Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est 
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti - revisione di Roberto Ricciardi
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
| Dum enim
        pugnant, naturae ductu terram feriunt, et plumas [237] circum collum
        erigunt, pennasque caudae, quantum possunt, sursum, atque
        d<e>orsum vibrant, assilientes interim, quo magis calcaribus suis,
        quae ob id ceu tela in cruribus agnata, teste Plinio[1],
        agnoscunt, hostem feriant: unde legas apud antiquissimum Lucilium[2]
        hos vel versus, vel versuum fragmenta. Gallinaceus
        cum victor se Gallus honeste Sustulit
        in digitos, primoresque erigit ungues. | Infatti,
        mentre combattono, colpiscono la terra per istinto naturale, e drizzano
        le piume tutt’intorno al collo e fanno vibrare le penne della coda il
        più possibile in alto e in basso, nel frattempo sferrando un attacco
        feriscono il nemico soprattutto con i loro speroni che, come riferisce
        Plinio Quando
        un gallo è vincitore si regge con dignità sulle dita, e
        solleva la punta delle unghie. | 
| Ubi,
        teste Nonio, primores ungues pro anterioribus dixit: quod non putem, cum
        non iis unguibus, sed calcaribus dimicent, quae etsi in posterioribus
        tibiarum partibus fere sita sint, inter insiliendum tamen, cum scilicet
        adversarios feriunt, iis ita uti norunt, ac si ad anteriora locata
        forent. Ab eiusmodi certamine vulgare extat adagium: Gallus
        insilit, in eum, qui semel victus redintegrat certamen: quod sane
        saevissimum conspicitur: unde dicebat D. Augustinus[3]: Cum
        ecce ante fores advertimus Gallos Gallinaceos ineuntes pugnam nimis
        acrem. Et paulo post pugnam ita describit: Ut
        in eiusdem ipsis Gallis erat videre intenta proiectius capita, inflatas
        comas, vehementes ictus, cautissimas evitationes, et in omni motu
        animalium rationis expertium nihil non decorum: quippe alia ratione
        desuper omnia moderante: postremo legem ipsam victoris, superbum cantum,
        et membra in unum quasi orbem collecta, velut in fastum dominationis. | Dove,
        secondo Nonio Marcello | 
| Sed
        doctissime idem certamen hisce versibus quam breviter Angelus Politianus[4]
        complexus est: Et
        regnum sibi Marte parant, quippe obvia rostris Rostra
        ferunt, crebrisque acuunt assaltibus iras. Ignescunt
        animis, et calcem calce repulsant Infesto:
        adversumque, affligunt pectore pectus. Victor
        ovans, cantu palmam testatur, et hosti Insultans
        victo, pavidum pede calcat iniquo. Ille
        silet, latebrasque petit, dominumque superbum Ferre
        gemit: comes it merito plebs caetera regi. | Ma
        in modo molto abile Angelo Poliziano | 
| Quanquam
        etenim Gallus animal natura pugnax est, ac magnanimum, ut diximus, ubi
        tamen se sentit imparem in conflictu, mire deiectus, ac supplex profugit,
        seseque occultat pudore suffusus, risum spectatoribus movens. Ita apud
        Theocritum[5]
        {Amyntas} <Amicus> Pollucem ad certamen provocans. Tuus,
        inquit, ego, tu meus (nimirum victus) vocabere, quia φοινικολόφων,
        id est, alitum rubricristatarum talia sunt certamina.
