Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Dura ad coquendum sunt
difficilia, tarde descendunt, crassiusque alimentum corpori tribuunt,
quinimo et
[301] viscosum: alvum constipant, adeo ut Brasavolus
referat, monachum quendam Franciscanum, cum in festo Paschatis
collecta a se eiuscemodi ova alba, et rubra ad saturitatem edisset,
astricto ventre, ut neque clysteribus, neque medicamentis cederet,
obiisse[1]. Nostri eiusmodi ova testis suis exuunt, et in
partes aliquot secant, ut alterius vitelli, ac albuminis segmentis
lances acetariorum coronent. Idem Germanos tam superiores, quam
inferiores factitare audio. |
Hard-boiled
eggs are more difficult to be digested, they go slowly along the bowel
and supply the body with a food rather thick as well as sticky: they
constipate the bowels, so that Antonio Brasavola |
Ova
assa, vel tosta, quae nempe in calidis cineribus coquuntur, vel potius
assantur, Galeno, et aliis ὀπτά ἤ
ὀπτηθέντα
nuncupantur.
Cavendum dum assantur, ne dissiliant, quamobrem perfundi
frigida solent. Ita cocta parum laudantur: colorem enim ab igne
acquirunt, et gravem odorem itaque magis siccant, minusque refrigerant,
et ingratioris longe saporis sunt, quam elixa in aqua. Sed cum duobus
modis assentur, in cineribus nempe, et inter carbones, Isaac ea quae
in cineribus assantur, deteriora esse scribit: quoniam cum calor ignis
circumeat ipsa, fumosos eorum halitus exire prohibet, quod super
carbones non contingit. |
Roasted
or toasted eggs, that is, cooked in hot ashes, or better, roasted, by
Galen |
Postremo τηγανιστὰ
dicuntur ova in sartagine spissata, oleo
scilicet, vel butyro fricta: nam teganon Graecis patellam, vel
sartaginem significat. Nostri vulgo vocant ova nella teglia. Germani,
teste Ornithologo eyer in ancken. Haec pessimum omnibus modis
nutrimentum habere Galenus, et Symeon Sethi volunt, quoniam dum
concoquuntur in nidorem, hoc est, ructus fumosos convertantur, ideoque
non modo crassum, sed etiam pravum succum gignere, atque excrementium{:}<.>
Et rursus alibi Galenus, Ova frixa, inquit, tarde descendunt,
mali succi sunt, et corrumpunt etiam secum admixtos cibos, et inter
deterrima earum rerum habentur, quae concoqui nequeunt. Isaac
insuper mox in nidorem, et cholericos, seu biliosos humores, ac
putredinem verti tradit, ideoque fastidium, et nauseam parere.
Eiusmodi ovis vulgus plerunque vescitur, neque etiam nobiliores ab iis
abstinent, sed in purum vas, idque stanneum, plerumque evacuant,
dissoluto in eo prius butyro, ne fundo adhaereant, coquunt autem,
donec album densari supra vitellos, et albescere coeperit. Haec meo
iudicio Brasavolus perperam ova pnicta vocavit, inquiens: Ad ova pnictà
coquenda Galenus oleo utitur, nos butyro; nam haec pnictà non esse ex
praedictis patere arbitror. |
Finally,
the eggs hardened in frying pan are said tëganistà, obviously
fried with oil or butter: in fact for Greeks tëganon means
saucepan or frying pan. Our people usually call them uova nella
teglia, eggs in roasting-pan. As the Ornithologist reports, the
Germans call them Eyer in Ancken – eggs in butter. Galen and
Simeon Sethi |
Sed
antequam ad apponenda ea in mensa tempus, ac rationem accedam,
superioribus velut pro epilogo hocce Baptistae Fierae epigramma
adijcere visum est: est autem tale. Flent
leve cocta, tremuntque, et vix coeuntia mandi Nollent,
nata modo, si sapis, ova bibe. {Vuid:}
<Uda[2]>
sunt, celerisque cibi flammaeque tepentis, Sed
durata time, nec requieta velis. Pectus
alunt, tussimque levant, sunt prandia raucis. Insanoque
thoro[3]
prandia grata parant. Demulcent
renes, stomachumque alvumque dolentem, Vesicam
mira sedulitate fovent. Sed
moneo: haec marcent facile, et tot commoda perdunt, Ut
nihil ex omni parte beare solet. |
But
before to get ready to speak about when and how we have to serve them,
I thought it proper to quote as epilogue of what we formerly said this
epigram of Giovanni Battista Fiera They
weep when slightly cooked, and tremble, and when are about to grow
hard they wouldn’t to be bitten, if you are a little wise swallow
just laid eggs. They are damp, and are a quick food and a heating
flame, but beware those which become old and don’t desire those
which rested. They nourish the breast and relieve the cough, are foods
for people with hoarse voice. And they provide flavorful snacks for
mad sperm. They caress kidneys as well as stomach and painful bowel,
treat the bladder with marvelous promptness. But I warn you: they
easily grow rot and lose any utility, as from any point of view the
nihility usually gives happiness. |
Praeter
iam dictos simplicis coctionis modos, unus superest, quo Babylonios
venatores usos Caelius testatur: is autem est talis: Ova cruda fundae
imponebant, et tam diu rotabant, donec ex eiusmodi motu coquerentur. |
Besides
the just mentioned methods of simple cooking, there is one which
Lodovico Ricchieri |
Quod
modo ad apponendi ova tempus, ac rationem attinet. Athenaeus[4]
scribit, bina secundae mensae apud priores solita inferri cum Turdis,
etc. Apud Romanos vero, attestante Porphyrio, {coenae} <caenae>
initia habeant ova: unde Horatius[5]:
Ab ovo usque ad mala citaret <“io Bacche”>. Et in
eodem sensu Tullius[6],
Integram famem, inquit, ad ovum affero: itaque usque ad
assum vitulinum (alias vitellinum) opera ista perducitur.
