Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
[348]
CASTRATIO. |
CASTRATION |
Apud
antiquos Galli longe alio modo, quem nunc castrabantur. Novissimam enim
alvi partem, aut lumbos, aut calcaria candenti ferro inurebant. Ita enim
in primis scribit Aristoteles[1].
Castrantur Gallinacei parte
novissima suae alvi, quae cum coeunt, concidit. Hanc enim si duobus, aut tribus
ferramentis adusseris Capos facies. Varro vero, et Columella
calcaria inuri solere tradunt. Gallos
castrant, inquit Varro[2],
ut sint Capi, cadenti ferro
inurentes calcaria ad infima crura usque dum rumpantur, (ignea vi consumantur, Columella[3])
atque extet ulcus. Plinius[4]
lumborum, atque imorum crurum meminit, inquiens: Desinunt canere castrati, quod duobus fit modis, lumbis adustis
candente ferro, aut imis cruribus. Caeterum eiusmodi inflictum ulcus
figulina creta, testibus Varrone, Columella, et Plinio oblinebant. |
Among
the ancients the roosters were castrated |
Nostrae
vero villicae[5]
testiculos evellunt per posteriora, modico vulnere cultro inflicto.
Vulnus autem tantum fit, quantum digito superius ad lumbos sub septo,
ubi testes adhaerent, immittendo, et singulis extrahendis sufficit:
quibus extractis vulnus filo consuunt, et cinerem inspergunt, tum etiam
cristam resecant, ut virilitatem omnem adimant. Sunt qui in cristae
abscissae locum calcar e crure exectum inserant, idque {coalescente}
<coalito> vulnere {re}crescere dicant{:}<.> Verum qui ex
hisce castrationis modis praestet, ignoro, video tamen antiquam illam,
cuius Varro, Aristoteles, Columella, Plinius, aliique meminere, non
amplius observari: quare suspicandum multos ex inflicto illo vulnere cum
ca<n>dente ferro interiisse, uti quandoque ex nostris moriuntur,
si erratum aliquod in castratione contingat: quinim<m>o superiori
anno 1597. Gallum observavi mox a castratione ita tumuisse, ut pellis
pulsata digitis, tympani bellici instar sonum {a}ederet: quod erratum a
male consuto vulnere evenerat. In eiuscemodi vero castratione omnino
elaborandum est, ut uterque testiculus auferatur, nam si alter
relinquatur, cucu<r>rit, canit, et coitum repetit, et minus
pinguescit. |
In
truth our plough-girls pull out the testicles through the posterior area
after gave a small wound with a knife. But a wound is made large enough
to allow the introduction of a finger into the high part towards the
loins beneath the transverse septum, where testicles are clinging, and
to draw them one by one: after removed them they sew up the wound with
thread and sprinkle ashes, and at the same time cut off the comb in
order to remove any mark of virility. Some people insert a spur cut off
from the leg in place of the comb which has been chopped off, and they
affirm that it lengthens when the wound healed up. In truth I don't know
how an advantage could arise from these methods of castration, however
it seems to me that that ancient method of castration mentioned by Varro,
Aristotle, Columella, Pliny and others, is no longer practiced: then we
have to suspect that many subjects died because of that wound inflicted
with an incandescent iron, as sometimes some our subjects are dying if
something wrong happens during the castration: in fact, last year, 1597,
I observed a rooster that soon after the castration started to swell up
to such an extent that the skin tapped with fingers gave forth a sound
like that of a war drum: this error happened because of a badly made
suture of the wound. In truth in this kind of castration we have to
proceed in quite accurate way so that both testicles are removed; for if
either of them is left the subject does a cock-a-doodle-doo, crows and
tries to mate, and fattens up less. |
VICTUS.
