Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est 
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti - revisione di Roberto Ricciardi
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
| [236]
        Quorum verborum sensum, atque vim, nemo, quod sciam, omnium quotquot in
        Plautum commentati sunt, hactenus {assequutus} <assecutus> est.
        Audio autem apud Hollandos eiusmodi loquendi modum frequentissimum esse,
        ut videlicet scriptionem parum legibilem Hennescrapsel, hoc est,
        Gallinarum ruspationem vocent. Hetrusci pro ruspare dicunt sparnazzare,
        et metaphorice utuntur in prodigos sua abijcientes inutiliter. | Per
        quanto ne so, nessuno di tutti coloro che hanno commentato le opere di
        Plauto | 
| MAGNANIMITAS.
        PUGNA. | CORAGGIO
        - COMBATTIVITÀ | 
| Laus
        item Gallo maxima in animo plus< >quam regio, adeo ut Oppianus[1]
        avium omnium pugnacissimum vocare non sit veritus: cuius nimirum tam
        excelsus animus est, tanta animi constantia, ut non vitae, quae omnibus
        animalibus carissima est, pericula tantum subire, sed perdere etiam eam
        malit, quam alterius imperium, iugumque vel ad unicum tantummodo
        temporis momentum pati. Scivit hoc Themistocles[2],
        sciverunt maiores nostri, qui anniversariis {solennibusque}
        <sollemnibusque> Gallorum pugnis {solenni} <sollemni> ritu
        institutis perpetuos nos esse voluerunt Gallorum imitatores. Aiunt vero
        non Leonem modo ad eorum cantum, sed basiliscum etiam expavescere: quod
        an verum sit, ut parvi refert, ita certum est nullum animal maiori
        animo, et excelsiori vel caput cristatum, et caudam erectam falcatamque
        gerere, vel certamen inire, in quo frequenter ante moritur, quam
        adversario cedat. Quare iure merito Marti bellorum, pugnarumque Deo
        sacer habitus fuerit, et proverbialiter Ἄρεως
        νεοττός, hoc est Martis pullus[3]
        vocatur: quasi ad bella, pugnasque magnopere propensus. | Parimenti
        bisogna lodare moltissimo il gallo per quanto riguarda il suo spirito più
        che regale, tant’è che Oppiano di Apamea | 
| Verum
        non in pugna tantum animositas maxima eius elucescit, sed in coitu etiam:
        a quo (taceo modo, quod salacissimus sit, et unus multis uxoribus
        satisfaciens) cum omne animal tristari soleat, solus ipse exhilarescit,
        et cantu alacritatem spiritus attestatur: et Plato[4]
        author est, Gallum degenerem ignavumque antequam vicerit, canere. Nec
        fere ob aliam causam, quam propter uxorem pugnam init, veritus ne alius
        amplexus earum illi clam suffuretur: unde scribit Athenaeus Gallinaceum
        alteri mari cum Gallina coitum absque pugna non permittere: quare
        Alberto neutiquam crediderim, Gallos scribenti, si multi sint, nimio
        coitu Gallinas enecare. Haud tamen interim inficias iverim eas a
        diversis Gallis iniri: nam id furtim fieri putaverim: simul vero degere,
        vel saltem simul cum Gallinis coire, quod ille supponit, nunquam
        crediderim: quinim<m>o illud ego ex inspectione didici Gallum
        unicum semper in uno loco imperium habere, et in alios, si forte clam,
        ut dixi, cum uxorum suarum aliqua coierint, vel coire tentaverint,
        acriter animadvertere: unde item adagium extat satis triviale, Gallus
        in suo sterquilinio plurimum potest, quod scriptum est in ludicro
        Senecae[5]:
        videtur autem innuere quemlibet in alieno solo timidiorem esse, et in
        suo regno ferociorem, et animosiorem. In quo pariter sensu et illud
        notum est: Domi pugnans more Galli[6]
        in illos, qui domi rixantur, quum foris sint placidissimis moribus: unde
        dicebat Plinius[7]: Imperitant
        suo generi, et regnum in quacunque domo sunt, exercent. Dimicatione {pariter}
        <paritur> hoc {quoque} inter ipsos velut ideo tela agnata cruribus
        suis intelligentes, nec finis saepe {nisi} <com>morientibus.
