Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est 
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
| Senam
        etiam quandoque se miscuisse ait, atque ita atram bilem eduxisse: alias
        denique turbit pro pituita detrahenda, alias mirabolanos citrinos pro
        bile [278] flava: quod penultimum authoritate Mesues[1]
        fecisse videri potest, qui non turbit tantum pro educenda pituita, sed {enicum}
        <cnicum>[2]
        Gallinaceo iuri miscet, ac ob id arthriticis doloribus ex hac natis
        conferre scribit: melanc<h>oliam vero {eum} <cum> epithymo,
        et polypodio, et cum iisdem, atque thymo<,> hyssopo, anetho, et
        sale gemmae arthriticos iuvare. Serenus[3]
        febribus chronicis prodesse dixit hoc versu. Febribus
        aut longis Galli nova iura vetusti Subveniunt<,>[4]
        etiam tremulis medicantia membris. | Antonio
        Brasavola I
        brodi appena preparati di gallo vecchio sono d’aiuto nelle febbri
        anche se protratte, e curano anche le membra tremule. | 
| Sed
        Plinius[5],
        ex quo Serenus videtur mutuatus fuisse, prae caeteris iuris Gallinacei
        encomia ita egregie prosequitur statim ubi pennas, et cerebrum adversus
        serpentium venena valere dixisset: Ius
        quoque ex his potum, inquit,
        praeclare medetur et in multis aliis usibus mirabile. Pantherae,
        leonesque non attingunt perunctos eo, praecipue si allium fuerit
        incoctum: alvum solvit, validius e veteri Gallinaceo. Prodest et contra
        longinquas febres, et torpentibus membris (stupori, tremori, quoniam
        pituitam educit) tremulisque et
        articulariis morbis et capitis doloribus, epiphoris, inflationibus,
        fastidiis, incipienti tenesmo, {iocinori} <iocineri>, renibus,
        vesicae: contra cruditates, suspiria. Itaque
        etiam faciendi eius extant praecepta. {Efficatius} <Efficacius>
        enim coc{t}i cum olere marino, aut cybio, aut cappari, aut apio, aut
        herba mercuriali, aut polypodio, aut anetho. {Utilissima}
        <Utilissime> autem in congiis tribus aquae ad tres heminas[6] cum supradictis herbis, et refrigeratum sub dio dari
        tempestivi<u>s antecedente vomitione.
        Hactenus Plinius. | Ma
        Plinio | 
| Quae
        eius iuris parandi praecepta ex Dioscoride transcripsisse videtur, uti
        etiam Avicenna, et Mesues, sicuti doctissimus Io. Costaeus Laudensis[7]
        in hoc almo nostro archigymnasio Bononiensi medicinae theoricae
        professor primarius, mihique amicissimus luculenter quoque demonstrat,
        licet interim uterque Galenum citet, quando tamen in Galeni, quae extant
        monumentis, de hac re nihil legere liceat. Dioscorides[8]
        vero ius Gallinaceum hunc in modum praeparat. Abiectis, inquit, interaneis,
        salem conijci oportet, et consuto ventre decoqui in viginti sextariis
        aquae, donec ad tres heminas rediga<n>tur, totum id refrigeratum
        sub dio datur. Aliqui
        incoquunt olus marinum, mercurialem, cnicum, aut filiculam.
        At circa hanc praeparationem, illud in primis scitu dignum est, an
        integro Galli corpore, ut iam ex Dioscoride diximus, an, ut alii volunt,
        decerptas in frusta carnes praestet usurpare: tum etiam si integrum
        illud sumendum sit, qualenam sal inijciendum, crassumne, an tenue: an
        item statim ubi repletum est sale, igni committi debeat, an potius
        tantisper desistendum, ut in intimas carnes sal penetret. Et rursum an
        ea aquae mensura, quam praescribit Dioscorides oportuna sit, an vero
        potius {cotilae} <cotylae – cotulae> viginti satisfaciant, ut
        iubet secundo loco Avicenna, vel non tam certo servato pondere, ut ait
        Mesue: tandemque quis coctioni praescribendus sit modus, an ut ad tres {cotilas}
        <cotylas – cotulas> aqua absumatur, quod illi praecipiunt, an ut
        ad tertias, quod Mesue, an quid aliud. Itaque cum luculenter, et docte
        admodum praefatus Io. Costaeus super eiuscemodi quaestionibus disputet, benevolum lectorem
        ad doctissima eius in Mesuem commentaria remitto[9].