SAGINATIO. |
FEEDING
- FATTENING |
Quae
de victu<s> Galli historia scripsimus, aeque Capo competunt, at
quae de saginatione, huic, et Gallinis tantum, quas volucres saginare
ligur<r>itores ipsi invenere, quo unctius, et lautius, ut Platinae
verbis utar, devorarent. Pinguescunt Capi milii farina cum melle<,>
praesertim{,} et turundis in cibo datis. Nam {Plinius} <Varro>[6]
eo nomine vocat bucceas, quibus farcire, saginareque Gallinas, Anseres,
et Capos solemus. Sunt apud Germanos, qui Capos saginant hoc modo:
Includunt eos in loco angusto, et e farina milii turundos[7]
faciunt, magnitudine fere, et longitudine articuli digiti mediocris: e
quibus ab initio circiter denos eis in fauces inferunt, et per aliquot
deinceps dies quotidie plures, paulatim aucto numero, qui postea
minuitur etiam paulatim. Dandum est
autem eis plus minus prout coquunt: concoctio tactu explorata ingluvie
animadvertitur. Turundi mox inserendi prius in aquam, aut lac
immittuntur, nam sic facilius descendunt, licet interim leniter digitis
per collum premendo deduci debeant. In defectu milii furfur, et parum
frumentaceae farinae, ex milii etiam parum in turundos redigitur. Sic
fere viginti diebus obesantur, sed mero milio quatuordecim. Sunt qui
Gallinas, et Capos brevi pinguescere scribant, si cerevisia loco aquae
bibenda eis apponatur. De Gallina privatim farcienda in eius historia
scripsimus[8].
Videtur autem ratio eadem farciendis
Capis convenire. Quare eo lectorem ablegamus. |
What
I wrote in the account about feeding of the rooster is likewise befitting the capon, but what I wrote about fattening is befitting only the
latter and hens, and they have been the gluttons themselves who invented
the fattening of these birds, in order to gorge themselves, according to
the words of Platina |
USUS IN CIBO. |
USE AS FOOD |
Capi
quam sint in cibis grati nemo non novit, utpote qui remoto Veneris usu
facti sint pinguiores, et salubrioris nutrimenti{:}<.> Unde
Platina[9]:
Omnium avium laudes, inquit, quantum
ad obsonia pertine{n}t[10],
una caro Gallinacea comprehendit. Quid
enim popinis afferunt reliquae altiles quod non unus Capus in se habeat,
sive elixum, sive assum velis? Huius avis patina stomachum iuvat, pectus
lenit, vocem sonoram facit, corpus obesat. Haec
ille{:}<.> |
No
one is unaware how capons are pleasant as food, since, having put sex
aside, they became more plump and a more healthful food. Hence Platina
says: The chicken's flesh alone is holding the praises of all birds
as far as food is concerning. For what do other bred fowls provide to
inns which one capon does not have, either boiled or roasted? A course
of this bird aids the stomach, relieves the spirit, makes the voice
sonorous, fattens the body. These his words. |
[1] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555), pag. 412: Castrantur gallinacei parte novissima
suae alvi, quae cum coeunt, concidit. hanc enim si duobus aut tribus
ferramentis adusseris, capos facies, quod si perfectus est qui castratur,
crista pallescit, et cucur<r>ire desinit, neque coitum venereum
repetit. sed si adhuc pullus est, ne inchoari quidem ex iis quicquam potest,
cum accrescit, Aristot. § Aristotele Historia animalium IX,50 –
631 b 25-30: Ἐκτέμνονται
δ’οἱ μὲν
ὄρνιθες κατὰ
τὸ ὀρροπύγιον,
καθ’ὅ συμπίπτουσιν
ὀχεύοντες,
ἐνταῦθα γὰρ
ἂν ἐπικαύσῃ
τις δυσὶν ἢ
τρισὶ
σιδηρίοις,
ἐὰν μὲν ἤδη
τέλειον ὄντα,
τὸ τε κάλλαιον
ἔξωχρον
γίνεται καὶ
οὐχέτι
κοκκύζει οὐδ'ἐπιχειρεῖ
ὀχεύειν, ἐὰν δ’ἔτι
νεοττὸν ὄντα,
οὐδὲ γίνεται
τούτων οὐδὲν
αὐξανομένου.
§
Birds are castrated at the rump at the part where the
two sexes unite in copulation. If you burn this twice or thrice with hot
irons, then, if the bird be full-grown, his crest grows sallow, he ceases to
crow, and foregoes sexual passion; but if you cauterize the bird when young,
none of these male attributes propensities will come to him as he grows up. (traduzione
di D'Arcy Wentworth Thompson 1910, 1860-1948) § Da notare che ὄρνιθες viene
tradotto da D'Arcy Thompson col più generico termine birds anziché roosters
o cocks, sebbene tra gli uccelli il primato della castrazione - se
non l'esclusiva - spettino al gallo, e nonostante solo il gallo sia dotato
di una cresta che in greco e in Aristotele inequivocabilmente suona κάλλαιον
,
una cresta (e non un ciuffo di piume, λόφος) che
dopo la castrazione da rossa si fa pallida, color ocra, ἔξωχρον.
