Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallina
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Nostri milvum
aut accipitris genus a gallinarum praeda vocant den huenerdieb, id est
gallinarum furem. Rubetarium esse credo accipitrem illum (inquit
Turnerus) quem Angli hen harroer nominant. Porro ille apud nostros a
dilaniandis gallinis nomen habet. palumbarium magnitudine superat, et
coloris est cinerei. Humi sedentes aves in agris, et gallinas in oppidis
et pagis repente adoritur. Praeda frustratus, tacitus discedit, nec
unquam secundum facit insultum. hic per humum omnium (accipitrum) volat
maxime. Urticarum genera quaedam mortifera pullis, gallina rostro
nititur evellere: in quo conatu tantum aliquando laborat, ut rumpatur
interius, Albertus. |
Ours
call the kite |
¶ Quae nam
animalia gallinis infesta sint, dictum est paulo ante, et supra etiam in
Gallo D. diceturque amplius infra in E. Gallinam ferunt eo die quo ovum
peperit, a serpente laedi non posse: et tum carnem quoque eius a
serpente morsis remedio esse, Albert. Qui serpentium canisve dente
aliquando laesi fuerint, eorum superventus gallinarum incubitus, pecorum
foetus abortu vitiant, Plin.[1] |
¶
In fact what are the dangerous animals for hens has been told a little
while ago and also previously in the paragraph D of the chapter about
the rooster and I will speak all the more abundantly here below in the
paragraph E. They say that the hen cannot be injured by the snake in the
day when she laid an egg: and that therefore also her meat represents a
remedy for those people bitten by a snake, Albertus. Because of the
sudden arrival of those people by chance wounded by the tooth of snakes
or of a rabid dog, they make to go bad the hens’ incubations and the
livestock’s foetus by abortion, Pliny |
E. |
E |
Electio.
Mercari porro nisi foecundissimas aves non expedit. eae sint rubicundae
vel fuscae plumae nigrisque pennis, ac si fieri poterit, omnes huius, et
ab hoc proximi coloris eligantur: sin aliter, evitentur albae, quae fere
cum sint molles, ac minus vivaces, tum ne foecundae quidem facile
reperiuntur, atque sunt conspicuae. propter quod insigne candoris ab
accipitribus et aquilis saepius abripiuntur. sint ergo matrices probi
coloris, robusti corporis, quadratae, pectorosae, magnis capitibus,
rectis rutilisque cristulis, albis auribus: et sub hac specie quam
amplissimae, nec paribus ungulis, generosissimaeque creduntur, quae
quinos habent digitos, sed ita ne cruribus emineant transversa calcaria.
nam quae hoc virile gerit insigne, contumax ad concubitum dedignatur
admittere marem, raroque foecunda, etiam cum incubat, calcis aculeis ova
perfringit, Columella[2].
Sint praecipue nigrae aut flavi coloris, Palladius[3].
Gallinarum generositas spectatur, crista erecta, interdum et gemina,
pennis nigris, ore rubicundo, digitis imparibus[4],
aliquando et super quatuor digitos transverso uno, Plin.[5]
Qui villaticas gallinas parat, eligat foecundas, plerunque rubicunda
pluma, nigris pennis, imparibus digitis, magnis capitibus, crista erecta
ampla[6],
hae enim ad partiones sunt aptiores, Varro[7]. |
Choice.
Moreover it is not worthwhile to purchase birds if not fertile. These
birds must have red or blackish feathers and black plumes, and if it
will be possible all are chosen of this color or of a very similar
color. If it is not possible to do otherwise, the white subjects must be
avoided, which for the more are not only weak and less long-living, but
it is not even easy to find them prolific, and in addition they are well
visible. Because of the characteristic of the whiteness they are more
often carried away by hawks |
Gallinas
educaturus eligat foecundissimas: quas nimirum ex usu rerum et
experientia dignoscet: im<m>o vero ex pluribus aliis indiciis. In
universum enim quae colore flavescunt, et sortiuntur digitos impares,
quaeque magna possident capita (τὰς ὄψεις
μεγάλας, oculos magnos,
Cornarius[8])
cristamque erigunt: nec non nigriores et corpulentiores. Eae omnes
gallinae facile mares ferent: multo erunt praestantiores ad partum, ova
maxima {a}edent: ac breviter, generosos excludent pullos, Florentinus[9].