        Illud interim obnixe precabor, ut omnino ea {legant} <legat>: quia
        egregie eiusmodi controversias conciliat: Illud etiam obiter admonens,
        Marcellum Virgilium[10]
        ad Dioscoridis verba de iure suspicari sextariorum, et heminarum numeros,
        pro rei necessitate maiores, vitiumque in eorum notis fortassis esse. | Sembra
        che abbia trascritto da Dioscoride | 
| Mesue
        ad eiusmodi ius purgatorium praeparandum Gallos eligit ruf{f}os
        potissimum, qui ad motum sint alacres, ad coitum ardentes, ad dimicandum
        fortes, inter obesos, et {macilentes} <macilentos> medios, et quo
        vetustiores, eo magis esse medicamentosos asserit. Quantum autem ad
        solvendum alvum ex hoc iure exhibendum sit, ex proprio periculo ita
        docet Antonius Musa Brasavolus: Veteris Galli iure usi sunt frequenter
        prisci pro medicamento alvum molliente, et ad ichores[11]
        educendos. Alvum mire proritat, si satis copiose sumatur, hoc est ad
        tres, vel quatuor communes pateras (nam una patera nihil efficit, alibi
        etiam a libra[12]
        una ad duas bibi iubet) in qua copia potum etiam Capi ius ventrem
        emollit. Gallinacei vero pulli
        ius, etiamsi multo copiosius hauriatur, nihil omnino educet. | Mesuè
        il Giovane per preparare questo brodo lassativo sceglie soprattutto dei
        galli rossicci che siano attivi nei movimenti, molto vogliosi di
        accoppiarsi, forti nel combattere, e che sono una via di mezzo tra
        grassi e magri, e afferma che quanto più sono vecchi tanto più sono
        curativi. Ma la quantità di questo brodo da somministrarsi per liberare
        l’intestino la prescrive a suo rischio Antonio Musa Brasavola così:
        Gli antichi si sono spesso serviti del brodo di un gallo vecchio come
        farmaco in grado di ammorbidire l’intestino e per far fuoriuscire i
        liquidi contenuti nel sangue. Stimola in modo meraviglioso l’intestino
        se viene assunto in quantità abbastanza abbondante, cioè fino a tre o
        quattro tazze ordinarie (infatti una sola tazza non ottiene nulla, in un
        altro punto prescrive anche di berne da una a due libbre) e anche il
        brodo di cappone bevuto in tale quantità ammorbidisce le feci. In verità
        il brodo di un pollo giovane, anche se se ne assumesse in quantità
        molto più abbondante, non farà evacuare assolutamente nulla. | 
| Sed
        tempestivum est, ut reliqua, quae medico praestat hoc Gallinaceum genus,
        remedia prosequamur. Rasis cerebrum Gallinarum adversus cerebri tremorem
        commendavit. Idem ingenium, memoriamque iuvat adeo, ut nonnullos, qui
        iam delirare coeperant, resipiscere fecerit. Epilepsiam ex venenati animalis morsu contingere praeclarissimi
        quique medicorum unanimiter tradunt. In quo casu quamcunque avem, sed
        Gallinam maxime, pullum, aut Pipionem, Columbamve per dorsum scindes, et
        loco morsus calidam impones. Nam sua caliditate venenum ad se trahit,
        vel sic Gallus Gallinave deplumetur circa anum, et imponatur anus loco
        morsus, et attrahet ad se, aegerque sanabitur. | Ma
        è il momento di esporre i rimanenti rimedi che questo genere di
        gallinacei offre al medico. Razi | 
| Sextus[13]
        Philosophus Platonicus epilepticis eiusmodi quoque remedium praescribit:
        Galli, inquit, testiculos contritos cum aqua ieiuno dabis potandos: abstineant autem
        a vino diebus decem: debebunt autem testiculi sicci servari, et cum
        fuerint necessarii, continuo sumantur. | Il
        filosofo platonico Sesto Placito Papiriense | 
[1] De simplicibus cap. 23. (Aldrovandi)
[2] Lo κνίκος  di Dioscoride, in latino cnicus,
    che in Ippocrate, Aristotele e Teofrasto è scritto κνῆκος,
    dovrebbe corrispondere al cartamo, Carthamus
    tinctorius. Per Pierandrea Mattioli “è notissima pianta, e chiamasi
    in Italia volgarmente zaffarano Saracinesco, quantunque gli spetiali,
    imitando gli Arabi lo chiamano Carthamo. Usano alcuni il suo fiore ne i cibi
    in vece di zaffarano. Il semo solo è quello, che s’adopera nell’uso
    della medicina. Enne di due spetie domestico cioè, e salvatico come recita
    Teofrasto al 4. cap. del 6 lib. dell’historia delle piante [...] Solve il
    Carthamo (diceva Mesue) la flemma per di sotto, e parimente per vomito, e
    similmente l’acquosità del corpo, e vale alle infermità, che si generano
    da quelle, come dolori colici, e simili. Al che giova parimente messo ne i
    clisteri. Mondifica, conformato in lettouario, il petto, e’l polmone, e
    rischiara la voce: aumenta il suo uso il seme humano. Il suo fiore tolto con
    acqua melata, giova al trabocco di fiele. Questo tutto del Carthamo scrisse
    Mesue.” (pag. 804, Discorsi, 1585 – commento al capitolo 189 del
    libro IV di Dioscoride, Del Cnico)
 “è notissima pianta, e chiamasi
    in Italia volgarmente zaffarano Saracinesco, quantunque gli spetiali,
    imitando gli Arabi lo chiamano Carthamo. Usano alcuni il suo fiore ne i cibi
    in vece di zaffarano. Il semo solo è quello, che s’adopera nell’uso
    della medicina. Enne di due spetie domestico cioè, e salvatico come recita
    Teofrasto al 4. cap. del 6 lib. dell’historia delle piante [...] Solve il
    Carthamo (diceva Mesue) la flemma per di sotto, e parimente per vomito, e
    similmente l’acquosità del corpo, e vale alle infermità, che si generano
    da quelle, come dolori colici, e simili. Al che giova parimente messo ne i
    clisteri. Mondifica, conformato in lettouario, il petto, e’l polmone, e
    rischiara la voce: aumenta il suo uso il seme humano. Il suo fiore tolto con
    acqua melata, giova al trabocco di fiele. Questo tutto del Carthamo scrisse
    Mesue.” (pag. 804, Discorsi, 1585 – commento al capitolo 189 del
    libro IV di Dioscoride, Del Cnico)
[3] Liber medicinalis.
