Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallina
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
De ovis [423] quorum albumen corruptum est, sicut humor in apostemate, unde et infoecunda et omnino foetida redduntur, Alberti verba recitavi supra[1]. Videntur autem eadem urina Aristotelis esse: quanquam is urinorum non albumen sed vitellum corruptum esse scribit. ¶ Si incubante gallina tonuit, ova pereunt, Aristot.[2] Si incubatu tonuerit, ova pereunt: et accipitris audita voce vitiantur. remedium contra tonitrum, clavus ferreus sub stramine ovorum positus, aut terra ex aratro, Plinius[3]. Tonitrua incubationis tempore ova concutiunt, unde illa corrumpuntur, et praecipue si iam in eis formati sunt pulli. sed aliarum avium ovis magis haec nocent, aliarum minus: corvorum maxime. itaque videntur corvi partu suo et incubitu tempus tonitrui praevenire, et pullos Martio educare, Albert. Tonitruis vitiantur ova, pullique semiformes interimuntur antequam toti partibus suis consummentur, Columella[4]. |
Previously
I quoted the words of Albertus |
¶ Incubatio et exclusio. De incubatione nonnihil superius scriptum est, et scribetur in E. copiose. Gallinae cum incubant, non cum peperint, furiunt, ratione inediae, Aristot. in Problem. 10.37. Ovis triduo incubatis puncti magnitudine apparent viscera, Aristot. Et rursus, Ova gallinarum tertia die ac nocte postquam coepere incubari, indicium praestare incipiunt. maiori quidem avium generi plus temporis praetereat necesse est, minori minus sufficit.[5] Schista[6] ova Plinius appellat tota lutea, quae triduo incubata tolluntur. Causa nominis, ut arbitror, quia dividantur, et discedat vitellus a candido, Hermolaus. In ovo primum apparet caput pulli, Galenus in Anatome vivorum. sed de formatione pulli in ovo plura superius scripta sunt. |
¶
Incubation
and exclusion.
About the incubation something has been previously written and will be
abundantly written in the paragraph E. The hens when are broody, not
after laid an egg, are furious because of abstinence from food,
Aristotle in Problemata 10,37. In the eggs incubated since three
days become evident the entrails having the size of a point, Aristotle.
And still: The eggs of the hens start to show a sign after third day and
third night since started to be incubated. In the birds of greater size
it is necessary that a larger period of time is running, in the smaller
ones it is enough a briefer time. Pliny calls schista eggs –
split eggs - the wholly yellow ones removed at third day of incubation.
It seems me that the reason of this name is in the fact that they split
up and the yolk parts from the white, Ermolao Barbaro |
¶ Excludunt celerius incubantes aestate, quam hyeme. ideo aestate gallinae duodevigesimo (undevigesimo, Plinius) die foetum excludunt: hyeme aliquando vigesimoquinto. Discrimen tamen et avium est, quod aliae magis aliis fungi officio incubandi possunt, Aristot.[7] Aestate locis calidis decimonono die exeunt ova, hyeme vicesimonono, Albertus. Caput pulli ad acumen ovi convertitur[8], et totum corpus ad residuum: et pullus nascitur supra pedes, sicut et caeteri pulli avium, Idem. Et rursus, Exit autem in partu prius pars latior, quae extrorsum in ave vertitur: posterius acuta, quae diaphragma respicit. quare etiam durior est eadem et ex calore nonnihil corrugata in ovis gallinarum. Exeunt ova a rotundissima sui parte, dum pariuntur, molli putamine, sed protinus durescente, quibuscunque emergunt portionibus, Plinius[9]. |
¶
They hatch more quickly if the hens brood them in summer rather than in
winter. Insofar in summer the hens hatch the fetus at 18th day (19th,
Pliny): in winter sometimes at 25th. However also a difference exists