{Mox} <Mos> quoque sicut in caeteris pecoribus eligenda quaeque
optima, et deteriora vendenda: servetur etiam in hoc genere, ut per
autumni tempus omnibus annis, cum fructus earum cessat, numerus quoque
minuatur. Summovebimus autem veteres, id est quae trimatum excesserunt.
Item quae aut parum foecundae, aut parum bonae nutrices sunt, et
praecipue quae ova vel sua, vel aliena consumunt. Nec minus, quae velut
mares cantare, atque etiam calcare coeperunt. Item serotini pulli, qui
ab solstitio nati capere iustum incrementum non poterunt. In masculis
autem non eadem ratio servabitur, sed tandiu custodiemus generosos,
quandiu foeminam implere potuerint. Nam rarior est in his avibus mariti
bonitas, Columella[10]. |
He
who will have to raise hens must choose the most fertile: without doubt
he will be able to recognize them by practice and experience: or rather,
according to many other clues. In fact are generally like so those being
buff in color, and receiving odd fingers in lot, and those having a big
head (tàs ópseis megálas, big eyes, as Janus Cornarius |
¶
Gallinarium. Aedicula ista cuius parietibus corbes (quos Varro
gallinarum cubilia appellat[11])
affixos vides, in iisque gallinas incubantes, officina cohortalis ob id
appellatur, quod non aliter ac in officinis nostris cuncta parantur,
quae in usum humanum veniunt, ita istic ova et pulli, quae in cibum.
Iste qui in gallinarum scandit, et ova manibus versat, gallinarius
curator vel custos recte dicetur, Gyb. Longolius in dialogo de avibus[12]. |
¶
The hen house. This small
building on whose walls you see some hung baskets (Varro calls them
nests of the hens), inside which the hens are brooding, is said
laboratory of the courtyard since not otherwise than in our laboratories
whatever is serving to human beings is prepared, and so here are
prepared eggs and chickens serving as food. He who is climbing the
hen-pen and turning the eggs by hands, rightly will be called person
responsible or custodian of hen-pen, Gisbert Longolius |
¶ Non sunt
plures quam quinquaginta in uno aviario nutriendae. labefactantur
siquidem in angusto arctatae. porro numeri gallinarum pars sexta sint
gallinacei galli, Florentinus. Parandi matrices modus est ducentorum
capitum, quae pastoris unius curam dispendant: dum tamen anus sedula vel
puer adhibeatur custos vagantium, ne obsidiis hominum aut insidiosorum
animalium diripiantur, Columella[13].
Si ducentas alere velis, locus septus attribuendus, in quo duae caveae
coniunctae magnae constituendae, quae spectent ad exorientem versus,
utraeque in longitudinem circiter decem pedes, latitudine dimidio
minores (latitudine paulo minus, Crescenti.) et altitudine paulo
humiliores. Utriusque fenestrae latitudine tripedali, et co(uno)pede
altiores, e viminibus factae raris, ita ut lumen praebeant multum, neque
per eas quicquam ire intro possit quod nocere solet gallinis. Inter duas
ostium sit, qua gallinarius
curator earum ire possit. In caveis crebrae perticae traiectae sint, ut
omnes sustinere possint gallinas. Contra singulas perticas in pariete
exculpta sint cubilia earum. Ante sit (ut dixi) vestibulum septum, in
quo diurno tempore esse possint, atque in pulvere volutari. Praeterea
sit cella grandis, in qua curator habitet, ita ut in parietibus circum
omnia posita sint cubilia gallinarum, aut exculpta, aut affixa firmiter.
