Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallina
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Cutis
foeditatem mire aufert, (inquit Sylvius) ac cicatrices, praecipue in
ambustis relictas. fere autem graviter olet: minus tamen postremum
sublimando destillatum. Pilos auget Serapioni in Antidot.[1]
aurium, dentium, sedis doloribus, et aliis plerisque sedis affectibus
(utile) Rasi in Antidotario. Oleum ovorum Nicolai. Vitellos ovorum
elixorum frige igni lento prunarum in patella ferrea, semper movendo
rude ferrea, donec probe assentur, calidissimos linteo forti, oleo amygd.
dulc. madefacto exprime. Satius est vitellos crudos frigere, cochleari
assidue moveri, donec assati et cochleari pressi, vase inclinato reddant
oleum: quod phiala conditum etiam diu integrum servatur. Ex
viginti vitellis extrahes horis duabus unc. quatuor aut circiter, Haec
Sylvius. In codice quidem Nicolai Myrepsi quem Leonardus Fuchsius nobis
Latinum e Graeco reddidit, nullam olei de ovis descriptionem reperio.
Oleum ovorum salubre et experimentis cognitum est adversus impetiginem
aliosque morbos. admixto pauco sanguine gallinae curat scabiem
cholericam. iniectum tepidum sedat statim vehementiam doloris in
abscessibus aurium, et accelerat concoctionem eorum, aperitque ipsos: et
facit nasci capillos. confert etiam adversus fistulas et ulcera
melancholica. mitigat dolorem ambustorum et ardorem. cicatricem subtilem
reddit, et dentium dolores anique eliminat, si illinatur cum pinguedine
anseris. per diem curat aegrum vehementer affectum dolore hepatis
propter flatus contracto. colorem corruptum restituit, praesertim in
albedine oculorum, Arnoldus de Villano. |
L'olio
ottenuto dalle uova - toglie in modo meraviglioso le brutture della
pelle (dice Jacques Dubois |
Hoc
oleum ipse hoc modo fieri observavi: Vitelli ovis ad duritiem elixis
exempti, in sartagine assentur, vertendo subinde volvendoque paulatim
cochleari, donec incipiant ita liquescere, ut iam chylum[2]
aequabilem et pulti similem convertantur. manet autem materia adhuc
flavi coloris. eam mox infundes in linteum, quod utrinque torquens ac
circumvolvens oleum subflavum exprimes. Alii cum vitelli sic in patella
assi ad chylum illum pervenerunt, amplius adhuc coquunt, donec materia
tota siccari ac denigrari incipiat: quae paulo post iterum liquescet, et
multum humorem nigrum et ex adustione graveolentem remittet. Tum
cochleari materiam in sartagine crassiusculam comprimunt, ut oleum et
humor omnis vase in alterum latus inclinato defluat et colligatur. Et
hoc tanquam maiore desiccandi vi praeditum superiori praeferunt. |
Io
stesso ho visto preparare quest’olio nel modo seguente: I tuorli
estratti da uova sode debbono essere arrostiti in una padella
rivoltandoli spesso e rigirandoli delicatamente con un cucchiaio
fintanto che così facendo non cominciano a liquefarsi, fino a
trasformarsi in una poltiglia omogenea e simile a una polenta. E il
materiale continua a rimanere di colore giallo. Quindi lo verserai in un
telo di lino e torcendolo e rigirandolo ad ambedue le estremità farai
uscire l’olio giallognolo. Altri, quando i tuorli arrostiti in padella
nel modo anzidetto sono giunti a quello stato di poltiglia, li fanno
cuocere ulteriormente fintanto che tutto il materiale comincia a
diventare secco e nerastro: poco dopo ridiventerà liquido e lascerà
fuoriuscire parecchio liquido nero e di odore pesante a causa della
bruciatura. Quindi con un cucchiaio comprimono nella padella il
materiale abbastanza denso affinché l’olio e tutto il liquido
defluisca e si raccolga nel recipiente inclinato verso il lato opposto.
E preferiscono questo a quello precedente in quanto sarebbe dotato di un
potere disidratante maggiore. |
¶
Praesentaneum colicis remedium sic: Ova putidissima in Sole ponito ut
persiccentur, cum aruerint conteres, et minutissime percribrabis, et ad
praesidium in doliolo vitreo condes. cumque in aliquo auspicabitur coli
dolor, in hemina aquae calidae dabis bibenda cochlearia tria, Marcellus.