among the birds, since some can perform the duty of brooding better than
others, Aristotle. In summer in warm places the eggs hatch at 19th day,
in winter at 29th, Albertus. The head of the chick goes towards the
pointed end - not! towards the blunt end - of the egg and the whole
remnants of the body go towards the remaining space: and the chick
hatches by leaning on feet, as also the other chicks of the birds, still
Albertus. And yet: During egg laying first comes out the widest part of
the egg, which turns outward inside the bird: lastly comes out the sharp
part, which is directed toward the diaphragm. That's why yhis is also
the hardest part and in the eggs of the hens is rather wrinkled because
of the heat. The eggs while are laid go out showing their more rounded
part, with a soft shell, but which quickly hardens with whatever part
are going out, Pliny. |
D. |
D |
Gallinae cum
mares vicerint, cucur<r>iunt, et exemplo marium tentant superventu
coire. crista etiam caudaque erigitur, ita, ne facile praeterea sit, an
foeminae sint cognoscere. nonnunquam etiam calcaria parva iis enascuntur,
Aristot.[10]
¶ Villaribus gallinis et religio inest. inhorrescunt {a}edito ovo,
excutiuntque sese, et circumactu purificant, et festuca aliqua sese et
ova lustrant, Plin.[11]
De hoc gallinarum pericarphismo, plura leges in C. Ὡς δ’ὄρνις
ἀπτῇσι {νεοοσοῖσι} <νεοσσοῖσι>
προφέρῃσι
|
Μάστακ’,
ἐπεί< >κε
λάβῃσι. κακῶς
δ’ἄρα οἱ
πέλει αὐτῇ,
Achilles Iliad. ι.[12]
suos quos pro Graecis subierat labores et pericula prae nimia in eos
benevolentia, conferens matricis avis (gallinae nimirum per excellentiam)
in pullos affectui, quos illa dum pascit, et cibos subinde collectos ore
porrigit, se suamque famem negligit. Citat haec verba Plutarchus in
libro de amore parentum erga prolem[13].
Ubi haec etiam eius verba leguntur, {ὅτι} <ὥσπερ>
ἡ Ὁμηρικὴ ὄρνις τῷ
ἑαυτῆς τρέφει λιμῷ τὰ ἔγγονα καὶ τὴν τροφὴν τῆς
γαστρὸς ἁπτομένην, ἀποκρατεῖ καὶ πιέζει τῷ
στόματι, μὴ λάθῃ καταπιοῦσα.
Gyb. Longolius sic transtulit, Homerica avis sua fame parvulos natos
pascit: et nutrimentum quod ventri suo destinaverat, ore retinet, ne eo
in ventrem delapso in oblivionem ipsa adducatur. Sed lector {consyderabit}
<considerabit>, an sic potius reddi debeant verba posteriora:
Ventris sui alimentum ore tenens, abstinet tamen, et ne forte nolens
etiam deglutiat, mordicus premit. |
The
hens, when got the better of the males, do a cock-a-doodle-doo and on
the example of males they try to pair off by mounting. Also the comb as
well as the tail straighten up, so that afterward it is not easy to
realize if they are females. Sometimes also little spurs are sprouting,
Aristotle. ¶ In hens of farm also a rituality exists. They ruffle the feathers
after laid the egg and shake and purify themselves going round and
round, and purify themselves and the eggs with a straw, Pliny. About
this perikarphismós - to cover themselves with straw - you will
read quite a lot of things in the paragraph C. Ηøs d’órnis
aptêisi neossoîsi prophérëisi | Mástak’,
epeíke lábëisi. kakôs d’ára oi pélei autêi
- For like the hen offers to featherless chicks | the food after she got it, this fact goes against herself, Achilles |
Et paulo post[14] in eodem libro: Quid vero gallinae, (inquit Plutarchus,) quas observari nostris oculis quotidie domi conspicamur, quanta cura et sedulitate pullos custodiunt et gubernant: aliis alas, quas subeant, remittunt: aliis dorsum, ut scandant, reclinant. neque ulla pars corporis est, qua non fovere illos, si possent, cupiant: neque id sine gaudio et alacritate, quod et vocis sono testari videntur. Canes et angues (κυνέας καὶ δρακοντίας, forte κίρκους καὶ δράκοντας) cum de se agitur, sibique solis metuunt, fugiunt tum quidem. si vero pullorum agmini ab his periculum verentur, vindicare illud ab iniuria nituntur, et supra quam vires patiuntur saepe dimicant. |
