultit, hoc enim verbo Varro vocem gallinarum fractam, et intra rostrum formatam imitatur. Rusticorum gens Columellae tempore glocire maluit dicere. pamphilus. Gallus etiam subinde singultit. longolius. Recte, sed cum cantat, cucurrire dicitur Latine, Graece autem κοκκύζειν.
[16] Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 454: Longolius, Non canturit, sed singultit. Hoc enim verbo Varro vocem gallinarum fractam, et intra rostrum formatam imitatur. Rusticorum gens Columellae tempore glocire maluit dicere. Pamphilus, Gallus etiam subinde singultit. Longolius. Recte. sed cum cantat cucu<r>rire dicitur Latine, Graece autem κοκκύζειν. – Gisbert Longolius Dialogus de avibus (1544) pag. 24: Lon. Non canturit, sed singultit, hoc enim verbo Varro vocem gallinarum fractam, et intra rostrum formatam imitatur. Rusticorum gens Columellae tempore glocire maluit dicere. Pamp. Gallus etiam subinde singultit. Lon. Recte, sed cum cantat, cucurrire dicitur Latine, Graece autem κοκκύζειν.
[17] Si tratta di un errore di
Aldrovandi, il quale verosimilmente non ha mai osservato come certe galline
presentino una chierica
alla nuca a forza di essere montate dal gallo, il quale per mantenersi in
equilibrio - e per dire alla gallina che chi comanda è lui - afferra col
becco le piume della nuca, che coi ripetuti accoppiamenti vengono via via
decimate. Con estrema verosimiglianza ai tempi di Aldrovandi per qualunque
persona l’inizio del collo corrispondeva al punto in cui esso si stacca
dalla testa e non dove si impianta sul torace. La riprova l’abbiamo da
numerosi passi che dimostrano questa tesi. I passi sono a pagina 336 - qua
se attollit in directum in summo collo ad occipitium -, a pagina 338 - sed
qui in anteriori parte reflectuntur a prima vertebra, aut osse colli – e -
Cum Pavonibus etiam hoc illis commune est, ut colli principium sit gracile.
– Ho potuto osservare la tonsura alla nuca di origine sessuale anche in
una femmina di germano reale nano che era l’unica partner in compagnia di
quattro maschi, uno dei quali a un certo punto è stato preso sessualmente
di mira dagli altri maschi, tanto da vivere appartato per alcuni mesi,
concedendosi di entrare nel laghetto solo in mia presenza in quanto si
sentiva protetto dagli assalti dei compagni.
[18] Satira III, 90-91: miratur vocem angustam, qua deterius nec|ille sonat quo mordetur gallina marito?
[19] Aldrovandi forse fa riferimento a Giovenale, il poeta satirico, ma nella quarta Satira non esiste alcuna allusione a quanto sta citando. Forse ha ragione Lind, il quale afferma: Aldrovandi refers to Juvenal, apparently, in the words “nam hoc exemplo Satyricus masculorum illorum vocem, qui Venerem damnatam patiuntur, de quibus loquitur in 4 superiore oratione,” but I cannot locate the reference. However, see X, 209-210: “Venerem......damnum.” This may be what he means. (Lind, 1963) Ecco i versi 207-212 della Satira X dove si accenna al dissoluto che vuole avere il piacere senza possederne la forza: Anne aliquid sperare potest haec inguinis aegri|canities? Quid quod merito suspecta libido est|quae venerem adfectat sine viribus? Aspice partis|nunc damnum alterius. Nam quae cantante voluptas,|sit licet eximius, citharoedo sive Seleuco|et quibus aurata mos est fulgere lacerna? – Conrad Gessner stavolta non ci può aiutare. Nel suo testo non esiste questa enigmatica citazione di Aldrovandi.