Motus enim cum incubant nocet, Varro. Gallinaria constitui debent parte
villae, quae hybernum spectat orientem: iuncta sint ea furno, vel
culinae, ut ad avem perveniat fumus, qui est huic generi praecipue
salutaris. Totius autem officinae, id est ornithonis, tres continuae
extruuntur cellae, quarum, sicuti dixi, perpetua frons orienti sit
obversa. In ea deinde fronte exiguus detur unus omnino aditus mediae
cellae, quae ipsa tribus minima esse debet in altitudine, et
quoquoversus pedes septem: in ea singuli dextro, [425] laevoque pariete
aditus ad utranque cellam faciendi sunt, iuncti parieti, qui est
intrantibus adversus.[14] |
¶
In a hen-pen we have not to raise more than fifty of them. In fact being
pressed in a narrow place they weaken. Moreover the roosters have to
represent the sixth part of hens' number, Florentinus. The quantity of
hens we have to provide is of 200 head, which has to keep busy
the management of only a keeper: nevertheless when they go around
a careful old woman or a little boy are used so that they are not stolen
by snares of humans or of animals which lie in ambush, Columella. If you
want to raise two hundred birds you need to assign a fenced-in place, in
which two large adjacent rooms must be built, facing east, both of them
around ten feet long, less than a half in width (Pier
de' Crescenzi |
[1] Naturalis historia XXVIII,31-32: [31] Signum eius familiae est, si modo adhuc durat, vernis temporibus odoris virus. atque eorum sudor quoque medebatur, non modo saliva. Nam in insula Nili Tentyri nascentes tanto sunt crocodilis terrori, ut vocem quoque eorum fugiant. Horum omnium generum insita repugnantia interventum quoque mederi constat, sicuti adgravari vulnera introitu eorum, qui umquam fuerint serpentium canisve dente laesi. [32] Iidem gallinarum incubitus, pecorum fetus abortu vitiant; tantum remanet virus ex accepto semel malo, ut venefici fiant venena passi. Remedio est ablui primus manus eorum aquaque illa eos, quibus medearis, inspergi. rursus a scorpione aliquando percussi numquam postea a crabronibus, vespis apibusve feriuntur.
[2] De re rustica VIII,2,7-8: Parandi autem modus est ducentorum capitum, quae pastoris unius curam distendant, dum tamen anus sedula vel puer adhibeatur custos vagantium, ne obsidiis hominum aut insidiatorum animalium diripiantur. Mercari porro nisi fecundissimas aves non expedit. Eae sint rubicundae vel infuscae plumae nigrisque pinnis, ac si fieri poterit, omnes huius et ab hoc proximi coloris eligantur. Sin aliter, vitentur albae, quae fere cum sint molles ac minus vivaces, tum ne fecundae quidem facile reperiuntur, atque etiam conspicuae propter insigne candoris ab accipitribus et aquilis saepius abripiuntur. [8] Sint ergo matrices robii coloris, quadratae, pectorosae, magnis capitibus, rectis rutilisque cristulis, albis auribus, et sub hac specie quam amplissimae, nec paribus unguibus: generosissimaeque creduntur quae quinos habent digitos, sed ita ne cruribus emineant transversa calcaria. Nam quae hoc virile gerit insigne, contumax ad concubitum dedignatur admittere marem, raroque fecunda etiam cum incubat, calcis aculeis ova perfringit.
[3] Opus agriculturae I,27 De gallinis - Sint praecipue nigrae, aut flavi coloris, albae vitentur.
