Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Tradunt
vero eiusmodi auspicia tristia fuisse idque exitu probatum. Victum .n. fuisse Hostilium a Numantinis, et castris exutum, moxque cum nulla
superesset servandi exercitus spes, pacem cum his fecisse, eamque adeo
ignominiosam, ut ratam esse Senatus vetuerit. |
They
relate that such omens were inauspicious, and this is proved by the
result. For Caius Hostilius Mancinus |
Contra
Themistocli[1]
Atheniensium clarissimo duci, quem adolescentiam suam in omni luxus,
lasciviaeque genere {peregrisse} <peregisse>, tandem vero cum vir
evasisset iuventae suae maculas praeclarissimis gestis delevisse,
historia testis est, priusquam in Xerxem, ad quem postmodum ab ingrata
patria pulsus confugit, exercitum duceret, pridie auditus Gallorum
cantus victoriam promisit. Ex huiusmodi cantu felix augurium cepisse
Iustinum Sophiamque Corippus[2]
testatur his versibus. Limen
ut augustae sacro pede conti{n}git aulae, Omnia
Gallorum strepuerunt culmina cantu. Exactam
noctem primi sensere volucres, Et
laetum cecinere diem, alarumque dedere Plausibus assiduis, et acuta voce favorem<.> |
On
the contrary for Themistocles As
soon as with the sacred foot he touched the threshold of the august
palace, any top of the buildings rang with the crowing of roosters. The
birds were the first ones in sensing that night had passed and heralded
with crowing a favorable day, and with an endless flapping of wings and
with shrill voice brought the joy. |
Insuper
Gallos omnes, Paulus Morigia[3],
anno millesimo ducentesimo septuagesimo septimo ea nocte, qua Otto
Archiepiscopus, et Mediolanensium exercitus praefectus victoria adversus
Turrianos potiebatur continuo cecinisse, eademque nocte Galeatium[4]
in Vicecomitum item familia eius nominis primum natum esse, et ab
eiusmodi felici Gallorum augurio nomen accepisse. |
Furthermore
Paolo Morigia |
Cantum
vero avium harum victoriae signum habitum ideo Plinius[5]
docet, et Cicero[6]
ridet, quod victae silere soleant, canere victrices. Uterque vero
celebris illius Boeotiorum contra {Lacedaemones} <Lacedaemonios>
victoriae exemplo comprobat. Totis noctibus, inquit ille, canendo Boeotiis nobilem illam adversus Laced<a>emonios
praesagivere victoriam, ita coniecta interpretatione, quoniam victa ales
illa non caneret. Cicero[7]
vero paulo aliter fusiusque, Lacedaemoniis,
ait, paulo ante Leu<c>tricam
calamitatem quae significata est, cum in Herculis fano arma sonuerunt,
Herculisque simulacrum multo sudore manavit{:}<!> At eodem tempore
Thebis, ut ait Callisthenes, in templo Herculis valvae clausae repagulis,
subito se ipsae aperuerunt armaque quae fixa in parietibus fuerant, ea
humi sunt inventa: cumque eodem tempore apud Lebadiam Throphonio res
divina fieret Gallos Gallinaceos in eo loco sic assidue canere coepisse,
ut nihil intermitterent, tum augures dixisse Boeotios, Thebanorum esse
victoriam, propterea quod avis illa victa silere soleret, canere si
vicisset. |
Pliny |
Alibi[8]
vero ita eiusmodi vanitates ridet. Quas autem res tum natura, tum
casus affert, {in quibus} nonnunquam etiam errorem creat similitudo,
magna {stulita} <stultitia> est earum rerum Deos facere effectores,
causas rerum non quaerere. Tu vates Boeotios credis Lebadiae vidisse ex
Gallorum Gallinaceorum cantu victoriam esse Thebanorum, quia Galli victi
silere sole<re>nt canere victores. Hoc igitur per Gallinas
Iuppiter tantae civitati signum dabat? An illae aves, nisi cum vicerint,
canere non solent? At tum canebant, nec vicerant. Id enim <est>,
inquies, ostentum, magnum vero, quasi pisces, non Galli cecinerint. Quod
autem est tempus, quo illi non cantent, vel nocturnum, vel diurnum? Quod
si victores alacritate, et quasi laetitia ad canendum excitantur: potuit
accidisse alia quoque laetitia, qua ad cantum moverentur. Democritus
quidem optimis verbis causam explicat, cur ante lucem Galli canant:
depulso enim de pectore et in omne corpus {diffuso, et modificato}
<diviso et mitificato> cibo, cantus edere quiete satiatos: qui
quidem silentio noctis, ut ait Ennius[9],
favent {faucibus, rursus}[10]
<faucibus russis> cantu plausuque premunt alas.
