Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Nam
cum alibi {sclaream} <scarleam>[1]
dici dixisset, quod visus claritatem {removeat} <renovet>, cuius
ratione Germanis Scharlach quoque dicitur, mox, Heraclea, inquit,
est quae latine ferraria nigra vocatur, quam recentiores centrum
Galli, et Gallitricum sylvestre vocant. |
Infatti
Matteo Silvatico |
Videndum
etiam num τζεντογάλη,
quae vox apud Nic. Myrepsum[2]
nominatur unguento 62, sit Gallitricum: item num et hoc a Galli crista
nomen habeat. Videtur siquidem vocabulum Graecolatinum, qualia barbari
multoties efformant. Capillum enim Graeci τρίχα
appellant. Capilli capitis verticem occupant, uti etiam cristae. Cum
vero Horminis herba similis sit, Gallinaceaeque cristae, Porta, ut dixi,
Galli vires referre, venerique prodesse plurimum ait; ὁρμᾶν enim
est impetu, instinctuque, ac ingenti libidine in venerem ferri. |
Bisogna
anche analizzare se lo tzentogálë, una parola che in Nicolaus
Myrepsus |
Galli
crus Apuleio herba dicitur, cuius cacumen instar pedis Galli dividitur.
Herbarii graminis speciem faciunt. Plinius[3]
{Ischaemum} <Ischaemonem> vocat a sistendo sanguine. Nascitur
ubivis, praesertim in hortorum areis cum aliis inutilibus herbis.
Radices habet multas, tenues, candicantes, folia milii, ut scripsit
Plinius, aspera, et lanuginosa: caules multos, rotundos, florem in
spicis, colore herbaceis plerunque quinis, aut septenis. Herba trita, et
admota efficacissime fluentem sanguinem sistit. Pueri floris asperis
spicis sanguinem a naribus eliciunt, adeo ut pro diverso utendi modo
haec herba sanguinem cohibeat, et evocet. Exiguum est gramen apud nos,
inquit Porta[4],
surgens calamulis geniculatis, surrectis, singulis in quinas, ternasve
exiles florum spicatas caudas, digitatim sparsis, sapore astringenti, et
exiccante, unde non vana coniectura Plinianum {Ischoemonem} <Ischaemonem>[5]
possumus existimare, vulgo Galli pes dicitur, quod in summo frutice
trifariam Gallinacei pedis imitationem habeat{:}<.> {ius
Gallinaceis dysentericis medetur, sed veteris vehementius, ex Plinio[6]:}
<Alibi etiam ius e Gallinaceo dysentericis mederi asserit, sed
veteris Gallinacei vehementius.>[7]
Ad membranarum cerebri sanguinis profluvium prodesse dicunt sanguinem
Galli ex Galeno: ad sanguinis reiectiones ore, et naribus valere ova
assa suadent Medici. Haec ille. |
In
Apuleio Barbaro |
Sed
sciendum est hanc herbam Sylvatico perperam Gallitricum vocari, vel per
errorem tri Syllabam {antepenultimam} <ante ultimam> a typographo
additam, et ex duabus vocibus unam factam. Ait autem[8]:
Gallitricus (lego Galli crus) id
est sanguinaria, eo quod naribus imposita sanguinem suaviter fluere
facit. Nascitur circa vias, et saxosis locis. Habet in summitate velut pedes
Galli. Pes Gallinaceus Plinio[9]
prima Capni species est, ut hisce verbis apertissime docet:
Capnos prima, quam pedes Gallinaceos vocant nascens in parietinis et sepibus, ramis
tenuissimis sparsisque<,> flore purpureo<,> viridis
<suco caliginem discutit>.