Ubi integram famem ad ovum afferre iuxta Caelium non aliud esse
videtur, quam ad secundam usque <mensam>[7]
cibi appetentiam producere. Si itaque veteres acetaria in prima mensae
apponebant, ova nondum locum mutaverunt, praesertim mollia, et in
sartagine cocta, item dura, et assa. Sorbilia, ut diximus, pro
ientaculo erant, et nostri paulo ante prandium ea accipiunt. |
Now
we look at when and how the eggs have to be served. Athenaeus |
Quod
si sanitatis rationem spectes, ova quoquo modo parata, tum a sanis,
tum ab aegris priori loco sumi debent. A duris quidem sanos, et aegros,
et hos quoque magis abstinere prorsus convenit, nisi cum alvus
solutior est, quam si durius coctis ovis cohibere libuerit, ea quoque
ante alios cibos esitari oportet: ut contra etiam si mollire alvum
sorbilibus exha<u>riendis statueris, id quoque initio mensae
faciendum. |
And
if you consider health’s reasons, the eggs in whatever way prepared
have firstly to be eaten both by healthy and sick people. It is
worthwhile that healthy and sick people absolutely abstain from
hard-boiled eggs, especially ill people, except when their faeces are
rather liquid, and, if we desire to restrain them more strongly with
hard eggs, it is necessary that they also are eaten before other foods:
on the contrary, even if you decided to soften the faeces by gulping
down sucking eggs, also this is to be done at the beginning of meals. |
Quemadmodum
autem apponendi, ita etiam ova aperiendi modus diversus est. Iudaei
enim ea aperiunt parte acutiore, ut si qua illic gutta sanguinis
apparuerit, abstineant; nos obtusiore plerumque, Germani in latere. |
As
far as the way of presenting them is concerned, alike there are also
different manners of opening eggs. For the Jews open them at the sharp
end, so that if there some drop of blood appears, they can abstain
from eating the egg; we Italians mostly at the blunt end, the Germans
sideways. |
Haec itaque de diversis ovorum cocturis, in
aqua, sub cineribus, in sartagine, deque ovis pnictis dicta breviter
nobis sufficiant: superest modo, ut de variis eorum apparatibus
aliquid, maxime ex Apicio, et Platina dicamus: Ova frixa oenogarata
{obelixa} <, ova elixa> liquamine etc. Apicius[8]: ubi {Hemelbergius} <Humelbergius>
sic legit: Ova frixa {oenegaro} <oenogaro> (scilicet affuso
inferuntur). Ova elixa liquamine, oleo, mero: vel ex liquamine pipere,
lasere; In ovis hapalis nucleos infusos: suffundes mel, acetum, {temporibus}
<temperabis> liquamine. Ova hapala, inquit Humelbergius vocat Apicius
tenera, et mollia, quaeque sine cortice, et putamine cocta sunt in
aqua: qualia, et
[302] stomachum confortant,
authore Scribonio Largo[9]. |
Therefore
these concisely reported information about different ways of cooking
eggs, in water, under ashes, in frying pan, and about smothered eggs,
have to be enough for us: there remains only to say something about
different ways of preparing them, drawing it mainly from Apicius |
[1] Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 437:
Monachus quidam Franciscanus cum in festo {paschatis} <Paschatis>
collecta a se ova ad duritiem cocta, alba ac rubra (albumina et vitellos:
solent enim eo tempore incisae minutatim utraeque hae partes in patinis
digeri) ad saturitatem edisset, astricto ventre ut neque clysteribus neque
medicamentis cederet, obijt, Brasavolus. § Anche stavolta è colpa di una
virgola. Si tratta della virgola posta da Gessner dopo cocta, con
successiva trasformazione di due aggettivi in due sostantivi neutri: alba
e rubra. Aldrovandi – il cui testo è strutturato diversamente -
non dà questa interpretazione personale di Gessner, lasciando così
intendere che il monaco aveva mangiato uova sode il cui guscio -
abitualmente bianco - veniva dipinto di rosso in occasione della Pasqua
secondo un’usanza che potrebbe risalire a Maria Maddalena, come mi fu
precisato dalla Dsa Irina Moiseyeva: “L’usanza di presentare uova
rosse riguarda Maria Maddalena. Dopo l’ascensione di Cristo visitò Roma
e presentò un uovo rosso all’imperatore Tiberio con queste parole: «Cristo
ha una resurrezione». Un uovo è un simbolo di vita e il suo colore rosso
è un simbolo del sangue di Cristo (Enciclopedia della Bibbia, 1991).”