[20] Impossibile trovare questo frammento di Aristotele come indicato da Aldrovandi: Historia animalium Lib.8.c.3. Gli ultimi due libri della Historia animalium - cioè il IX e il X libro - non sono autentici, e quindi non furono scritti da Aristotele: si tratterebbe di una raccolta di estratti, soprattutto teofrastei, compilata all’inizio del III secolo aC. Per cui Vegetti (il traduttore) non fornisce il testo integrale del IX libro, bensì un riassunto del capitolo 49 del IX libro che suona così: “Come il comportamento degli animali è adeguato al loro carattere, cosi, reciprocamente, il carattere degli animali varia secondo i loro comportamenti e spesso variano anche le loro parti. Così la gallina se ha battuto il maschio imita il canto del gallo, cerca di montarlo e la sua coda e la sua cresta si drizzano. Reciprocamente, i galli che hanno perduto la femmina si occupano della prole e perdono i loro caratteri maschili.” Quindi nel libro IX si parla solamente delle galline che cantano quando hanno battuto un gallo, e non ricevono minacce di morte. Invece il fatto puro e semplice che le galline non cantano (quindi senza alcun accenno alla minaccia di venir sgozzate qualora cantassero) è contenuto in Historia animalium IV, 536a - “Alcuni lanciano grida mentre combattono, come la quaglia, altri a mo’ di sfida prima del combattimento, come la pernice, altri ancora dopo la vittoria, come i galli. In certi gruppi di uccelli, i maschi cantano al pari delle femmine: per esempio cantano sia l’usignolo maschio sia la femmina, ma quest’ultima cessa di cantare quando cova e ha i suoi piccoli. In altri gruppi sono soprattutto i maschi a cantare, come ad esempio i galli e le quaglie, mentre le femmine non cantano.” (traduzione di Mario Vegetti)
[21] Terenzio, Phormio atto IV,708. - 705-710: "quot res postilla monstra evenerunt mihi!|intro iit in aedis ater alienus canis;|anguis per inpluvium decidit de tegulis;|gallina cecinit; interdixit hariolus;|haruspex vetuit; ante brumam autem novi|negoti incipere!" quae causast iustissima.
[22] ad Terentium, Phormio 708.
[23] Verosimilmente la notizia
riferita da Elio Donato si contrappone al significato di buon auspicio
rappresentata da un gallo accanto a una partoriente. Infatti Eliano
in La natura degli animali IV,29 così scrive: “So che il gallo è
l’uccello favorito da Leto
[la romana Latona, madre di Apollo e Artemide,
nati sull’isola di Delo]. Il motivo è dovuto al fatto che esso assisteva
la dea quando, presa dalle doglie, partorì felicemente i suoi due gemelli.
Per questa ragione anche adesso viene posto un gallo accanto a una
partoriente e sembra che ciò giovi a un felice evento.” (traduzione di
Francesco Maspero)
[24] Angelo Poliziano in una
lettera del luglio 1494 a Battista Guarini (VII 33 del suo epistolario)
riferisce che Pico della Mirandola gli ha chiesto in quale modo i Greci
definiscono “il verso del gallo, quando canta fuori dal tempo”. E
aggiunge che Giovenale e Quintiliano ne fanno menzione. Da parte sua
Poliziano comunica al Guarini che il termine greco è senz’altro apøidós,
da lui trovato in autori importanti (per esempio Luciano
Lexiphanes 6, De saltatione 75, Icaromenippus 17;
Apollonio Discolo
Syntaxis 307,14). - Per Quintiliano vedi Institutio oratoria
XI 3,51: gallorum immaturo cantu. - Per Giovenale forse si tratta della Satira
IX 107: quod tamen ad cantum galli
facit ille secundi.
[25] Forse in Sofocle,
Antenoridae fr 141 N.: órnitha kaì këryxa kaì diákonon. -
Eustathius ad Iliadem I 320, p. 110, 19: autò dè tò kêryx ek
toû gërýø tò phonô parágetai (cfr. ad Iliadem VII 384, p.
686, 21).
[26] Riferimento di Aldrovandi: Lib.10 cap.21; riferimento di Gessner: Moralia (o Expositio in beatum Iob libri XXXV); riferimento di Lind (1963): Saint Gregory Opera Omnia; Patrologia Latina (J. P. Migne, 1849), 71. (Patrologia Latina is cited hereafter as P. L.)