Dodonaeus hanc herbam putat eam esse, quae multis ramulis fruticat
teneris in quibus folia numerosa incisa, colore, sapore, et quadamtenus
forma alteri fumariae similia, praetenera viticulis, et capreolis: herba
ipsa in sepibus provenit: flosculi eius candidi, caeruleo colore[10]
nonnihil distincti, in siliquis parvis semen: radix singularis,
longitudine digitali, vere primo, ut et nostra vulgaris prodit. Maio, et
Iunio utraque floret, et carpitur. Haec Capnos, inquit, Plinii
imitatione pied de Geline dici potest. Verum cum Plinius Capni primam
speciem purpureo flore esse dicat, Dodonaeus suae candidos tribuat,
forsan eadem non fuerit; suum tamen interim cuique liberum esto iudicium. |
Ma
bisogna sapere che quest’erba è erroneamente detta gallitricum
da Matteo Silvatico, forse per l’erronea aggiunta da parte del
tipografo della sillaba tri prima dell’ultima, e da due parole
ne è scaturita una sola. Infatti dice: Il gallitricus (io leggo galli
crus – zampa di gallo) cioè la sanguinella - Digitaria
sanguinalis, in quanto messa nelle narici fa fuoriuscire il sangue con
delicatezza. Nasce ai bordi delle strade e nei luoghi pietrosi.
Alla sommità presenta come dei piedi di gallo. In Plinio la prima
specie di fumaria |
Capnos,
sive Capnion, inquit Hermolaus[11],
hoc est, fumus, duplex. Alia Dioscoridi descripta nascens in hortis, et
segetibus hordeaceis: alia et nomine, et effectu similis, quam pedes
Gallinaceos vocant, teste Plinio, in parietibus et sepibus genitam,
ramis tenuissimis, sparsisque flore purpureo, ut inquit Plinius{,}<:>
quam nonnulli modo {Cymbellarem} <Cymbalarem>[12]
vulgo dictam, nescio quam recte interpretantur, folio hederae praetenui,
ut in Cotyledone etiam commonuimus: et mox crassissimum illorum errorem
reprehendit, qui ex eo quod Plinius Capnon latine pedes Gallinaceos
vocari scribit, Capnon <etiam> a Dioscoride monstratum, non aliud
genus esse putant, quam quae vulgo sanguinaria, et Galli crus, ut ante
diximus, appellatur, quae gramini, inquit, tam similis est, ut ab eo
forte non admodum seiungi possit: nisi quod folio minore cernitur, et
fibris potius quam radici {i}nititur. Id autem quod in <utroque>
summo frutice trifariam Gallinacei pedis imitationem habet, candidius in
hac quam in gramine conspicitur. Et alibi: Cotyledon non est, ut quidam
rentur, quae vulgo Cymbalaris appellatur, etiamsi Cymbalion a Dioscoride
vocetur. Est autem Cymbalaris herba folio tenus anguloso, hederaceo,
flore parvo, purpureo, in muris terrae nascens, quam quidem nonnulli
genus alterum capni dictae faciunt. Haec ille. |
Ermolao
Barbaro |
Vulgaris
quidem apud nos haec herba est, et lactis etiam nonnihil habet, flosculo
calathiformi ex purpureo ad caeruleum inclinante, radice alba, dulci, ut
rapulo sylvestri congener videatur. Oculis a quibusdam utilis creditur,
nimirum ut Capnos quoque, ut ab eodem effectu nomen idem contigerit.
Foliorum species per aetatem mutatur, ex rotundiori in longam. Quae vero
eius pars pedes Gallinaceos referat, non facile dixerim, nisi forte
mucrones illi, in quos dividitur calyx, qui florem sustinet, eos
repraesentare dicantur, praesertim cum flos deciderit, aut aruerit. Tunc
enim in diversa tensi rigentesque <magis>[13]
apparent. |
In
realtà quest’erba è comune presso di noi, e possiede anche un po’
di latte, con un piccolo fiore a forma di calice con un colore che dal
porpora tende all’azzurro, con la radice bianca, dolce, tanto da
sembrare appartenente allo stesso genere del ravanello |
[1]
Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 403: Eandem alibi scarleam vocat, (ut nostri scharlach) quod visus claritatem
renovet.
