Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
alimentum tamen exhibent, nec
[294] multum, nec duraturum multum quippe ex tenui
sanguine constat, ac fluxili, labilique ut et cito inde abire possit,
damneturque praeterea podagricis, ut alia, quae fluxilis sanguinis
generatione facile affectis, ideoque imbecillioribus partibus incurrunt,
vel mixta, vel attracta. |
nevertheless
they offer food neither in abundance nor very durable since it is
constituted by a little thin and fluid blood, and so flowing that it can
quickly pour out, and which in addition is disapproved for those are
suffering from gout |
Sunt qui ad mensae usum, et pro
febricitantibus Gallinas castratas[1] pullastris cum maribus tum faeminis
praeferant. Apud nos[2] Gallinas castrare insolens est. Gallo vesci,
maxime provectae aetatis dedecus, etsi rusticis usurpatum, utpote
ingrato nobilium palatis; nam, ut ait Baptista Fiera[3] medicus, ac Poëta. Prandia
si dederit, Veneris documenta protervus Nesciat: hinc sicca est, et male grata caro. Sit puer, aut {Cybelis} <Cybeles> poenas pro
nomine falso Pendat,
et execto sit tibi teste Capus. Sic
praepinguis erit, sic iam dormire licebit, Et
pariet raucae fercula larga gulae. Sic
humens Gallina vices huic cedet honoras Vel
nigra, vel partus sit licet indocilis. Sic
cerebrum, Veneremque fovet: minus ignea pullo Vis est: sub sicco hic sit mihi {coena} <caena> cane. Maxima, testiculis positis tibi gloria, Galle, Somno, alvo, Veneri gratus es, et {Cybeli} <Cybelae>. |
There
are some people preferring castrated hens If
he will give dinner parties, the wanton fellow doesn't have to know the
teachings of Venus |
Apud veteres inter caeteras, quas saginabant,
saginatas Gallinas magni faciebant, ut C. Fannius legem ferre coactus
fuerit, qua volucres mensis apponere prohiberet, praeter unam Gallinam,
eamque quae non esset altilis.
Si autem
altiles apponebantur, ars culinarum erat, ut ab uno pede {laceratae}
<dilatatae>[4]
tota repositoria occuparent: inde illud Satyricum[5]: Quo gestu Lepores, {vel} <et> quo Gallina secetur
<.> |
Among
ancients, with other birds they fattened, they held in great esteem fattened
hens, so that Caius Fannius With
what a
gesture the hares and with what a hen is quartered. |
Lex vero de altili Gallina ante tertium
bellum Punicum undecim annis lata fuit, teste Plinio[6]: Hoc primum, inquit, antiquis
coenarum interdictis exceptum invenio iam lege C. Fannii
<consulis> undecim annis ante tertium Punicum bellum, ne quid
volucrum poneretur, praeter unam Gallinam, quae non esset altilis: quod
deinde caput translatum per omnes leges ambulavit. Inventumque
diverticulum est in fraudem earum, Gallinaceos quoque pascendi lacte
madidis cibis, multo ita gratiores approbantur. Haec ille. |
Really
eleven years before the third Punic War |
Erant autem communia praecepta, et adhuc
quotidie traduntur, qua ratione tenerescant, ut proprio a nobis allato
capite[7] de saginatione monstratum est. Absque
vero longa saginatione tenerescet, si Horatio[8]
credimus. Ne Gallina malum responset dura palato, Doctus
eris vivam musto mersare {falerno} <Falerno:> Hoc
teneram
{facies} <faciet>. |
On
the other hand there were also common precepts, and they are still
handed down daily, in what way they are softened, as I pointed out in
the proper enclosed paragraph about fattening. But she will become
tender also without a long fattening, if we believe Horace If
suddenly an evening guest will overtake you, in order that the hen
doesn't come out unpleasantly hard for the palate, you will be crafty in
dipping her alive in new Falernian |
Idem praestabis imposita in anum ficu, unde
