Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallo Gallinaceo
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Marcellus
{Vergilius}
<Virgilius> Dioscoridis interpres, haec verba δίδεται
ἐπικράσεως
χάριν
φαυλοτήτων,
[393] sic reddidit in annotationibus: Datur ad emendanda in homine
temperamenti sui vitia, quod minime probo, quum et verba Graeca
repugnent, et temperamenti vitia etiam contraria esse possint. Idem
ostendit se hunc locum de galli iunioris iure[1],
in Graecis codicibus Dioscoridis pl{a}erisque omnibus uno excepto non
reperisse, in vetere tamen Latina translatione, et apud Serapionem
quoque extare. Ad sensum quidem necessarius est perficiendum, et
sententiam veram continet. |
Marcellus
Virgilius |
Ius
gallinarum, si aestate in eo grana uvae immaturae decoquantur, bilem
extinguit, Nic. Massa. Alvum cit et gallinaceorum decoct<or>um ius,
et acria mollit, Plinius[2].
Sed acria mollire, id est mordaces humores temperare, gallinarum iuri
magis convenire iudico, earumque iuniorum: gallinaceorum minus, et
minime quidem veterum, cui ipsi tamen alvum ciendi facultas maior. Ius
gallinae iuvenis et pinguis temperat complexionem, et est optima
medicina leprosis, Averrois. Ius e gallinaceo dysentericis medetur, sed
veteris gallinacei vehementius{.} salsum ius alvum cit, Plinius[3].
hic quoque ut galli iunioris ius in dysenteria prodesse facile
concesserim, ita an veteris quoque gallinacei ius ei conveniat, addubito:
et verbum vehementius ita interpretari malim, quasi hoc ius vehementius
magisque medicamentosum sit, quam ut dysentericos iuvet: non autem quasi
vehementius aut efficacius illis medeatur. Itaque galli iunioris ius
dysenterijs utile dixerim, veteris inutile, salsum insuper noxium. Si
torminosi vel coeliaci propter frequentes desurrectiones viribus
deficientur, dandum erit eis ius gallinae pinguis excoctae cum butyro,
Marcellus. In iliaco affectu (inquit Aretaeus, Iunio Paulo Crasso Patav.
Interprete) alimenta alvum ducentia exhibeantur, ut iuscula gallinarum.
Ad inflammationes tonsillarum et anginas gallinae hoedive iusculo utere,
Galenus Euporiston 2.15. Cava iecoris purgat galli veteris ius,
Trallianus. Ius e vetere gallinaceo alvum deijcit. abiectis itaque
interaneis salem conijci oportet. et consuto ventre decoqui in viginti
sextariis[4]
aquae, donec ad tre{i}s heminas (Marcellus {Vergilius}
<Virgilius> suspicatur
sextariorum et heminarum numeros, pro rei necessitate maiores, vitiumque
in eorum notis forte esse. Plinius[5]
quidem in tribus congiis, id est octodecim heminis coqui iubet)
redigantur: totum id refrigeratum sub divo, datur. Aliqui incoquunt
brassicam marinam, mercurialem, cnicum[6],
aut filiculam. Crudos humores crassosque, atram bilem, et strigmenta
elicit. prodest longis febribus, suspiriis, articulariis morbis, et
inflationibus stomachi, Dioscor. Ius e gallinaceo alvum solvit. Validius
e vetere gallinaceo. Prodest et contra longinquas febres, et torpentibus
membris tremulisque, et articulariis morbis, et capitis doloribus,
epiphoris, inflationibus, fastidiis, incipienti tenesmo, iocineri,
renibus, vesicae: contra cruditates, suspiria. Itaque etiam faciendi
eius extant praecepta. Efficacius enim cocti cum olere marino, aut cybio
(cnico forte, ut Dioscorides) aut cappari, aut apio, aut herba
mercuriali, aut polypodio, aut anetho: utilissime autem in congiis
tribus aquae ad tres heminas (id est libras fere) cum supradictis herbis,