And a little ahead in the same book Plutarch says: What to say of the hen, whom we observe each day at home, with what care and solicitude they guard and lead their chicks: for some of them they let down their wings for the chicks to come under: for others they turn back their backs for them to climb up. And there is no part of their bodies with which they do not wish to protect them if possible: nor they do this without joy and enthusiasm, and it seems that are testifying this by the sound of their voice. When they are dealing with themselves and are fearing only for themselves, only then they avoid dogs and snakes (kynéas - dogs - kaì drakontías - and little snakes, perhaps kírkous – hawks - kaì drákontas – and dragons, snakes). But if they fear that from these enemies a danger can follow for their crowd of chicks, they struggle in avenging it for the offence, and often fight beyond their own endurance. |
Gallinae avesque reliquae, sicut Cicero ait[15], et quietum requirunt ad pariendum locum, et cubilia sibi nidosque construunt, eosque quam possunt mollissime substernunt, ut quam facillime ova serventur. ex ovis pullos cum excluserunt, ita tuentur, ut et pennis foveant, ne frigore laedantur: et si est calor a Sole, se opponant. Cum autem pulli pennulis uti possunt, tum volatus eorum matres prosequuntur, Gillius. Super omnia est anatum ovis subditis atque exclusis, admiratio primo non plane agnoscentis foetum: mox incertos incubitus solicite convocantis: postremo lamenta circa piscinae stagna, mergentibus se pullis natura duce, Plin.[16] Exeuntes pullos gallina sub alas congregat, defenditque eos a milvo et aliis periculis, Albert. Gallina supra modum diligit foetum suae speciei, adeo ut prae voce nimis acuta qua suum in pullos amorem testatur, aegrescat. Ova quidem quae incubat, unde sint non curat, circa alienum etiam partum solicita. Idem. Gallina ardet studio et amore pullorum: primum enim ut circum avem rapacem supra tectum gyros agere cognoscit, statim vehementer vociferatur, et cervicem iactans, atque in gyrum contorquens, caput in altum tollit, ac omnibus plumis inhorrescit, tum explicatis alis timidos pullos, et sub alato tegmine pipientes protegit, avemque procacem retrocedere cogit: Deinde eos ex [424] latibulo plumeo prodeuntes studiose pascit, Gillius[17]. |
As
Cicero |
[1] A pagina 420: Albumine
autem corrupto nihil omnino per incubationem formatur, sed ovum totum
turbatur et corrumpitur, sicut corrumpitur humor (sanies) in apostemate,
quamobrem perquam foetida redduntur talia ova. (Haec esse conijcio quae
Aristoteles et alii urina vocant, de quibus infra copiosius scribetur.
nostri putrida ova, sule eyer. quanquam Aristoteles urina non albumine, sed
vitello corrupto fieri ait).
[2] Historia animalium VI,2 560a: Del resto gli uccelli differiscono tra loro anche per la maggiore o minore attitudine alla cova. Se tuona durante la cova, le uova si rovinano. (traduzione di Mario Vegetti)
[3] Naturalis historia X,152: Si incubitu tonuit, ova pereunt; et accipitris audita voce vitiantur. Remedium contra tonitrus clavus ferreus sub stramine ovorum positus aut terra ex aratro.
[4] De re rustica VIII,5,12: Plurimi etiam infra cubilium stramenta graminis aliquid et ramulos lauri nec minus alii capita cum clavis ferreis subiciunt. Quae cuncta remedio creduntur esse adversus tonitrua, quibus vitiantur ova pullique semiformes interimuntur, antequam toti partibus suis consummentur.