D'Arcy Thompson nel suo ineguagliabile A glossary
of Greek birds (1895) esplicitamente afferma che κάλλαιον
nel gallo identifica la cresta, e la definisce comb
(essendo crest il ciuffo), mentre in questo passo traduce κάλλαιον con crest. Aristotele
nella sua Historia animalium non parla assolutamente di uccelli
castrati se non in questo passo, diversamente da quanto fa per i mammiferi,
tra i quali possiamo ricordare toro, cervo, maiale. § Gessner non riferisce
la fonte del suo esatto gallinacei, ma non si può escludere che
abbia attinto dal De natura animalium (1498) di Teodoro Gaza
, in
quanto il brano di Gessner è identico a quello di Gaza, eccetto cucurire
che in Gaza giustamente suona cucurrire. § Per amore della
precisione dobbiamo aggiungere che ὄρνιθες si potrebbe tradurre anche
con galline. Per cui con la castrazione di una gallina si otterrebbe una gallina
spadonia, che in francese suona poularde. Ma ciò non collima coi
tempi di Aristotele, in quanto abbiamo notizia che la castrazione delle
galline veniva praticata - per esempio - da Michele Savonarola
(1384-1468)
che le chiamava caponissae, quindi in tempi ben più recenti rispetto
a quelli dello Stagirita. Né si hanno
tracce di castrazione di galline in epoca romana, come si può evincere dal
paragrafo Culinarum artes desunto da Ornithologia Latina di
Filippo Capponi (1979) e reperibile alla voce castrazione
del lessico.
Oltretutto la relazione di Capponi viene convalidata dall'affermazione di
Isidoro
(ca. 560-636) in Etymologiae
XII,7: Gallus a castratione vocatus; inter ceteras enim aves huic solo
testiculi adimuntur. Giulio Cesare Scaligero
è più esplicito:
traduce ὄρνιθες
con galli – il che quadra coi tempi di
Aristotele - e sottolinea che invece ai suoi tempi (1484-1558) si castravano
anche le galline, una pratica da lui attribuita ai tavernieri: "Etiam
sic castrantur hodie gallinae a ganeis, quae mirum in modum pinguescunt."
(Aristotelis historia de animalibus, Tolosa, 1619, pag. 1173) § Illuc,
unde abii, redeo (Orazio
Satirae I, 1, 108): D'Arcy
Wentworth Thompson commette chiaramente un errore traducendo ὄρνιθες con
birds. Ma non solo lui è colpevole di questa svista, in quanto è
vittima dello stesso lapsus anche Mario Vegetti che ha curato la
traduzione italiana dell'Historia animalium (1971). Vegetti si
associa ad altri studiosi nel mettere seriamente in dubbio l'autenticità
aristotelica dei libri IX e X dell'Historia animalium, per cui ne
fornisce non una traduzione, bensì un sommario. Ecco come suona la sintesi
di IX,50: Gli animali cambiano forma e
carattere in seguito alla castrazione. — Modi ed effetti della castrazione
degli uccelli. Effetti della castrazione sugli uomini, per quanto riguarda
la voce e la crescita dei peli. La voce di tutti i quadrupedi castrati
diviene uguale a quella della femmina; se l’operazione è effettuata in
gioventù, tutti gli animali a essa sottoposti diventano più grandi e più
armoniosi. Tecnica di castrazione dei vitelli, che va effettuata a un anno.
— Asportazione dell’utero delle scrofe perché ingrassino più
rapidamente. Analoga operazione sulle cammelle per poterle utilizzare in
guerra (certi Asiatici possiedono fino a tremila di questi animali). —
Note sui ruminanti in generale. – Per cui anche Vegetti come D'Arcy Thompson ha tradotto ὄρνιθες con
uccelli.
[2] Varrone non ha calcaria,
che viene invece dedotto da Gessner. - Varrone Rerum rusticarum III,9,3:
Gallos castrant, ut sint capi,
candenti ferro inurentes ad infima crura, usque dum rumpatur, et quod exstat
ulcus, oblinunt figlina creta. - Conrad Gessner Historia Animalium
III (1555), pag. 412: Gallos castrant ut sint capi, candenti ferro
inurentes calcaria ad infima crura, usque dum rumpantur (ignea vi
consumantur, Columel.) atque extet ulcus, quod obliniunt figlina creta, (dum
consanescant, Colum.) Varro.