et refrigeratum sub divo dari tempestivi<u>s antecedente vomitione,
Plinius. |
Il
brodo di gallina, se in estate vi vengono fatti stracuocere degli acini
di uva acerba, fa svanire l’ira, Nicola Massa |
Ius e gallo
vetere (inquit Avicenna 2. 296.) ex Galeni praescripto sic fit. Gallus
nutritus cursu fatigetur donec cadat, tum decolletur et exenteratus
impleatur sale, consuaturque filo, et coquatur in viginti sextariis
aquae usque ad tres cotylas, et id omne semel bibatur. quod si
polypodium et anethum adijciantur, utile erit adversus articulorum
dolorem ac tremorem, etc. ut Dioscorides. Et rursus, Ius galli veteris
cum polypodio et anetho in colico affectu saluberrimum est. Febribus aut
longis galli nova iura vetusti |
Subveniunt, etiam tremulis medicantia membris, Serenus. Decrepitorum
gallorum caro (inquit Io. Mesue lib. 2. de purgantibus cap. 23. Iacobo
Sylvio paraphraste) nitrosa et salsa, cibo inepta, medicamentosa est,
iure suo maxime. potissimum vero gallorum ruforum, qui ad motum sint
alacres, ad coitum ardentes, ad dimicandum fortes, obesorum et macrorum
medii: quoque vetustiores, eo magis sunt medicamentosi Galeno. Id ius ob
nitrosam et salsam substantiam calidum est, lavat, terget, tenuat,
flatus dissipat, cum semine anethi vel dauci et polypodio et sale gemmae
coctum: et dolorem ventriculi, coli, ilium, renum, a flatibus ortum
sedat, obstructa aperit. Purgat pituitam quidem cum turbit et cnico, ob
id confert arthriticis doloribus ex hac natis, melancholiam vero cum
epithymo et polypodio: et cum iisdem, atque thymo, hyssopo, anetho et
sale gemmae, arthriticis confert. Gallus autem furfure a Galeno nutritus,
aliis etiam melle et pauco sale, plurimum fatigetur vel a nobis
venantibus, vel potius dimicando, decapitatus, et exenteratus cum sale,
aut sale gemmae, igne lento, aqua sufficiente coquatur ad duarum aquae
partium consumptionem: aliis atque aliis simul incoctis pro variis
medicorum scopis. Potatur eius decoctum ad libras duas, Haec ille. |
I
brodo preparato con un gallo vecchio (dice Avicenna |
Hierocles in
Hippiatricis[7]
curationem equi anhelosi praescribens, inter caetera oleum laurinum,
rosaceum, crocum, vinum vetus, etc. simul decoqui iubet una cum
gallinaceo, et hoc decoctum una cum hydromelite et ovo per dies sex in
equi nares infundi. |
Ierocle |
Veteris galli
iure usi sunt frequenter prisci pro medicamento alvum molliente, et ad
ichores[8]
educendos. alvum mire proritat, si satis copiose sumatur, hoc est ad
tres vel quatuor communes pateras. (nam una patera nihil efficit. alibi
a libra una ad duas bibi iubet.) in qua copia potum etiam capi ius
ventrem emollit. gallinacei vero pulli ius etiamsi multo copiosius
hauriatur, nihil omnino educet. Sed plura de his iuribus scripsi in
Commentariis nostris in librum de ratione victus in morb. acut. Antonius
Musa Bras{s}av. Et rursus, Ius e vetere gallo atram bilem educere, ut
Serapio scribit, cum experirer verum esse non reperi. Lenit enim et ea
solum educit quae in ventriculo et intestinis continentur. Senam
quandoque miscui, et atram bilem eduxit: alias turbit, pro pituita
detrahenda: alias myrobalanos citrinos [myrobalana citrina] pro bile
flava. |
Spesso
gli antichi si sono serviti del brodo di gallo vecchio come medicina per
fluidificare le feci e per
provocare la fuoriuscita dei liquidi contenuti nel sangue. Stimola in
modo meraviglioso l’intestino se viene assunto in quantità abbastanza