[5] Historia animalium VI,3 561a: Nelle galline, dunque, un primo segno compare dopo tre giorni e tre notti; negli uccelli più grandi di queste occorre più tempo, in quelli più piccoli meno. (traduzione di Mario Vegetti)
[6] Siccome incorreremo nel
latino sitista di Plinio, premettiamo che l'aggettivo greco σιτιστός
riferito agli animali significa ben nutrito, ingrassato; deriva dal verbo σιτίζω che significa
nutrire. - La trasformazione di sitista
in schista è dovuta a Ermolao Barbaro Castigationes Plinianae:
ex libro vigesimonono ex capite iii:
fiunt et tota lutea quae vocant
sitista: Alii codices habent Sicista. Ipsum legendum fere arbitror
Schista: quoniam ab incubatu exempta quasi dividantur et discedat vitellus a
candido. Nam & luteum & candidum dicit Aristoteles de animalium
generatione tertio, membranis inter sese distingu<u>ntur: &
incubante ave concoquenteque animal ex alba parte ovi secernitur, augetur ex
reliqua. – I nostri testi riportano abitualmente sitista, come
risulta dal seguente brano della Naturalis historia XXIX, 45: Utilia sunt et cervicis doloribus cum anserino adipe, sedis
etiam vitiis indurata igni, ut calore quoque prosint, et condylomatis cum
rosaceo; item ambustis durata in aqua, mox in pruna putaminibus exustis, tum
lutea ex rosaceo inlinuntur. Fiunt et tota lutea, quae vocant sitista, cum
triduo incubita tolluntur. Stomachum dissolutum confirmant pulli ovorum cum
gallae dimidio ita, ne ante II
horas alius cibus sumatur. Dant et dysintericis pullos in ipso ovo decoctos
admixta vini austeri hemina et pari modo olei polentaeque. - Nella Naturalis
historia Plinio usa schistos per indicare un minerale in xxix,124,
xxxiii,84 e in xxxvi,144,145
e 147. L’aggettivo schistos,-a,-on significa fissile, cioè che si
può fendere, che si può dividere facilmente, derivato dal greco schízø
= scindo, divido; viene usato da Plinio in xxx,74,
in xxxi,79 e in xxxiii,88
riferito all’allume. Il sostantivo maschile schistos significa
limonite, minerale ferroso che nella varietà
pulverulenta, nota con il nome di ocra gialla, viene usata come pigmento
colorante (terra di Siena). Ma Plinio usa l’aggettivo schistos per
indicare anche una cipolla che, come lo scalogno - Allium ascalonicum
-, possiede un bulbo composto da bulbilli aggregati i quali possono essere
separati e quindi usati uno a uno per riprodurre la pianta, come accade per
l’aglio comune o Allium sativum. Ecco il brano di Plinio in cui
parla della cipolla di Ascalona e della cipolla schista in Naturalis
historia xix: [101] Alium
cepasque inter deos in iureiurando habet Aegyptus. Cepae genera apud Graecos
Sarda, Samothracia, Alsidena, setania, schista, Ascalonia, ab oppido Iudaeae
nominata. Omnibus etiam odor lacrimosus et praecipue Cypriis, minime
Cnidiis. Omnibus corpus totum pingui tunicarum cartilagine. [102] E cunctis
setania minima, excepta Tusculana, sed dulcis. Schista autem et Ascalonia
condiuntur. Schistam hieme cum coma sua relincunt, vere folia detrahunt, et
alia subnascuntur iisdem divisuris, unde et nomen. Hoc
exemplo reliquis quoque generibus detrahi iubent, ut in capita crescant
potius quam in semen. - Plinio usa schistos anche per indicare un
modo di preparare il latte in xxviii,126: Medici speciem unam addidere lactis generibus,
quod schiston appellavere. Id fit hoc modo: fictili novo fervet, caprinum
maxime, ramisque ficulneis recentibus miscetur additis totidem cyathis mulsi,
quot sint heminae lactis. Cum fervet, ne circumfundatur, praestat dyathus
argenteus cum frigida aqua demissus ita, ne quid infundat. Ablatum
deinde igni refrigeratione dividitur et discedit serum a lacte. - Insomma:
com'era prevedibile, nessuna traccia in Naturalis historia delle uova
schista citate da Aldrovandi in quanto furono ideate da Ermolao
Barbaro. Anche Conrad Gessner riporta le uova schista come notizia
dovuta a Plinio pag. 420: Fiunt et tota lutea quae vocant schista,
cum triduo incubata tolluntur, Plin. - Viene da pensare che a pagina 420
anche Gessner abbia fatto affidamento sulla castigatio di Ermolao
Barbaro.