[3] De re rustica VIII,2,3: Sed ex his tribus generibus cohortales feminae proprie appellantur gallinae, mares autem galli, semimares capi, qui hoc nomine vocantur cum sint castrati libidinis abolendae causa. Nec tamen id patiuntur amissis genitalibus, sed ferro candente calcaribus inustis, quae cum ignea vi consumpta sunt, facta ulcera dum consanescant, figulari creta linuntur.
[4] Naturalis historia X,50: Desinunt canere castrati, quod duobus fit modis, lumbis adustis candente ferro aut imis cruribus, mox ulcere oblito figlina creta; facilius ita pinguescunt.
[5] Non si può certo
escludere che a Bologna la castrazione dei galli avvenisse con una tecnica
adottata in tutta Europa, anzi, è assai verosimile che a Bologna e a Zurigo
i galli venissero castrati nello stesso modo. Ma stavolta Ulisse si
dimentica di citare la fonte, cioè l'Ornitologo, il cui testo è stato un
po' rimaneggiato. Infatti il testo di Ulisse corrisponde a quello di Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 412: Vulnus quidem
tantum fit, quantum digito immittendo et testibus singulis extrahendis
sufficit, quo testes lumbis superius adhaerentes inquiruntur sub intestinis
galli supini, inventique digiti summitate revelluntur. iis extractis vulnus
filo consuitur, et cinis infricatur, tum etiam crista resecatur, ut
virilitas omnis absit. Sunt qui in cristae abscissae locum calcar e crure
exectum inserant, quod coalito vulnere etiam crescere solet.
[6] In Plinio non ricorre la
parola turunda, che viene invece impiegata da Varrone e che è già
stata riportata a pagina 233. Infatti Varrone dice in Rerum rusticarum
III,9,20: Ex iis evulsis ex alis
pinnis et e cauda farciunt turundis hordeaceis partim admixtis farina
lolleacia aut semine lini ex aqua dulci. § L’errore di Aldrovandi
proviene da Grapaldus
tramite Conrad Gessner Historia Animalium
III (1555), pag. 412
: Capos et gallinas saginare ligur<r>itores ipsi
invenere, quo unctius ac lautius devorarent, Platina. Pinguescunt capi milii
farina cum melle, praesertim et turundis in cibo datis. nam Plinius eo
nomine vocat bucceas, quibus farcire saginareque gallinas, anseres et
capones solemus, Grapaldus.
[7] Turunda femminile
in Gessner si trasforma nel maschile turundus. Turundus ha il
significato di tampone o batuffolo di garza, stuello, significato posseduto
anche da turunda. Aldrovandi adotta il cambiamento di genere e
riporta per intero il brano di Conrad Gessner Historia Animalium III
(1555), pag. 412: Sunt apud nos qui capos saginant hoc modo. includunt eos
loco angusto, et e farina milii turundos faciunt, magnitudine fere et
longitudine articuli digiti mediocris: e quibus ab initio circiter denos eis
in fauces inserunt: et per aliquot deinceps dies quotidie plures paulatim
aucto numero. qui postea minuitur etiam paulatim. dandum est autem eis plus
minus pro concoctione, quae tactu explorata ingluvie animadvertitur. Debent
autem turundi mox inserendi prius in aquam aut lac immitti ut facilius
descendant, et leniter digitis per collum premendo deduci. In defectu milii,
furfur cum pauca de frumento farina et milii etiam pauca, in turundos
redigitur. Sic fere viginti diebus obesantur, mero quidem milio quatuordecim.
Sunt qui gallinas et capones brevi pinguescere scribant, si cerevisia eis
bibenda apponatur pro aqua. Capus gliscens, lo capone impastato, nutrito de
pasta, Scoppa in Dictionario Latinoitalico. videtur autem pastae nomine
turundos intelligere. De gallina farcienda privatim scribemus infra in
Gallina E. Videtur autem ratio
eadem farciendis utrisque convenire.
[8] A pagina 232.
[9] De honesta voluptate.
[10] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555), pag. 412: Omnium avium laudes, quantum ad obsonia
pertinet, una caro gallinacea comprehendit. Quid
enim popinis afferunt reliquae altiles, quod non unus capus in se habeat,
sive elixum, sive assum velis? Huius avis patina stomachum iuvat, pectus
lenit, vocem sonoram facit, corpus obesat, Platina. Capi in cibis
gratiores sunt, utpote remoto Veneris usu facti pinguiores, et salubrioris
nutrimenti, Grapaldus.