abbondante, cioè fino a tre o quattro tazze ordinarie (infatti una sola
tazza non ottiene nulla; in un altro punto prescrive di berne da una a
due libbre). E anche il brodo di cappone bevuto in tale quantità
ammorbidisce le feci. In verità il brodo di un pollo giovane, anche se
lo si assumesse in quantità molto più abbondante, non farà evacuare
assolutamente nulla. Ma ho scritto parecchio su questi brodi nei nostri In
libros de ratione victus in morbis acutis Hippocratis et Galeni
commentaria et annotationes, Antonio Musa Brasavola |
[1] Nella prima edizione della
traduzione latina - senza testo greco a fronte - di Jean Ruel del De
materia medica di Dioscoride (1516) viene tralasciata una frase che è
stata oggetto di contestazione circa la sua autenticità, difesa invece a
spada tratta da Marcellus Virgilius. Questa frase riguarda l’impiego del
brodo di gallo giovane. Nell’edizione del 1549 della traduzione di Ruel
l’editore parigino – o la vedova dell’editore - Arnold Birkman, grazie
alla collaborazione di Jacobus Goupylus, include la frase greca facendola
precedere da un asterisco per metterne in evidenza la sospetta non
autenticità, e ovviamente manca la rispettiva traduzione latina di Ruel, in
quanto era morto nel 1537. Parte del testo di Aldrovandi (pag. 277: Sciant
itaque tyronum ingenia ius Galli iunioris, et Gallinae, diversa omnino, ac
plene contraria a iure Galli veteris vi pollere. Iunioris enim Galli,
Gallinaeve ius, maxime si et ipsa iuvenis fuerit, vitiosos humores temperat
quidem, at non educit, et in ardoribus stomachi, authore Dioscoride, etsi ea
verba Ruellius vel neglexit, vel illegitima iudicavit (leguntur enim in
antiquissimo codice, teste Marcello, et a Serapione etiam referuntur)
simpliciter paratum datur:[...]) sembra tratto dal commento a Dioscoride di
Pierandrea Mattioli
che si affidava alla traduzione di Ruel. Pertanto Mattioli tralasciò di
inserire la frase nel testo di Dioscoride in latino (in quanto Ruel non la
tradusse dal greco) e nel commento a II,43 Gallinae, et Galli dice: “Codices
Graeci typis expressi hoc in loco habent ὁ
δὲ
ξωμὀς
τοῦ
νόοσακος
μάλιστα
δίδοται
ἐπικράσεως
χάριν
φαυλοτήτων,
καὶ
ἐπὶ
τῶν
στόμαχον
πυρουμένων
λιτῶς
σκευασθείς.
hoc est ad sensum: Ius galli iunioris maxime datur ad
contemperandos humores vitiosos, et in ardoribus stomachi simpliciter
paratum. Verba illa Ruellius, cuius interpretationem alioquin sequimur, vel
neglexit, vel illegitima iudicavit. Nos vero huc ea afferenda duximus, non
solum quod in vulgatis codicibus, ac antiquissimo (teste Marcello) legantur;
sed quia etiam a Serapione referuntur. Quibus etiam subscribere videtur
verborum series, et communis rei usus.” (Commentarii in libros sex
Pedacii Dioscoridis Anazarbei De Materia Medica, 1554, pag. 186) – Si
può aggiungere che nell’edizione del 1499 del solo testo greco del De
materia medica di Dioscoride curata da Aldo Manuzio la frase greca
incriminata manca ed è stata scritta, sembra a mano, a bordo pagina.
[2] Naturalis historia XXX,68: Alvum ciet gallinaceorum discoctorum ius et acria mollit, ciet et hirundinum fimum adiecto melle subditum. – Qui Gessner sbaglia a citare Plinio. Infatti un conto è preparare un consommé – che è un brodo ristretto, ottenuto facendo ridurre con lunga bollitura a fuoco lento del comune brodo di bue, di pollame o di pesce – un conto è preparare un brodo facendo stracuocere il pollo, come sta affermando Plinio.