¶ Si ovi albumen cum vitello ponatur in matula alicuius, quem veneno
infectum esse suspicio fuerit, intra aliquot horas locus veneni in {hepate}
<hepati> demonstrabitur. nam si id in venis fuerit ultra
gibba<m> hepatis, aut in viis urinalibus, ovum nigrescet ac
foetebit. Sin citra concava hepatis, ut in orobo[3]
(colo, vel alterius intestini nomen legendum apparet,) ovum rugas et
colorem citrinum contrahet, absque foetore. Hoc annotatum reperi in
margine codicis cuiusdam Serapionis iuxta caput de urina, Obscurus. Ad
exustionem: Ovorum assorum vitellos in sartagine combure, et in modum
emplastri impone, Galenus Euporist. 3. 198. |
¶
Un rimedio con effetto immediato per coloro che soffrono di coliche lo
si prepara così: Poni al sole delle uova straputride in modo che si
secchino completamente, quando si saranno seccate le romperai e le
passerai attraverso un setaccio a maglia molto fine e le metterai in un
vasetto di vetro per tenerle di scorta. E quando in una persona
compariranno i segni premonitori di un dolore del colon, ne darai da
bere tre cucchiai in un’emina [250 ml] di acqua calda, Marcello
Empirico |
¶ Pars III.
Remedia ex ovis sorbilibus. Ova sorbilia, in quibus liquidum (id est
albumen) coactum adhuc densatumque non est, ad leniendas (laevigandas)
gutturis (pharyngis) asperitates idonea sunt, Galenus in libro de
alimentis boni et m. s. et alibi. In inflammationum arteriae principiis
lenissima sunt (remedia), Idem in libro 7. de compos. sec. loc. Symeon
Sethi scribit ova anserum proprietate quadam εὐφυΐαν,
hoc est bonum ingenium facere, iis qui cum melle et butyro ea adsidue
esitarint, sed verisimilius est, ova cum anserina tum non minus
gallinacea sorbilia, sive per se, sive magis etiam cum melle ac butyro
sumpta, non εὐφυΐαν,
sed εὐφωνίαν,
id est vocis bonitatem, repurgata laevigataque arteria, praestare. Ova
sorbilia vocem clarificant, Elluchasem. Ovum sorbile miscetur iis quae
contentos in thorace et pulmone humores incidunt, et usurpantur in illis
quorum guttur exasperatum est clamore, vel acrimonia humoris. tenacitate
enim sua partibus affectis inhaeret et immoratur cataplasmatis instar:
et pariter substantiae suae lenitate omnis morsus experti easdem mitigat
curatque. qua ratione asperitates etiam circa stomachum, ventrem,
intestina et vesicam obortas curat, Galenus[4].
Prodest nimium
calidis oesophago, stomacho, vesicae, Elluchasem. |
¶
Sezione 3 – Rimedi ottenute
dalle uova à la coque. Le uova à la coque, nelle quali
il liquido (cioè l’albume) non è ancora rappreso e rassodato, sono
adatte a lenire (lisciare) le
irritazioni della gola (del faringe), Galeno nel libro De
probis pravisque alimentorum sucis
e in altri trattati. Sono (rimedi) ad azione molto lenitiva nelle fasi iniziali delle infiammazioni della
trachea, sempre Galeno nel libro VII del De compositione
medicamentorum secundum locos.
Simeon Sethi |
Acrochliaron[5],
id est leviter calefactum sorptumque prodest vesicae rosionibus, renum
exulcerationibus, gutturis {scabriciae} <scabritiae>,
reiectionibus sanguinis, destillationibus, et thoracis rheumatismis,
Dioscorides tanquam de albumine privatim: sed videntur de toto ovo
sorbili recte eadem praedicari posse[6].