Haec omnia Cicero, quibus superstitiosas illas Romanorum augurum
vanitates et vera daemonis praestigia apertissime superstitiosus alioqui
et ipse, reijcit, et parvi etiam eiusmodi auguria fecisse Publius
Claudius videri potest, qui, ut Valerius[11]
annotavit, bello Punico primo cum pra<e>lium navale committere
vellet, auspiciaque more maiorum petiisset et pullarius vix exire cavea
pullos nunciavisset, abijci in mare eos iussit, dicens, si esse nolunt,
bibant. |
Elsewhere
he mocks such lies as follows: For those things which both nature and
chance are causing, sometimes the similarity gives rise also to an error,
it is a great stupidity to consider the gods as source of such things
and not to seek the reason of the events. You believe the Boeotian
soothsayers at Lebadia saw by the crowing of roosters that the victory
was of Thebans since defeated roosters would be accustomed to keep
silent, to crow if are winner. So, did Jupiter give this omen to so
great a city by means of hens? Or are those birds not accustomed to crow
unless when they won? But then they crowed and had not won: for this is,
you will say, a portent. Indeed a great one, as if fishes, not roosters,
had crowed! But what is the time at which they do not crow, either night
or day? Since if as victors they are excited to crow by eagerness and by
a sort of joy, it could have happened also another joy by which they
were stirred to crow. Democritus |
Quemadmodum
vero vana antiquitas Galli cantum pro bono augurio {habebant} <habebat>,
ita contra Gallinarum cantus diri aliquid imminere, aut futurum
incommodum ipsis significabat. {Sergio}
<Servio> Galbae item auspicanti, teste Tranquillo[12],
pullos evolasse futurae eius caedis signum fuit. Antonius ex pugna
Gallorum, et {Cornicum;} <Coturnicum,> ut Plutarchus[13]
meminit, tale hausit augurium, ut se Caesare inferiorem, ac
impotentiorem agnosceret, cum penes Caesarianas aves victoriam esse
videret. Inde enim {Ariolo} <Hariolo> Aegyptio eorum uni, qui {natalitias}
<natalicias> praedictiones exercent, ei, inquam, qui libere
aliquando ei dixerat, fortunam eius splendidissimam alioquin, et maximam
a Caesaris fortuna obscurari fidem adhibere coepit, atque ita rebus suis
Caesari commissis Italia excessit. |
But
so as silly ancients considered the crowing of the rooster as a good
augury, on the contrary to the same extent the singing of
the hens was heralding them that something evil was approaching
or a future misfortune. According to Suetonius Tranquillus |
Triste
sane quoque Vitellio principi Gallinaceus augurium attulit, cui Viennae
referente Suetonio[14],
pro tribunali iura reddenti supra humerum, ac deinde in capite astitit.
Quo ostento significabatur imperium per se retinere non posse,
im<m>o vero exitium eius, et clades, quam mox passus est.
Gallinaceus enim ille significabat, venturum imperatorem in alicuius
Gallicani hominis potestatem, uti res ipsa postmodum suc<c>essit.