[2] Sì,
l'enigmatico tzentogálë
corrisponde al gallitrico. Il Nicolai Myrepsi Alexandrini
Medicamentorum opus in sectiones quadragintaocto, tradotto, emendato e
annotato da Leonhart Fuchs e pubblicato a Lione nel 1549, offre la
soluzione del dilemma. Tra i vari unguenti, a pagina 219 viene descritto
l'unguento n° 62, Unguentum Prasium ad plagas putrefactas –
Unguento Prasio contro le piaghe in putrefazione, dove il prasio dovrebbe
significare verde porro, come è il colore del prasio, varietà di
quarzo microcristallino usato come pietra di modesto valore per piccoli
oggetti ornamentali. Infatti né il prasio né il marrubio
(prasium)
entrano nella composizione dell'Unguentum Prasium. Così come per l'Unguentum
Alabastrum – n° 61, ad uterina mala - l'alabastro non viene
affatto impiegato. Invece uno dei componenti dell'Unguentum Prasium
è il centrum gallinae, e Fuchs annota che "Nicolaus depravate
dixit τζεντογάλη, pro κέντρον
γαλλὶνε.
Est autem Centrum gallinae officinis ea herba, quam nomine Gallitricum
sylvestre vocant. Vulgus salviam sylvestrem, horminum sylvestre
nomina{n}t." – In sintesi: nel codice di Myrepsus c'era erroneamente
scritto τζεντογάλη al posto di κέντρον
γαλλὶνε corrispondente a quell'erba che nei laboratori
farmaceutici veniva chiamata gallitrico, l'attuale Salvia sclarea o sclaraggine.
[3] Naturalis historia XXV,83: Ischaemonem Thracia invenit, qua ferunt sanguinem sisti non aperta modo vena, sed etiam praecisa. Serpit in terra, milio similis, foliis asperis et lanuginosis. Farcitur in nares, quae in Italia nascitur, et ciet sanguinem, eadem adalligata sistit.
[4] Phytognomonica liber IV, cap. 23. (Aldrovandi)
[5] Naturalis historia XXV,83: Ischaemonem Thracia invenit, qua ferunt sanguinem sisti non aperta modo vena, sed etiam praecisa. Serpit in terra, milio similis, foliis asperis et lanuginosis. Farcitur in nares, quae in Italia nascitur, et ciet sanguinem, eadem adalligata sistit.
[6] La citazione di Aldrovandi è desunta in modo osceno – fermandosi oltretutto a un fatidico punto, e senza minimamente analizzare il testo di Plinio - da Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 393: Ius e gallinaceo dysentericis medetur, sed veteris gallinacei vehementius{.} salsum ius alvum cit, Plinius. – Ben diversa è la frase di Plinio, sia da quella riportata da Gessner, ma soprattutto da quella di Aldrovandi: Naturalis historia XXX,57: Ius ex gallinaceis isdem medetur, sed veteris gallinacei vehementius salsum ius alvum ciet. – Aldrovandi dopo i due punti sembra dire che il brodo di ischaemon fa guarire i polli con la diarrea, meglio ancora se l’ischaemon è vecchio. Ma una simile ricetta è irreperibile in Plinio. Il nostro Ulisse è sempre più inaffidabile! Plinio afferma semplicemente che se il brodo di pollo fa da astringente, un brodo salato di gallo vecchio è più lassativo del solito. – Il bello è che a pagina 283 Aldrovandi riporta la stessa citazione – un po’ meno amputata e rimaneggiata - del passo di Plinio e finge poi di dedicarsi a elucubrazioni mediche che sono invece frutto della professionalità di Conrad Gessner. Per ulteriori mie disquisizioni non proprio inutili si veda a pagina 283.
[7] Si emenda il testo con quello di pagina 283.
[8] La stessa citazione viene
riportata da Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 403:
Gallitricus (lego Galli crus) id est sanguinaria; eo quod naribus imposita,
sanguinem suaviter fluere facit. Nascitur
circa vias et saxosis locis. Habet
in summitate velut pedes galli, Sylvaticus.