Utile est tussi, pleuritidi, phthisi, raucedini vocis a causa calida[7],
dyspnoeae: et sputo sanguinis, idque in primis cum vitellus tepidus
sorbetur, Avicenna. Sanguinem spuentibus salutare est ovum sorbile,
Elluchasem. Ova semicocta commendantur ad tormina (dysenteriam) sine
febre, Galenus de victus in morbis acutis comment. quarto. Semicocta stomachum roborant, et vires restaurant, ut alibi inter Notha
Galeno adscripta legimus. Reperiuntur qui ex sorbili ovo ter quaterque
excernant, Brasavolus. Ovorum trium aut quatuor candidum in aquae congio
concussum bibat febriens. hoc valde frigefacit, et aegrum ad alvum
exonerandam conturbat, Hippocrates libro 3. de morbis. |
Un
uovo acrochlíaron, cioè intiepidito e sorbito, giova in
caso di bruciori vescicali e di dolori renali violenti, di irritazione di
gola, di emottisi |
¶ De ovis
quae cum remediis efficacioribus miscentur, inferius etiam dicetur in
genere, et particulatim: in praesentia vero de sorbilibus tantum quae
aliis ammiscentur. In ovum sorbile mastiches [443] pulverem mittes, sed
opus est ut mox coagitatum statim sorbeas, ne dilatione fiat crusta: quo
exhausto facile {tussem} <tussim> sedabis, si id saepius feceris,
Marcellus. |
¶
Più avanti si parlerà sia in generale che in dettaglio anche delle
uova che vengono mischiate a rimedi più efficaci: ma in questa sezione
solo di quelle da sorbire che vengono mescolate ad altri ingredienti.
Metterai della polvere di resina
di lentisco |
[1] 9 Novembre 2005 - Di Antidotarium nel web ne esistono a bizzeffe, ma nessuno attribuibile a Serapione, né Vecchio, né Giovane. Nell’opera curata da Gessner Nomenclator insignium scriptorum (1555) nel capitolo dedicato alla medicina a pagina 156 si riporta: Ioan. filii Serapionis Antidotarium. Practica & lib. de simplici medicina. § Attualmente il De simplici medicina viene attribuito a Serapione il Giovane e la Practica sive Breviarium medicinae a Serapione il Vecchio. Per cui non saprei proprio a chi attribuire l’Antidotarium citato da Gessner, vista la confusione che regnò in passato circa l’esatta identificazione degli autori di due distinti trattati: Practica sive Breviarium medicinae - De simplici medicina.
[2] I due sostantivi greci chylós e chymós sono sinonimi e significano succo, derivati ambedue dal verbo chéø, versare, spandere.
[3] La lezione corretta dovrebbe essere orbo, cioè l’intestino cieco. Questo giustifica l’annotazione fra parentesi.
[4] Citazione che ricorre in parte anche a pagina 441.
[5] L’aggettivo greco akrochlíaros significa caldo alla superficie, in Dioscoride significa tiepido.
[6] L’aggettivo greco akrochlíaros
significa caldo alla superficie, in Dioscoride significa tiepido, come
dimostra la traduzione di Jean Ruel del De materia medica (1549) II,55
Candidum ovi: summe tepidum
prodest vesicae rosionibus [...]. § Stando alla suddivisione in capitoli
dell’edizione di Jean Ruel si tratta in effetti dell’azione
dell’albume. Invece Pierandrea Mattioli
, pur adottando la traduzione di
Ruel, congloba nel capitolo II,44 Ovum
i capitoli di Ruel 54 Ovi natura
e 55 Candidum ovi. Pertanto dal
dipanarsi del testo di Dioscoride riferito da Mattioli potrebbe essere
aleatorio riuscire a individuare quanto appartiene all’effetto dell’uovo
nella sua totalità oppure al solo albume, ma solo se la lettura è assai
frettolosa.
[7] Non riesco a immaginare una raucedine dovuta a qualcosa di caldo, salvo si tratti di una raucedine dovuta a una faringo-laringite provocata da una sorsata di liquido troppo caldo trangugiato inavvertitamente. § Altra ipotesi: una faringo-laringite scatenata da un cibo "caldo", ma non in senso termico: caldo in quanto metabolicamente scalda più degli altri, come le proteine, una quota delle quali viene trasformata in calore, e pertanto sconsigliate nella stagione estiva. Ma l'ipotesi della sorsata di liquido bollente mi sembra più verosimile, anche se alquanto rara come causa di raucedine.