Nam ab Antonio {primo} <Primo> adversarum partium duce [260]
oppressus est, qui T{h}olosae natus cognominatus fuit {Beceus} <Beccus>,
quod valet, ut diximus[15],
Gallinaceum rostrum. |
Really
the rooster has been heralding an ill-fated omen also to the
emperor Vitellius |
[1] Aldrovandi ha già parlato
di Temistocle a pagina 236 e
238
. § In questo caso si tratta di uno
stralcio dedotto da Gessner il quale lo cita come dovuto ad Alessandro
Alessandri
. Solo che Gessner non si sogna neppure di cadere nell'errore
storico di Aldrovandi, il quale afferma che Temistocle si rifugiò presso
Serse anziché presso Artaserse. § Ecco il testo di Gessner Historia
animalium III (1555) pagina 409
: Auguria.
Inter divinationum genera aliqui etiam alectryomantiam numerant, Gyraldus.
Praeposteros aut vespertinos gallorum cantus optimi eventus multi notavere.
Themistocli pridie quam Xerxem duceret, auditus gallorum cantus, victoriae
mox futurae praenuncium fecit: idque ideo, quod victus nequaquam canit:
victor vero obstrepit et murmurat. contra vero gallinarum. nam diri aliquid
imminere, aut futurum incommodum illarum cantus designavit, Alexander ab
Alex.
[2] In laudem Iustini minoris liber I. (Aldrovandi) § Il brano citato corrisponde ai versi 197-201 del I libro e si emenda in base a De laudibus Iustini Augusti Minoris libri IV in Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae, 1836 – Recognovit Immanuel Bekkerus.
[3] Historia dell'antichità di Milano o Historiae urbium et regionum Italiae rariores, Venezia 1592.
[4] Aldrovandi ha già parlato
della nascita di Galeazzo Visconti I a pagina 250.
[5] Naturalis historia X,49: Habent ostenta et praeposteri eorum vespertinique cantus: namque totis noctibus canendo Boeotiis nobilem illam adversus Lacedaemonios praesagivere victoriam, ita coniecta interpretatione, quoniam victa ales illa non caneret.
[6] De divinatione II,26,56:
Tu vates Boeotios credis Lebadiae
vidisse ex gallorum gallinaceorum cantu victoriam esse Thebanorum, quia
galli victi silere solerent, canere victores. Hoc igitur per gallinas
Iuppiter tantae civitati signum dabat? An
illae aves, nisi cum vicerunt, canere non solent?
[7] De divinatione I,34,74: Quid? Lacedaemoniis paulo ante Leuctricam calamitatem quae significatio facta est, cum in Herculis fano arma sonuerunt Herculisque simulacrum multo sudore manavit! At eodem tempore Thebis, ut ait Callisthenes, in templo Herculis valvae clausae repagulis subito se ipsae aperuerunt, armaque, quae fixa in parietibus fuerant, ea sunt humi inventa. Cumque eodem tempore apud Lebadiam Trophonio res divina fieret, gallos gallinaceos in eo loco sic adsidue canere coepisse, ut nihil intermitterent; tum augures dixisse Boeotios Thebanorum esse victoriam, propterea quod avis illa victa silere soleret, canere, si vicisset.
[8] De divinatione II,26,56-57: Tu vates Boeotios credis Lebadiae vidisse ex gallorum gallinaceorum cantu victoriam esse Thebanorum, quia galli victi silere solerent, canere victores. Hoc igitur per gallinas Iuppiter tantae civitati signum dabat? An illae aves, nisi cum vicerunt, canere non solent? "At tum canebant nec vicerant: id enim est", inquies, "ostentum." Magnum vero, quasi pisces, non galli cecinerint! [...] [57] Democritus quidem optumis verbis causam explicat cur ante lucem galli canant: depulso enim de pectore et in omne corpus diviso et mitificato cibo, cantus edere quiete satiatos; qui quidem silentio noctis, ut ait Ennius, "... favent faucibus russis | cantu, plausuque premunt alas."
[9] Scenica, 219-221. – Filippo Capponi in Ornithologia Latina (1979) riporta il testo dell’edizione Vahlen: favent faucibus russis | Missis cantu plausuque premunt | Alas; (a pagina 262, alla voce Gallus).