        Quod vero ait sapientissimus virorum Salamon: Gallus ambulans inter Gallinas laetus: id pariter Eucherius
        imperii significationem esse dicit. | A
        dire il vero il suo grandissimo ardore non rifulge solamente nel
        combattimento, ma anche durante il coito: mentre qualsiasi animale ne
        viene rattristato, solo lui se ne rallegra (accenno appena al fatto che
        è estremamente lussurioso e uno solo è in grado di soddisfare molte
        femmine), e testimonia l’ardore del suo spirito attraverso il canto:
        anche Platone il commediografo | 
| Hoc
        item ceu magnificentiam, animique celsitudinem arguit, quod nunquam sui
        ineundi copiam faciat absque atrocissimo certamine, ut Athenaeus[8]
        author est. Denique et illud quod idem author ibidem testatum reliquit,
        et quotidiana experientia comprobat, quod scilicet quascunque aedium
        fores ingressurus, cristam submittat. Quod ab Aeliano[9]
        fortassis mutuatus Athenaeus fuerit, quia ita scribit: Illud item in eo
        mirificum, cum limen intrat, tametsi superum altissimum existit, is
        tamen sese inclinat: quod quidem ipsum superbia inductus facere videtur,
        ne scilicet crista uspiam offendatur. | Parimenti
        dimostra, per così dire, nobiltà e grandezza d’animo in quanto
        giammai dà la possibilità di essere montato senza un combattimento
        molto violento, come dice Ateneo. Infine anche ciò che lo stesso
        autore ha lasciato attestato nella stessa composizione, e che
        l’esperienza quotidiana conferma, e cioè che abbassa la cresta quando
        sta per entrare attraverso qualsiasi porta di un edificio. Forse Ateneo
        l’avrà preso in prestito da Eliano | 
| His,
        si placet, adde, quod pro caris uxoribus, pignoribusque suis adversus
        serpentes, Milvos, mustelas, et eiuscemodi feras alias, viriliter
        decertet, et nos ad simile certamen, ubi sese occasio offerat, invitet.
        Hieronymus Cardanus[10]
        Gallum ideo decantatissimo illi parricidarum culeo, una cum serpente,
        cane, et simia inseri a Romanis existimabat, quod superbissimus sit, vel
        ob gentis similitudinem: quod ipsum Scaliger[11]
        ex inscitia historiarum credidisse tradit, quoniam Gallis nondum notis
        illa lex scripta fuisset: sed nec hic rem acu tetigit. Quomodo enim
        Gallum includere potuere Romani nondum notum? Quare ego post suo loco[12]
        veram, ni fallor, eius rationem assignabo. | Se
        ti va, aggiungi a queste cose il fatto che per le sue amate consorti e
        per i suoi amati figli combatte con coraggio i serpenti, i nibbi | 
| Quod
        vero ad pugnam Gallorum attinet, ad quam vel imago eorum in speculo
        tantum conspecta eos invitat, teste Athenaeo[13],
        ea singulari non caret artificio. | Per
        quanto riguarda il combattimento dei galli, al quale li incita come
        un’immagine di loro stessi vista solo in uno specchio, come riferisce
        Ateneo, esso non è privo di un’abilità straordinaria. | 
[1] Ixeutica.