Gallum immolatum Herculi recentem tenerum et pene friabilem cum quam
inter obsonia obtulisset[9], tam {citis} <cutis> teneritudinem
ficui acceptam retulisse legitur. Etsi tamen ita tenerae factae sint
Gallinae, nonnulli eo libidinis devenerunt, ut vel unam tantummodo
partem avis ad esum admitterent: unde quoque apud Plinium legimus, mox
cum de saginatione harum avium locutus esset[10], nec tamen in hoc mangonio quicquam
totum placet, {hic} clune, alibi pectore tantum laudatis. Haud iuste
itaque Pertinacem Imp. Capitolinus[11] nimium illiberalem forte vocaverit, quod
amicis aliquando lumbos Gallinaceos miserit: crediderim enim id gulae
causa factum. |
You
will accomplish the same purpose placing a fig |
Etsi autem in dorso carnis parum sit admodum,
pellicula tamen ipsa, maxime in altili Gallina, pinguis est, et apprime
delicata: ita et Matron apud Athenaeum[12]. Sic factus est, rident alii, moxque afferunt Gallinas altiles in argenteis patinis Deplumes, aetate pares, dorso laganis similes, hoc est, ut ego expono, dorso gratas, non autem
ruf{f}escente dorso, ut alii exponunt: siquidem lagana non ruf{f}escunt,
sed albescunt. |
But
although at the back there is very little flesh, nevertheless
the skin itself, especially in a fattened hen, is fat and very delicious:
also Matron of Pitane Thus
it happened, others smile, and immediately they bring forward fattened
and plucked hens in silver platters, of same age, similar for the back
to fritters made with honey, flour and oil, that
is, as I understand, appreciated because of the back, but not with
reddish back, as others interpret: in fact those fritters are not
reddish, but whitish. |
Cristae etiam, et palearia privatim a
quibusdam eduntur ex iure, vel assae super prunas, et dein addito pipere,
et succo aurantii: nos testes etiam adiungimus, maxime die sancto
Pellegrino sacro, idest, calendis Augusti, quo tempore Bononiensibus
Galli castrantur. Sunt qui difficulter coqui asserant, parumque nutrire,
utpote siccae naturae: attamen Galenus[13] cristas Gallinaceorum, et paleas medio loco
habet, non probandas nimirum, nec improbandas. In maximis etiam apud
Romanos delitiis cristas fuisse historia traditum invenimus, viri
alioqui gravis invento. Eas Messalinus Cotta Messalae oratoris filius
cum palmis pedum {et} <ex> Anseribus torrere, atque patinis
condire reperit.[14] |
Especially
by some also combs and wattles are eaten in broth, or roasted on coals
and then with addition of pepper and orange juice: we also add the
testicles, especially on the feast of St. Pilgrim |
[1] Vedi a pagina 277.
[2] Tuttavia Michele
Savonarola (Padova 1384 – Ferrara 1468), l’eviratore di
galline, aveva adottato questa pratica non molto lontano da Bologna. Infatti
visse e operò come medico prima a Padova e poi a Ferrara, ma non sappiamo
se questa sua castrazione delle galline si fosse diffusa e mantenuta in
altre aree della pianura padana.
[3]
Il brano è tratto quasi
per intero dal capitolo Gallus:
Capus: Gallina: Pullus della Coena. Il testo ottenuto
attraverso http://gallica.bnf.fr , e che qui non viene trascritto, risale a
una stampa forse al 1489 ed è
un po’ diverso da
quello riportato da Aldrovandi.
[4]
Plinio Naturalis historia X,140: Postea culinarum artes, ut clunes
spectentur, ut dividantur in tergora, ut a pede uno dilatatae repositoria
occupent. § Vedi anche Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 433: Postea
culinarum artes, ut clunes spectentur, ut dividantur in tergora, ut a pede
uno dilatatae repositoria occupent. Dedere
et Parthi cocis suos mores, Plinius.
[5]
Giovenale, Satira V,123-124: [...] nec minimo sane discrimine refert
| quo gestu lepores et quo gallina secetur.