[9]
Naturalis historia XXV,155-156:
Capnos trunca, quam pedes gallinacios vocant,
nascens in parietinis et saepibus, ramis tenuissimis sparsisque, flore
purpureo, viridis suco caliginem discutit; itaque in medicamenta oculorum
additur. [156] Similis et nomine et effectu, sed alia est capnos fruticosa,
praetenera, foliis coriandri, cineracei coloris, flore purpureo. Nascitur in
hortis et segetibus hordeaciis. Claritatem facit inunctis oculis
delacrimationemque ceu fumus, unde nomen. Eadem
evolsas palpebras renasci prohibet.
[10]
Nell'Histoire des plantes di Dodoens
(traduzione di Charles de L'Écluse – 1557) troviamo scritto quanto
segue: Les fleurs petites & amassées en un, blanches, ayans quelque peu
de pers entremesté, [...]. §
In francese pers (di etimologia incerta e discussa) significa glauco,
e glauco deriva dal greco glaukós, probabilmente ‘azzurro
chiaro’, dal momento che nell'Iliade è un attribuito del mare, ma
l'etimologia di glaukós è sconosciuta. § Quindi, basandosi su
Dodoens, giustamente a proposito della Fumaria capreolata Aldrovandi
trascrive "flosculi eius candidi, caeruleo colore nonnihil
distincti", in quanto ceruleo - pers - ricorre in Dodoens e
corrisponde al colore del cielo sereno, azzurro pallido, che dà il colore
glauco al mare. Però, nell'acquarello di Aldrovandi della Fumaria
capreolata non troviamo alcuna nota di azzurro, anzi, nella didascalia
sta scritto Fumaria platyphyllos flore
albo et amethystizonte in extremo, per cui l'estremità del fiore è
color ametista
, quindi color del vino. § Ancora oggi (2008),
tanto come ai tempi di Aldrovandi (xvi
secolo), se analizziamo le immagini e le descrizioni della Fumaria
capreolata, scopriamo che i fiori hanno una corolla bianca, biancastra,
al massimo crema, con un apice rosso nerastro, oserei dire purpureo, tanto
come la Fumaria officinalis. Quindi, né all'apice né nel resto dei
petali troviamo dell'azzurro. § Non possiamo escludere che Dodoens avesse
sotto gli occhi una Fumaria capreolata con una corolla lievemente
glauca. Tuttavia conviene attenerci al colore odierno, che non ha nulla di
ceruleo.
[11] Corollariorum libri quinque, 724.
[12] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555), pag. 403: Capnos sive capnion, hoc est fumus,
duplex. Alia Dioscoridi descripta, nascens in hortis et segetibus hordeaceis:
alia et nomine et effectu similis, quam pedes gallinaceos vocant (teste
Plinio) in parietibus et sepibus genitam, ramis tenuissimis sparsisque,
flore purpureo, ut inquit Plinius: quam nonnulli modo cymbalarem vulgo
dictam, nescio quam recte interpretantur, folio hederae, praetenui, ut in
cotyledone commonuimus, Hermolaus Corollario 724. Ubi etiam mox crassissimum
illorum errorem reprehendit, qui ex eo quod capnon Plinius Latine pedes
gallinaceos vocari scribit, capnon etiam a Dioscoride monstratum, non aliud
genus esse putant, quam quae vulgo sanguinaria et galli crus dicitur. Quae
gramini (inquit) tam similis est, ut ab eo forte non admodum seiungi possit:
nisi quod folio minore cernitur, et fibris potius quam radice nititur. Id
autem quod in utroque summo frutice trifarin ({trifarium} <trifariam>)
gallinacei pedis imitationem habet, candidius in hac quam in gramine
conspicitur. Et alibi,
Cotyledon non est, ut quidam rentur, quae vulgo cymbalaris appellatur,
etiamsi cymbalion a Dioscoride vocetur. Est autem cymbalaris herba folio
tenus anguloso, hederaceo, flore parvo, purpureo, in muris terrae nascens,
quam quidem nonnulli genus alterum capni dictae faciunt, Haec ille.
[13] Tutta questa disquisizione appartiene a Gessner, per cui si emenda in base al suo testo contenuto in Historia Animalium III (1555), pag. 403: tunc enim in diversa tensi rigentesque magis apparent.