[3] Naturalis historia XXX,57: Ius ex gallinaceis isdem medetur, sed veteris gallinacei vehementius salsum ius alvum ciet. – Un semplice punto ha la capacità di far incriminare un povero Plinio che, oltretutto, forse non s’era mai interessato di brodi di pollo. Il tipografo – oppure un amanuense – ha messo un punto di troppo, un punto assente nelle attuali edizioni, e che altera il senso della frase di Plinio, come subito fa correttamente rilevare Gessner nella sua breve disquisizione clinica che avrebbe potuto essere evitata. Infatti secondo il Plinio del XX-XXI secolo – quello senza il punto fra vehementius e salsum - se il brodo di pollo fa da astringente, un brodo salato di gallo vecchio è più lassativo del solito. E il potere lassativo dobbiamo ascriverlo in primo luogo al sale! E Gessner – nonostante il punto – approda a questa interpretazione, che si basa sul potere osmotico di un qualunque cibo o bevanda salati: il sale richiama acqua nell’intestino e idrata le feci. Stavolta Plinio aveva ragione, ma cancellando il fatidico punto, che verosimilmente non fu mai suo. E Gessner era un bravo medico.
[4] Vedi il lessico alla voce
Pesi e misure.
[5] Naturalis historia XXIX,78-80. (Aldrovandi) - [78] Carnibus gallinaceorum ita, ut tepebunt avulsae, adpositis venena serpentium domantur, item cerebro in vino poto. Parthi gallinae malunt cerebrum plagis inponere. Ius quoque ex iis potum praeclare medetur, et in multis aliis usibus mirabile. Pantherae, leones non attingunt perunctos eo, praecipue si et alium fuerit incoctum. [79] Alvum solvit validius e vetere gallinaceo, prodest et contra longinquas febres et torpentibus membris tremulisque et articulariis morbis et capitis doloribus, epiphoris, inflationibus, fastidiis, incipiente tenesmo, iocineri, renibus, vesicae, contra cruditates, suspiria. [80] Itaque etiam faciendi eius extant praecepta: efficacius coci cum olere marino aut cybio aut cappari aut apio aut herba Mercuriali, polypodio aut anetho, utilissime autem in congiis III aquae ad III heminas cum supra dictis herbis et refrigeratum sub diu dari, tempestivius antecedente vomitione.
[6] Lo κνίκος di Dioscoride, in latino cnicus, che in Ippocrate, Aristotele e Teofrasto è scritto κνῆκος, dovrebbe corrispondere al cartamo, Carthamus tinctorius. Per Pierandrea Mattioli “è notissima pianta, e chiamasi in Italia volgarmente zaffarano Saracinesco, quantunque gli spetiali, imitando gli Arabi lo chiamano Carthamo. Usano alcuni il suo fiore ne i cibi in vece di zaffarano. Il semo solo è quello, che s’adopera nell’uso della medicina. Enne di due spetie domestico cioè, e salvatico come recita Teofrasto al 4. cap. del 6 lib. dell’historia delle piante [...] Solve il Carthamo (diceva Mesue) la flemma per di sotto, e parimente per vomito, e similmente l’acquosità del corpo, e vale alle infermità, che si generano da quelle, come dolori colici, e simili. Al che giova parimente messo ne i clisteri. Mondifica, conformato in lettouario, il petto, e’l polmone, e rischiara la voce: aumenta il suo uso il seme humano. Il suo fiore tolto con acqua melata, giova al trabocco di fiele. Questo tutto del Carthamo scrisse Mesue.” (pag. 804, Discorsi, 1585 – commento al capitolo 189 del libro IV di Dioscoride, Del Cnico)
[7] Vedi il lessico alla voce
Ippiatri.
[8] In greco ichør, gen. ichôros, plur. ichôres significa icore, la parte acquosa del sangue simile a siero.