[7] Historia animalium VI,2 559b-560a: Le uova covate d’estate si schiudono più rapidamente che in inverno: infatti d’estate le galline le fanno schiudere [560a] in diciotto giorni, mentre d’inverno ne occorrono loro talvolta anche venticinque. Del resto gli uccelli differiscono tra loro anche per la maggiore o minore attitudine alla cova. Se tuona durante la cova, le uova si rovinano. (traduzione di Mario Vegetti)
[8] Questo è un grave errore
di Alberto. La testa del pulcino è diretta verso la parte ottusa dell'uovo,
dove c'è la camera d'aria. Vedi il lessico alla voce Embrione di pollo.
[9] Naturalis historia X,145: Avium ova ex calore fragilia, serpentium ex frigore lenta, piscium ex liquore mollia. Aquatilium rotunda, reliqua fere fastigio cacuminata. Exeunt a rotundissima sui parte, dum pariuntur, molli putamine, sed protinus durescente quibuscumque emergunt portionibus. Quae oblonga sint ova, gratioris saporis putat Horatius Flaccus. Feminam edunt quae rotundiora gignuntur, reliqua marem. Umbilicus ovis a cacumine inest, ceu gutta eminens in putamine.
[10] La notizia sul comportamento delle galline quando hanno sconfitto un maschio proviene da Aristotele Historia animalium IX 631b 8.
[11] Naturalis historia X,116: Villaribus gallinis et religio inest. Inhorrescunt edito ovo excutiuntque sese et circumactae purificant aut festuca aliqua sese et ova lustrant. - Aristotele Historia animalium VI,2, 560b 7-11: In generale, le femmine degli uccelli si consumano e si ammalano se non covano. Dopo l’accoppiamento esse arruffano le piume e si scuotono, e spesso gettano festuche tutto attorno (la stessa cosa fanno talvolta anche dopo la posa), mentre le colombe trascinano al suolo la coda e le oche si tuffano in acqua. (traduzione di Mario Vegetti)
[12] Iliade IX,323-24: Come ai pulcini il cibo portare un aligero suole, | quand’ei l’abbia trovato, che nulla per lui ne rimane. (traduzione di Ettore Romagnoli)
[13] In Italia, di Plutarco, è edito da D’Auria L’amore fraterno e l’amore per i figli (a cura di A. Postiglione). Aldrovandi dà come fonte il De amore parent. erga liberos che corrisponde a Moralia 494D = cap. 2 p. 494D. Plutarco non ha ὅτι ma ὥσπερ.
[14] Moralia cap. 2, 494E-F-495A. Il testo greco è più semplice; si tratta piuttosto di una parafrasi. (Roberto Ricciardi)
[15]
De natura deorum II 129-130: Iam gallinae avesque reliquae et quietum
requirunt ad pariendum locum et cubilia sibi nidosque construunt eosque quam
possunt mollissume substernunt, ut quam facillume ova serventur; e quibus
pullos cum excuderunt, ita tuentur, ut et pinnis foveant, ne frigore
laedantur, et, si est calor a sole, se opponant; cum autem pulli pinnulis
uti possunt, tum volatus eorum matres prosequuntur, reliqua cura liberantur.
[130] Accedit etiam ad nonnullorum animantium et earum rerum, quas terra
gignit, conservationem et salutem hominum etiam sollertia et diligentia. Nam
multae et pecudes et stirpes sunt, quae sine procuratione hominum salvae
esse non possunt.
[16] Naturalia historia X,155: Traditur quaedam ars gallinarii cuiusdam dicentis, quod ex quaque esset. Narrantur et mortua gallina mariti earum visi succedentes in vicem et reliqua fetae more facientes abstinentesque se cantu. Super omnia est anatum ovis subditis atque exclusis admiratio prima non plane agnoscentis fetum, mox incerti singultus sollicite convocantis, postremo lamenta circa piscinae stagna mergentibus se pullis natura dulce. – Initile correggere le varie versioni di Plinio che ci sono state tramandate.
[17] Il brano di Pierre Gilles è tratto da liber XIV caput XXXIII - De Gallina - di Ex Aeliani historia per Petrum Gyllium latini facti: itemque ex Porphyrio, Heliodoro, Oppiano, tum eodem Gyllio luculentis accessionibus aucti libri XVI, de vi et natura animalium (Lugduni, apud Seb. Gryphium, 1533).