[10] Il download dell’errore è stato perpetrato a carico dell’erroneo testo di Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 383: Qui quidem, ut ait Ennius, silentio noctis favent faucibus, rursum cantu plausuque premunt alas.
[11] Aldrovandi non cita dall'opera originale di Valerio Massimo (Factorum et dictorum memorabilium libri novem) in cui il brano è assente, ma, seppure con piccolissime differenze, dall'Epitome Valerii Maximi di Giulio Paride: P. Claudius bello Punico primo, cum proelium navale committere vellet, auspiciaque more maiorum petisset, et pullarius non exire cavea pullos nuntiasset, abici eos in mare iussit, dicens 'quia esse nolunt, bibant!'. (J. Briscoe, Leipzig, Teubner 1998 - I 4,3, p. 34,41) § L’episodio relativo a Publius Claudius è presente, per esempio, in Livio, Periocha XIX: Caecilius Metellus rebus adversus Poenos prospere gestis speciosum egit triumphum, XIII ducibus hostium et CXX elephantis in eo ductis. Claudius Pulcher cos. contra auspicia profectus - iussit mergi pullos, qui cibari nolebant - infeliciter adversus Carthaginienses classe pugnavit, et revocatus a senatu iussusque dictatorem dicere Claudium Gliciam dixit, sortis ultimae hominem, qui coactus abdicare se magistratu postea ludos praetextatus spectavit.
[12] Svetonio De vita Caesarum - Galba 18: Magna et assidua monstra iam inde a principio exitum ei, qualis evenit, portenderant. [...] Observatum etiam est kal. Ian. sacrificanti coronam de capite excidisse, auspicanti pullos avolasse; adoptionis die neque milites adlocuturo castrensem sellam de more positam pro tribunali oblitis ministris, et in senatu curulem perverse collocatam.
[13]
In Antonio. (Aldrovandi) - Plutarco, Vite parallele, Antonio
33,1-3: After this settlement, Antony sent Ventidius on ahead into Asia to
oppose the further progress of the Parthians, while he himself, as a favour
to Caesar, was appointed to the priesthood of the elder Caesar; everything
else also of the most important political nature they transacted together
and in a friendly spirit. But their competitive diversions gave Antony
annoyance, because he always came off with less than Caesar. [2] Now, there
was with him a seer from Egypt, one of those who cast nativities. This man,
either as a favour to Cleopatra, or dealing truly with Antony, used frank
language with him, saying that his fortune, though most great and splendid,
was obscured by that of Caesar; and he advised Antony to put as much
distance as possible between himself and that young man. "For thy
guardian genius," said he, "is afraid of his; and though it has a
spirited and lofty mien when it is by itself, when his comes near, thine is
cowed and humbled by it." [3] And indeed events seemed to testify in
favour of the Egyptian. For we are told that whenever, by way of diversion,
lots were cast or dice thrown to decide matters in which they were engaged,
Antony came off worsted. They would often match cocks, and often fighting
quails, and Caesar's would always be victorious. At all this Antony was
annoyed, though he did not show it, and giving rather more heed now to the
Egyptian, he departed from Italy, after putting his private affairs in the
hands of Caesar; and he took Octavia with him as far as Greece (she had
borne him a daughter). (published in the Loeb Classical Library, 1920)
[14] Vitellius, 9: [...] mox Viennae pro tribunali iura reddenti gallinaceus supra umerum ac deinde in capite astitit. Quibus ostentis par respondit exitus; nam confirmatum per legatos suo imperium per se retinere non potuit. - 18: Periit cum fratre et filio anno vitae septimo quinquagesimo; nec fefellit coniectura eorum qui augurio, quod factum ei Viennae ostendimus, non aliud portendi praedixerant, quam venturum in alicuius Gallicani hominis potestatem; siquidem ab Antonio Primo adversarum partium duce oppressus est, cum Tolosae nato cognomen in pueritia Becco fuerat; id valet gallinacei rostrum.
[15] Aldrovandi ne ha parlato
a pagina 196.