§ Sia a causa della virgola incriminata che della sostantivizzazione dei
due aggettivi il testo di Gessner è solo lievemente diverso da quello di Aldrovandi,
ma possono essere effettivamente interpretati in modo del tutto
differente. L’ideale sarebbe disporre del testo di Brasavola, ma sarebbe
disumano leggerne tutte le opere alla ricerca di questo breve passo. § Ma
Elio Corti - che, strano a dirsi, stavolta crede di più ad
Aldrovandi - il 29 novembre
2007, essendo forse masochista, ha voluto frustrarsi attraverso una
ricerca infruttuosa del monaco francescano nelle seguenti opere di
Brasavola messe a disposizione nel web da Gallica: Examen omnium
simplicium medicamentorum (1537) - Examen omnium catapotiorum, vel
pilularum (1556) - Aphorismorum
Hippocratis sectiones septem...De ratione victus (1543) - Examen
omnium electuariorum, pulverum, et confectionum catharcticorum (1548)
- Examen omnium syruporum, quorum publicus usus est (1545) - Examen
omnium trochiscorum, unguentarum, ceratorum, emplastrorum (1560). §
Per cui il problema della virgola gessneriana dopo cocta - collecta
a se ova ad duritiem cocta, alba ac rubra – rimane per ora
insoluto.
[2] Il testo ottenuto attraverso http://gallica.bnf.fr , e che qui non viene trascritto, risale a una stampa forse del 1489 e riporta Humida.
[3] Il sostantivo greco maschile thorós significa seme genitale. Il testo corrispondente di questo verso tratto da http://gallica.bnf.fr suona così: Gaudia noctis agunt.
[4] Deipnosophistaí
XIV,49,641f. § Se fossero due uova ciascuno, oppure alcune uova, oppure
un solo uovo, tutto dipende dai testi a disposizione. Georg Kaibel (Dipnosophistarum
libri XV vol III,
Teubner, Stuttgard,1985) riporta in prima istanza ᾠὸν,
mentre dà ᾠὰ come
alternativa. La
traduzione di C.D.Yonge, (1854) che adotta ᾠὰ
recita: Eggs too often formed a part of the second
course, as did hares and thrushes, which were served up with the
honey-cakes [...]. § Difficile sapere
a quale testo greco avesse attinto il nostro Ulisse. È assai verosimile
che si sia limitato a fare un download da Conrad Gessner
Historia Animalium III (1555) pag. 440: Pars VII. Ordo ovorum in cibo. Ova bina mensae inferri secundae apud
priores solita scribit Athenaeus, cum turdis, etc.
[5]
Satirae I,3,6-8: [...]
si conlibuisset, ab ovo | usque ad mala citaret 'io Bacche' modo summa |
voce, modo hac, resonat quae chordis quattuor ima. - Versi già citati da Aldrovandi a
pagina 274. § La frase monca è tratta – come al solito – da Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 440
: Unde
Horatius, Ab ovo usque ad mala citaret, Sermonum I.
[6]
Ad Familiares IX,20: [...] integram famem ad ovum affero, itaque
usque ad assum vitulinum opera perducitur.
[7] Visto che in base alla
nota fra parentesi alias
vitellinum nonché all'aggettivo ista il testo è tratto
da Gessner, si emenda in base a Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 440:
Integram famem ad ovum affero: itaque
usque ad assum vitulinum (alias vitellinum) opera ista perducitur, Cicero
in epist. ad Paetum
. Ubi integram famem ad ovum afferre (inquit Caelius)
non aliud esse videtur, quam ad secundam usque mensam cibi appetentiam
producere.
[8]
De re coquinaria VII,17. (Aldrovandi) - Da www.fh-augsburg.de: 1.
Ova frixa: oenogarata. - 2. Ova elixa: liquamine, oleo, mero vel ex
liquamine, pipere, lasere. - 3. In ovis hapalis: piper, ligusticum,
nucleos infusos. suffundes mel, acetum, liquamine temperabis. § Il
download tutt’altro che perfetto avviene come al solito da Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 439: Ova
frixa, oenogarata, obelixa liquamine, etc. Apicius 7. 17. Humelbergius sic
legit. Ova frixa oenogaro (s<c>ilicet affuso inferuntur.) Ova elixa,
liquamine, oleo, mero: vel ex liquamine, pipere, lasere.
[9]
Compositiones medicamentorum 104. (Aldrovandi)