        Signum autem victi, inquit D. Augustinus[6],
        elatas a cervice pennulas, et in
        voce, atque motu<,> deforme{,} totum et eo ipso naturae legibus,
        nescio quo<d> concinnum, et pulchrum. | Anche
        se il gallo, come abbiamo detto, è un animale per natura combattivo e
        magnanime, tuttavia quando in uno scontro si sente inferiore, se ne
        fugge estremamente scoraggiato e supplichevole, e si nasconde pervaso
        dalla vergogna, suscitando il riso in coloro che lo osservano. Così in
        Teocrito | 
| Idem
        scribunt Plinius[7],
        et Aelianus[8]: quorum {hic} <ille>:
        Quod si, inquit,
        palma contingit, statim in victoria
        canunt, seque ipsi principes testantur. Victus occultatur silens,
        aegreque servitium patitur, et plebs tamen aeque superba graditur, ardua
        cervice, cristis celsa. Caelumque sola volucrum {aspicit, crebro}
        <aspicit crebra,> in sublime caudam quoque falcatam erigens. {Ille}
        <Hic> vero clarius: Quod si, inquit, cum altero
        pugnans vincatur, idcirco non canit, quod ex illa mala pugna spiritus
        fracti illi vocem supprimant. Cuius offensionis verecundia confusus in
        primam quamque latebram sese occultat. Sed si ex certamine victoriam
        reportavit, tum oculorum eminentia, tum cervice erecta simul et cantus
        contentione insolenter effertur et triumphantis similis est. | La
        stessa cosa scrivono Plinio ed Eliano | 
| Hallucinatur
        igitur alibi Aristophanis interpres, quando a Gallo victo victorem
        insectari scribit. Fugere autem victum ipsum Aristophanem minime
        latuisse, ex proverbiali istoc, quod alibi[9] protulit, dicto, est
        manifestum Πτήοσει[10]
        Φρύνιχος
        ὥσπερ
        ἀλέκτωρ,  id est, horret
        Phrynichus sicut Gallus. Fuit autem hic Phrynichus[11]
        Melanthae filius, Atheniensis tragoediarum scriptor, quem Athenienses
        mille drachmis mulctarunt, quod Milesiorum excidium tragoedia complexus
        esset. Meminit eiusdem adagii Plutarchus[12],
        qui cum antea fuisset ferox{,} et insolens<,>[13]
        ex Socratis familiaritate, cuius singularem integritatem suspiciebat,
        coepit esse mansuetus ac modestus. Citat autem hunc senarium[14]
        e quopiam poeta. Ἔπτηξ'ἀλέκτωρ
        ὡς κλίνας
        πτερόν,
        id est, Pavidus
        refugit more Gallinacei Cum
        victus alas ille submittit suas. | Pertanto
        in un punto l’interprete di Aristofane Éptëx’aléktør
        høs klínas pterón, cioè, Se
        ne fugge impaurito come un gallo Quando
        dopo essere stato sconfitto abbassa le sue ali. | 
| Usurpatur
        vero id adagium in male affectum, et commotum, aut etiam pavitantem. Πτήσσειν enim
        
        Graecis fugitare significat, atque expavescere. Peculialiter autem de
        avibus dicitur. Similiter superatus
        es a Gallo quopiam: iocus[15]
        proverbialis dicitur in servos, qui dominos a tergo sequuntur, supplices
        videlicet, et abiecti, cuiusmodi nimirum solent esse Galli superati in
        pugna. Non tamen animositate vincuntur hae alites, sed viribus, et
        eleganter antiquissimus Ion poeta Tragicus[16]
        his versibus ostendit. Nec
        iam corpore, utroque, et ocello Ictibus
        obtuso ille fatiscit, [238]
        Robore sed labente gemiscit Et
        vivus servire recusat. | In
        realtà questo adagio si usa nei riguardi di una persona che è
        travagliata, agitata, o anche in preda alla paura. Infatti per i Greci ptëssein
        significa fuggire, e anche
        ritirarsi spaventato. Infatti lo si dice in modo particolare a proposito
        degli uccelli. Parimenti si dice Sei
        stato sconfitto da un qualche gallo
        come facezia sotto forma di proverbio nei confronti di servi che seguono
        i padroni stando alle loro spalle, cioè supplichevoli e dimessi,
        proprio come sono soliti comportarsi i galli sconfitti in combattimento.
        Tuttavia questi uccelli non vengono sconfitti grazie al coraggio, ma
        grazie alla forza, e in modo elegante lo dimostra l’antichissimo poeta
        tragico Ione di Chio E
        quando il corpo e ambedue i piccoli occhi sono
        stati colpiti dalle stoccate, egli non desiste mai, ma
        geme venendogli meno le forze e
        si rifiuta di fare lo schiavo da vivo. | 
[1] Naturalis historia X,47: Imperitant suo generi et regnum in quacumque sunt domo exercent. Dimicatione paritur hoc inter ipsos velut ideo tela agnata cruribus suis intellegentium, nec finis saepe commorientibus.
[2]
    Lucilius, in E. Warmington, Remains of old Latin: Loeb Classical
    Library. III (1938), 100, frag. 328-29; F. Marx, C. Lucilii Carminum
    Reliquiae (Leipzig, 1904), I, p.22, frag. 300.
    (Lind, 1963)
[3] De ordine, tomus I, liber I. (Aldrovandi)
[4] Rusticus 392-399.
[5] Idilli XXII 71-72: <Ἄμ.> σὸς μὲν ἐγὼ, σὺ δ’ἐμὸς κεκλήσεαι, αἴ κε κτατήσω. <Πολ.> ὀρνίθων φοινικολόφων τοιοίδε κυδοιμοί.
[6] Loco citato. (Aldrovandi) - Cioè, De ordine, tomus I, liber I.