[2] Eliano Varia historiae Libri XIIII - II,28: Unde certamen gallorum gallinaceorum initium traxerit – Post devictos Persas, Athenienses lege posuerunt, ut galli gallinacei quotannis uno die certamen in theatro inirent. Unde vero sumpserit occasionem haec lex, planum faciam. Cum Themistocles civicum exercitum adversus barbaros educeret, gallos gallinaceos vidit pugnantes: neque ille spectatorem sese oscitantem eius pugnae praebuit. Sed totum exercitum cohibens, inquit ad ipsos: At hi neque pro patria, neque pro dijs familiaribus, neque vero pro avitis heroibus periculum subeunt, neque pro gloria, neque pro libertate, neque pro liberis: sed tantum, ne alter ab altero superetur, aut alter alteri cedat. Quibus verbis Atheniensium animum confirmavit. Quod ergo tunc eis incitamentum ad virtutem extitit, voluit ad similium rerum et factorum memoriam sempiternam consecrare. (Claudii Aeliani opera quae extant omnia Graece Latineque, Tiguri, apud Gesneros Fratres, 1556, pagina 394 – Iusto Vulteio VVetterano interprete)
[3] In base a quanto riferito
    da Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 407, Áreøs
    neottós proviene da
    Aristofane : Gallus sacer erat Marti, et in templis dedicabatur,
    Eustathius. Hinc forte Aristophanes in Avibus gallum Ἄρεως
    νεοττόν,  hoc est Martis pullum
    cognominat. Scholiastes quidem sic vocari ait, tanquam fortem et pugnacem.
    – Aristofane Aves 834-35. Platone commediografo
: Gallus sacer erat Marti, et in templis dedicabatur,
    Eustathius. Hinc forte Aristophanes in Avibus gallum Ἄρεως
    νεοττόν,  hoc est Martis pullum
    cognominat. Scholiastes quidem sic vocari ait, tanquam fortem et pugnacem.
    – Aristofane Aves 834-35. Platone commediografo fr. 104 K a
    proposito di Pisandro
  fr. 104 K a
    proposito di Pisandro .
.
[4] Forse nel frammento 104 kock.
[5] Apocolocyntosis 7,3: Claudius ut vidit virum valentem, oblitus nugarum intellexit neminem Romae sibi parem fuisse, illic non habere se idem gratiae: gallum in suo sterquilino plurimum posse.
[6] Confronta Pindaro Olimpiche
    XII 20-21 ἐνδομάχας
    ἅτ'ἀλέκτωρ |
    συγγόνῳ παρ’ἑστίᾳ.
  Olimpiche
    XII 20-21 ἐνδομάχας
    ἅτ'ἀλέκτωρ |
    συγγόνῳ παρ’ἑστίᾳ.
[7] Naturalis historia X,46: Imperitant suo generi et regnum in quacumque sunt domo exercent. Dimicatione paritur hoc inter ipsos velut ideo tela agnata cruribus suis intellegentium, nec finis saepe commorientibus.
[8] Liber 9. (Aldrovandi) – IX,46,391e: [...] combattono fra loro e il vincitore monta continuamente il vinto [cfr. Aristotele HA IX 614 a7]. Si racconta anche che il gallo, per qualunque porta passi, piega la cresta e non permette ad altri l'accoppiamento senza combattere. - ἱστορεῖται δὲ ὅτι ... τῆς οἰχείας ἑτέρῳ δ’ίχα μάχης οὐ παραχωρεῖ.
[9] La natura degli animali IV,29: Anche questo tratto del suo carattere è indubbiamente meritevole di ammirazione: quando varca la soglia di una porta, anche se questa è molto alta, si china e lo fa con molto sussiego, come se in tal modo volesse proteggere la sua cresta.
[10]
    De subtilitate liber X.
    (Aldrovandi)
[11] Exotericarum exercitationum liber quintus decimus: de subtilitate, ad Hieronymum Cardanum (1557), exercitatio 240 An sui generis quicquam vorent animalia. Canes, alia.
[12] A pagina 240.
[13] Clearco di Soli (scrittore greco del IV-III sec. aC discepolo d'Aristotele) frammento 36W in Deipnosophistaí IX,42,389f: i galli "dalla falsa immagine riflessa <in uno specchio> sono soltanto spinti al combattimento".