[4] Plinio, nonostante la sua
ampia cultura, purtroppo non è di valido aiuto quando siamo a caccia di
particolari. Infatti, per analogia con quanto affermato da Varrone (Rerum
rusticarum III,9,4-5: Qui spectat
ut ornithoboscion perfectum habeat, scilicet genera ei tria paranda, maxime
villaticas gallinas. E quis in parando eligat oportet fecundas, plerumque
rubicunda pluma, nigris pinnis, imparibus digitis, magnis capitibus, crista
erecta, amplas; [5] hae enim ad partiones sunt aptiores.), dopo le
penne nere, ci dovremmo aspettare le piume rossicce. Invece la lezione del
testo a noi tramandata - e accettata - parla di ore rubicundo invece
che di colore rubicundo, per cui anziché quelle con piume rossicce
siamo costretti a ritenere come ottime galline quelle dalla faccia rossa.
Plinio fu un grandissimo arraffone e ha fuso le notizie in modo tale che
anche il suo digitis imparibus, se non vogliamo incorrere in una
stolta ripetitività, siamo costretti a tradurlo con dita di differente
lunghezza, visto che appena dopo Plinio afferma che le galline di buona
razza sono talora caratterizzate da un dito disposto obliquamente oltre agli
altri quattro. Io sono dell’avviso che Plinio abbia raggranellato la
notizia delle dita dispari da due fonti diverse e che il suo digitis
imparibus corrisponde all’imparibus digitis di
Varrone. Non credo che si possa risalire alla fonte da cui Plinio ha tratto
la palese e inutile ripetizione costituita da aliquando et super
IIII digitos traverso uno. In sintesi: senza tema di smentita, anche digitis
imparibus di Plinio corrisponde a dita dispari, quindi alla
pentadattilia. – Per la lunga disquisizione storica relativa alla
pentadattilia si veda Summa Gallicana.
[5] Naturalis historia X,156: Gallinarum generositas spectatur crista erecta, interim et gemina, pinnis nigris, ore rubicundo, digitis imparibus, aliquando et super IIII digitos traverso uno. Ad rem divinam luteo rostro pedibusque purae non videntur, ad opertanea sacra nigrae. Est et pumilionum genus non sterile in his, quod non in alio genere alitum, sed quibus centra, fecunditas rara et incubatio ovis noxia.
[6] Non si emenda ampla che non è separata con una virgola da erecta. I codici in voga nel XX secolo riportano invece amplas riferito a gallinas, per cui le galline odierne, più che avere la cresta grossa, debbono essere corpulente. Forse Varrone era un futurista, relegato nel suo tempo da qualche amanuense che scrisse ampla invece di amplas omettendo anche la virgola. A parte gli scherzi: amplas sembrerebbe più appropriato visto che nella breve frase Varrone non ha ancora accennato alle dimensioni corporee.
[7] Rerum rusticarum III,9,4-5: Qui spectat ut ornithoboscion perfectum habeat, scilicet genera ei tria paranda, maxime villaticas gallinas. E quis in parando eligat oportet fecundas, plerumque rubicunda pluma, nigris pinnis, imparibus digitis, magnis capitibus, crista erecta, amplas; [5] hae enim ad partiones sunt aptiores.
[8] Elio Corti, in base a
motivi linguistici che si accordano con i criteri di scelta di un
allevatore, traduce tàs ópseis
megálas con "quelle
che hanno un aspetto grande". Le
galline di razza debbono avere sì la testa grande, ma soprattutto non
debbono presentarsi mingherline nel resto del corpo, e questo in vista dei
ripetuti assalti sessuali quotidiani da parte dei galli. Un concetto, quello
della mole massiccia e della sua utilità sessuale, che Florentino subito
ribadisce anche per le galline dal piumaggio nero. Per una disquisizione più
dettagliata si veda il lessico alla voce Florentino.