[7] Naturalis historia X,47: Quod si palma contingit, statim in victoria canunt seque ipsi principes testantur; victus occultatur silens aegreque servitium patitur. Et plebs tamen aeque superba graditur ardua cervice, cristis celsa, caelumque sola volucrum aspicit crebra, in sublime caudam quoque falcatam erigens.
[8] La natura degli animali IV, 29: Un gallo sconfitto in un combattimento che lo oppone a un altro gallo non potrebbe più cantare; si sentirebbe troppo abbattuto nello spirito e andrebbe a nascondersi per la vergogna. Se invece vince, diventa spavaldo, rizza il collo e si dà le arie di un trionfatore. (traduzione di Francesco Maspero)
[9]
    Le vespe, 1490. (Lind,
    1963)
[10] Questo verbo - πτήοσω - viene riportato da Gessner nel suo Lexicon graecolatinum (1537), ma è assente nei dizionari correnti dove al suo posto - nel senso di rintanarsi, farsi piccolo per la paura o sbigottito o preso da terrore - troviamo πτήσσω derivato da πέτομαι = io volo. Da notare che πτῆσις anche nel lessico di Gessner significa il volo.
[11] Se ne parlerà anche a pagina 273. – Vedi Eliano Variae historiae Libri XIIII - XIII,17: Proverbium, et de Phrynicho - Vesparum examen metuit Phrynichus velut gallinaceus: proverbium convenit in eos, qui damnum patiuntur. cum enim Phrynichus tragicus Mileti captivitatem ageret, Athenienses metuentem perhorrescentemque lachrymantes eiecerunt. (Claudii Aeliani opera quae extant omnia Graece Latineque, Tiguri, apud Gesneros Fratres, 1556, pagina 501– Iusto Vulteio VVetterano interprete)
[12]
    Life of Alcibiades 4.3.
    (Lind, 1963)
         4.3.
    (Lind, 1963)
[13] La posizione di una virgola può far cambiare il senso della frase. Il merito di questa correzione lo dobbiamo a Gessner. Stando alla punteggiatura di Aldrovandi, sembrerebbe che Alcibiade fosse tracotante a causa della familiarità con Socrate. Invece accadde l'opposto: dopo essere diventato intimo di Socrate, Alcibiade cominciò a moderarsi. - Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 410: Meminit huius et Plutarchus in Alcibiade, qui cum antea fuisset ferox et insolens, ex Socratis familiaritate coepit esse mansuetus ac modestus. – Lind addirittura non ha capito – dalla nota a bordo pagina di Aldrovandi – che si trattasse di Alcibiade. Secondo Lind si tratta di un uovo non meglio identificabile: "Plutarch mentioned the same adage of a man who, fierce and insolent before, became gentle and modest when, through association with Socrates, he learned to know that philosopher's singular integrity of character."
[14] Nell'edizione degli Adagia
    di Erasmo del 1550 (Lugduni, apud Sebastianum Gryphium) questo proverbio
    corrisponde a II,2,26 (Chiliadis II Centuria II – XXVI).
         del 1550 (Lugduni, apud Sebastianum Gryphium) questo proverbio
    corrisponde a II,2,26 (Chiliadis II Centuria II – XXVI).
[15] Conrad Gessner, Historia
    Animalium III (1555), pag. 410: Sumptum est ex Aristophane nisi me
    fallit memoria. Refertur ab {Eudemo} <Euelpide>, Erasmus. – L'errore
    Eudemo/Euelpide è contenuto nel proverbio IV,2,78 (Chiliadis IIII Centuria
    II – LXXVIII) degli Adagia di Erasmo del 1550 (Lugduni, apud
    Sebastianum Gryphium). – La spiegazione del misfatto di Erasmo, non
    emendato da Gessner, potrebbe essere assai semplice. Infatti Euelpide in
    greco viene abbreviato con Ἐυε.
    ma Erasmo potrebbe aver letto Ἐυδ.,
    facendoci così scervellare alla ricerca di chi fosse questo fantomatico
    Eudemo . Erasmo manco si ricordava chi erano i personaggi degli Uccelli di
    Aristofane! Infatti la frase si trova ai versi 70-71: Ἐυε.
    ἡττήθης τινὸς
    |
    ἀλεκτρυόνος.
. Erasmo manco si ricordava chi erano i personaggi degli Uccelli di
    Aristofane! Infatti la frase si trova ai versi 70-71: Ἐυε.
    ἡττήθης τινὸς
    |
    ἀλεκτρυόνος.
[16] Dovrebbe trattarsi del frammento 53.