[4] Conrad Gessner Historia
    Animalium III (1555), pag. 393 : Febribus aut longis galli nova iura
    vetusti | Subveniunt, etiam tremulis medicantia membris, Serenus.
: Febribus aut longis galli nova iura
    vetusti | Subveniunt, etiam tremulis medicantia membris, Serenus.
[5] Naturalis historia
    XXIX,78-80. (Aldrovandi) - [78] Carnibus gallinaceorum ita, ut tepebunt
    avulsae, adpositis venena serpentium domantur, item cerebro in vino poto.
    Parthi gallinae malunt cerebrum plagis inponere. Ius quoque ex iis potum
    praeclare medetur, et in multis aliis usibus mirabile. Pantherae,
    leones non attingunt perunctos eo, praecipue si et alium fuerit incoctum.
    [79] Alvum solvit validius e vetere gallinaceo, prodest et contra longinquas
    febres et torpentibus membris tremulisque et articulariis morbis et capitis
    doloribus, epiphoris, inflationibus, fastidiis, incipiente tenesmo, iocineri,
    renibus, vesicae, contra cruditates, suspiria. [80] Itaque etiam faciendi
    eius extant praecepta: efficacius coci cum olere marino aut cybio aut
    cappari aut apio aut herba Mercuriali, polypodio aut anetho, utilissime
    autem in congiis III aquae ad III heminas cum supra dictis herbis et
    refrigeratum sub diu dari, tempestivius antecedente vomitione.
[6] Vedi Pesi e misure .
.
[7] In comment. ad Mesuem. (Aldrovandi)
[8] De materia medica liber 2 cap. 43. (Aldrovandi) – La numerazione del capitolo corrisponde a quella di Pierandrea Mattioli e il testo latino è identico, per cui corrisponde alla traduzione di Jean Ruel.
[9] L'opera di Giovanni Costeo
    – il commento a Mesuè - che Aldrovandi invita a leggere è probabilmente
    la seguente, per cui si tratta di un commento a Mesuè il Giovane , o Pseudo
    Mesuè, morto nel 1015: Mesue <m. 1015> - Mesuae medici clarissimi Opera, a Ioanne Costa
    [Costaeo]  medico Laudensi nunc
    recognita, et aucta adnotationibus, quibus à recentiorum calumnijs divinus
    hic scriptor vendicatur. Accessere his varia diversorum - Venetiis: apud
    Iuntas, 1570 (Venetijs, in officina Iuntarum, 1568). [da opac
    iccu]
, o Pseudo
    Mesuè, morto nel 1015: Mesue <m. 1015> - Mesuae medici clarissimi Opera, a Ioanne Costa
    [Costaeo]  medico Laudensi nunc
    recognita, et aucta adnotationibus, quibus à recentiorum calumnijs divinus
    hic scriptor vendicatur. Accessere his varia diversorum - Venetiis: apud
    Iuntas, 1570 (Venetijs, in officina Iuntarum, 1568). [da opac
    iccu]
[10] Marcellus Virgilius nel suo commento al De materia medica (1523) conclude il questo modo la sua interpretazione al libro II, capitolo 42 (e non 43) – De Gallinaceis – di Dioscoride: Non omittemus et illud videri nobis sextariorum et heminarum numeros: quia hoc capite docent pro rei necessitate maiores: vitiumque in eorum notis forte esse.
[11] In greco ichør, gen. ichôros, plur. ichôres significa icore, la parte acquosa del sangue simile a siero.
[12] Vedi Pesi e misure .
.
[13] Liber medicinae ex animalibus cap. 8. (Aldrovandi)