[9] Geoponica sive Cassiani Bassi Scholastici De Re Rustica Eclogae - recensuit Henricus Beckh - Teubner – Stoccarda e Lipsia – 1994 - pagina 411 - libro 14, capitolo 7 - Περὶ ὀρνίθων. Φλωρεντίνου. paragrafi 8-9: 8 Χρὴ δὲ τὸν βουλόμενον ὀρνιθοτροφεῖν, ἐκλέγεσθαι τῶν ἀλεκτορίδων τὰς πολυγονωτάτας· καταλαμβάνεται δὲ τοῦτο ἐξ αὐτῆς τῆς χρείας καὶ τῆς πείρας, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ἐξ ἑτέρων τινῶν τεκμηρίων. 9 ὡς ἐπίπαν γὰρ αἱ ξανθίζουσαι, καὶ περιττοδάκτυλοι, τὰς ὄψεις μεγάλας ἔχουσαι, τόν τε λόφον ἐπῃρμένον, καὶ αἱ μελανόπτεροι, καὶ τοῖς ὄγκοις μεγάλαι, τούς τε ἄῤῥενας οἴσουσι ῥαδίως, καὶ πρὸς ὠοτοκίας κρείττους εἰσί, καὶ τὰ ὠὰ μεγάλα τίκτουσιν, ἐξ ὧν καὶ τὰ νεογνὰ γίνεται γενναῖα.- 8. Colui che vuole allevare dei polli, deve scegliere le galline più feconde; ciò lo si può dedurre in base alla pratica stessa e all'esperienza, non solo, ma anche da alcuni altri indizi. 9. Infatti lo sono per lo più quelle che biondeggiano, e con un numero di dita superiore alla norma, quelle che hanno un aspetto grande e la cresta dritta, anche quelle con le piume nere, e grandi di mole, e sopporteranno facilmente i maschi, e sono superiori nel deporre uova, e depongono le uova che sono di grandi dimensioni, dalle quali anche i pulcini nascono di buona qualità. (traduzione di Elio Corti – 16 settembre 2006)
[10] Si emenda Mox con Mos dal momento che questo sostantivo sembra più appropriato dell'avverbio. - De re rustica VIII,5,24: Mos quoque, sicut in ceteris pecudibus, eligendi quamque optimam et deteriorem vendendi servetur etiam in hoc genere, ut per autumni tempus omnibus annis, cum fructus earum cessat, numerus quoque minuatur. Summovebimus autem veteres, id est quae trimatum excesserunt, item quae aut parum fecundae aut parum bonae nutrices sunt, praecipue quae ova vel sua vel aliena consumunt, nec minus quae velut mares cantare coeperunt, item serotini pulli, qui a solstitio nati capere iustum incrementum non potuerunt. In masculis non eadem ratio servabitur, sed tamdiu custodiemus generosos quamdiu feminas inplere potuerunt. Nam rarior est in his avibus mariti bonitas.
[11] Rerum rusticarum III,9,7: Inter duas ostium sit, qua gallinarius, curator earum, ire possit. In caveis crebrae perticae traiectae sint, ut omnes sustinere possint gallinas. Contra singulas perticas in pariete exclusa sint cubilia earum.
[12] Il Dialogus de avibus
et earum nominibus Graecis,
Latinis, et Germanicis (1544)
si svolge tra Longolius e Panfilo.
In questo caso chi parla è Longolius.
[13] Non si emenda dispendant di Gessner, che oltretutto parrebbe più appropriato di distendant - De re rustica VIII,2,7: Parandi autem modus est ducentorum capitum, quae pastoris unius curam distendant, dum tamen anus sedula vel puer adhibeatur custos vagantium, ne obsidiis hominum aut insidiatorum animalium diripiantur.
[14] Columella De re rustica VIII,3,1-2: De gallinariis [1] Gallinaria constitui debent parte villae quae hibernum spectat orientem. Iuncta sint ea furno vel culinae, ut ad avem perveniat fumus, qui est huic generi praecipue salutaris. Totius autem officinae, id est ornithonis, tres continuae exstruuntur cellae, quarum, sicuti dixi, perpetua frons orientem sit obversa. [2] In ea deinde fronte exiguus detur unus omnino aditus mediae cellae, quae ips<a>, e tribus minima, esse debet in altitudinem et quoque versus pedes septem. In ea singuli dextro laevoque pariete aditus ad utramque cellam faciundi sunt, iuncti parieti qui est intrantibus adversus.