[6]
Naturalis historia X,139-140: Gallinas saginare Deliaci coepere, unde
pestis exorta opimas aves et suopte corpore unctas devorandi. Hoc primum
antiquis cenarum interdictis exceptum invenio iam lege Gai Fanni consulis
undecim annis ante tertium Punicum bellum, ne quid volucre poneretur praeter
unam gallinam quae non esset altilis, quod deinde caput translatum per omnes
leges ambulavit. [140] Inventumque deverticulum est in fraudem earum
gallinaceos quoque pascendi lacte madidis cibis: multo ita gratiores
adprobantur. § Non si capisce in cosa consista la scappatoia stando alle
parole di Plinio. Per la legge Fannia non si poteva porre in tavola alcun
volatile eccetto una gallina che non doveva essere stata ingrassata. Ma i
galli, nutriti con cibi inzuppati nel latte per renderli di sapore più
raffinato, erano anch'essi dei volatili, salvo che li facessero passare per
galline asportando cresta e speroni, oppure che i cibi inzuppati nel latte
fossero capaci - ma non lo
erano - di castrarli e di farli somigliare a galline. Misteri
interpretativi! Oltretutto, grazie al latino di Plinio, quae non esset
altilis potrebbe magari tradursi con gallina che non fosse grassa =
che doveva essere grassa, come ci permettiamo noi italiani di usare
il non con il condizionale con finalità affermative anziché
negative. Ma se la gallina doveva essere grassa, addio parsimonia nelle
spese per le mense, perché ingrassare un volatile costa di più.
[7]
Aldrovandi comincia a parlarne a pagina 232.
[8]
Satirae II,4,17-20: Si vespertinus subito te oppresserit hospes, | ne
gallina malum responset dura palato, | doctus eris vivam musto mersare
Falerno: | hoc teneram faciet.
[9] Non si capisce chi è il personaggio che presenta il gallo appena immolato a Ercole. Negativa la ricerca in Conrad Gessner, il quale magari avrebbe citato la fonte e il personaggio.
[10]
Naturalis historia X,140: Feminae quidem ad saginam non omnes
eliguntur nec nisi in cervice pingui cute. Postea culinarum artes, ut clunes
spectentur, ut dividantur in tergora, ut a pede uno dilatatae repositoria
occupent. Dedere et Parthi
cocis suos mores. Nec
tamen in hoc mangonio quicquam totum placet, clune, alibi pectore tantum
laudatis.
[11]
Aldrovandi sta ciurlando nel manico: in base a quanto racconta pacatamente
Giulio Capitolino, Pertinace doveva essere un po’ avaruccio, e non
generoso nei confronti del palato degli amici come vorrebbe benignamente far
credere il nostro Ulisse. - La citazione completa ma sintetizzata del brano
di Giulio Capitolino relativo a Pertinace la troviamo in Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 387: Pertinax imperator nimium illiberalis,
amicis si quando de prandio suo mittere voluit, misit offulas binas, aut
omasi partem, aliquando lumbos gallinaceos, Iulius Capitolinus. §- Ecco il
brano completo di Giulio Capitolino, Helvius Pertinax, XII,1-6: 1
Fuit autem senex venerabilis, inmissa barba, reflexo capillo, habitudine
corporis pinguiore, ventre prominulo, statura imperatoria, eloque mediocri
et magis blandus quam benignus nec umquam creditus simplex.
2 Et cum verbis esset affabilis, re erat inliberalis ac prope sordidus, ut
dimidiatas lactucas et cardus in privata vita conviviis adponeret. 3 Et nisi
quid missum esset edulium, quotquot essent amici, novem libras carnis per
tres missus ponebat. 4 Si
autem plus aliquid missum esset, etiam in alium diem differebat, cum semper
ad convivium multos vocaret. 5 Imperator etiam, si sine convivis esset,
eadem consuetudine cenitabat. 6 Amicis si quando de prandio suo mittere
voluit, misit offulas binas aut omasi partem, aliquando lumbos gallinacios.
Fasianum numquam privato convivio comedit aut alicui misit.
[12]
Deipnosophistaí Lib.
14. (Aldrovandi) - XIV,74,656e-f.
[13]
L. 3 de aliment. (Aldrovandi)
[14]
Plinio Naturalis historia X,52: Sed, quod constat, Messalinus Cotta,
Messalae oratoris filius, palmas pedum ex iis torrere atque patinis cum
gallinaceorum cristis condire repperit; tribuetur enim a me culinis cuiusque
palma cum fide. §
Aldrovandi non è corretto. Messalino prima faceva arrostire le zampe
d’oca – in padella o sulla brace, questo non si sa - e poi le condiva in
padella con le creste dei gallinacei. § Corretta è invece
la parafrasi del brano di
Plinio riportata da Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 387: Constat Messalinum Cottam Messalae
oratoris filium palmas pedum ex anseribus torrere, atque patinis cum
gallinaceorum cristis condire reperisse, Plinius.