Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti - reviewed by Roberto Ricciardi
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
[239]
Plinius[1]
item Gallinaceos pugnaciores reddi author est, si in cibum eorum {politricum}
<polytrichon>, {et} <vel>
trichomanes adda{n}tur. Idem praestare aiunt adiantum[2]:
quod Io. Baptista Porta ideo fieri putat, quia haec herba Galli cristam
quodammodo aemuletur. |
Likewise
Pliny |
Caeterum
inter Gallos alii aliis praeferebantur. Laudabantur autem in primis,
teste Plinio[3]
Rhodii, et Tanagraei: secundo Melici (Lego Medici) et Chalcidici. Iam
ex his, inquit, <quidam>
ad bella tantum, et praelia assidua nascuntur, quibus etiam patrias
nobilitarunt Rhodum, {ac} <aut> Tanagram. Secundus est honos
habitus Melicis, ac Chalcidicis, ut plane dignae aliti tantum honoris {praebeat}
<perhibeat>[4]
Romana purpura. Hinc facile hunc Suidae[5]
locum restituas: ἀλεκτρυόνα ἀθλητὴν ταναγραῖον,
hoc est Gallinaceum athletam
Tanagraeum. Deest enim copulativa coniunctio[6],
quae et alibi apud eundem habetur: Ἀλεκτρυόνα καὶ ἀθλητὴν ταναγραῖον,
ubi eam proverbialiter {hoc} <hic> accipi scribit: sive
Gallinaceum Tanagraeum, sive athl{a}etam Tanagraeum dicas, animosum et
strenuum intelligas: elegantius vero fuerit, si hominem, et athl{a}etam
pugnacem, ac fortem Gallinaceum Tanagraeum cognomines: quam si athletam
Tanagraeum simpliciter. Non enim athletas a Tanagra laudatos legere
memini, sed Gallos tantum[7]. |
On
the other hand among roosters some were preferred to others. For,
according to Pliny, were first praised the Rhodian |
Iam vero ex
his, quae dicta sunt, cuivis satis liquido constare arbitror,
Gallinaceos Gallos non solum pugnacissimas alites esse, et a servitio,
iugoque abhorrere, sed ab antiquis, et a multis nostro aevo ob id in
summo honore habitos; adeo ut olim Plato[8] illorum stoliditatem
ridens, sese amicum bonum potius, quam Gallum ἄριστον,
id est optimum, seu pugnacissimum malle dixerit. Contra Pallas huiusce
bellicosissimi alitis imaginem, ut testatur Pausanias[9],
in casside {suo} <sua> pictam tulit, et Mars sibi sacrum voluit,
adeo ut utri{m}que bellorum Deo gratum fuisse videamus, atque hinc forte
Aristophanes[10] aves hominibus, Persis
vero in primis imperasse per iocum scripsit: ait autem. Quod
autem non Dei igitur hominibus imperarunt antiquitus, Sed
aves et regnabant: multa sunt signa horum: Statim
autem vobis primum ostendam Gallum quod regnabat Imperabatque
Persis primum omnibus, Dario, et {Megabizo[11]} <Megabazo>: Quare
vocatur {Persicus} <Persica> avis a dominatione adhuc illa. Sed
verisimilius fuerit primum Persarum regem Gallum fuisse dictum, ut in
aequivocis[12] diximus. |
Well,
from the words I said, I think that it could unequivocally turn out to
anyone that roosters are not only very pugnacious birds abhorring
slavery and yoke, but that because of this by ancients and by many
people of our own time they are held in the highest esteem; to such an
extent that once Plato But
therefore in ancient times the gods did not rule men but
also birds did rule: there are many proofs about the latter ones: at
once, I shall point out firstly the rooster since he ruled and
as first dominated over all Persians, over Darius whence
he is still called Persian bird starting from that hegemony. But
it is more likely that the first king of Persians was called Rooster, as
I said under the heading Ambiguities. |
Aristoteles[13]
fortitudinis huius volucris causam in duras eius pennas reijcit: quasi
vero non aliae darentur aves durioribus pennis, quae tamen haud aeque
fortes sint. {Rases}
<Rasis>, penes quem eius rei fides esto, {vinciturum}
<victurum> pollicetur causam contra adversarium, si calcar Galli
de crure dextro tecum feras: et Kiranides fabulosissimus scriptor
cristam capitis Galli cum grano thuris, et pauco cornu cervi timorem
omnem nocturnum, si gestatur, omnemque occursum malum auferre:
hominemque gestantem intrepidum reddere: quasi eiusmodi arma, quibus
Gallus maxime superbit, crista nempe, et calcar ad hominibus animum
addendum polleant: quod cum non negaverim, minime tamen affirmaverim,
nihil scilicet certi inde habens. Atque haec de Galli pugnacitate dicta
sufficiant. |
Aristotle |
SYMPATHIA.
ANTIPATHIA. |
SYMPATHY - ANTIPATHY |
Videtur
quidem occulta quaedam sympathiae, seu amicitiae vis, potentiaque
subesse, quod aves cicures[14],
et domesticae tam audacter equos, asinos, boves, atque id genus iumenta
alia contemnant, ac si cum mansuefactis elephantis simul alantur, non
modo eos non pertimescant, verum per eos etiam ipsos gradiantur, et
Gallinacei eorumdem dorso insidere audeant. Cavendum tamen Gallinas
alentibus, ne ad boum praes<a>epia perrepant, maxime Gallinacei.
Nam hoc quod decidit immistum pabulo, teste Columella[15],
necem bubus affert. |
Actually,
it seems there is a certain hidden force and influence of sympathy or
friendship, since domesticated and domestic birds so boldly do not take
into account horses, donkeys and oxen, and other beasts of burden of
this kind, and if raised along with tamed elephants, they not only do
not fear them but also walk among them, and gallinaceous birds dare to
stand upon their backs. Nevertheless, those who raise hens should be
careful to keep them, especially the roosters, from creeping into the
cattle sheds. For the excrements mixed with fodder, according to
Columella |
Gallinis
item cum Pavonibus, Anatibus, Anseribus, et Columbis mutua intercedit
benevolentia: maior vero Gallo cum Porphyrione, si Aeliano[16]
credimus, qui Gallum in eodem cum Porphyrione versantem domicilio, tam
insolenti miroque amore illi coniunctum fuisse ex inspectione testatur,
adeo ut tandem Gallo propter epulas occiso, Porphyrio convictore suo
privatus, tantum doloris animo conceperit, ut postmodum non amplius
cibum ceperit, sed inedia potius sibi mortem accelerare, quam post
supervivere maluerit. Sed huius quoque abstrusa videtur, ac occulta
ratio, cur deficiente apibus cibo, si ad fores earum crudas Gallinarum
carnes, et uvas passas posueris, inedia non sint periturae: quod in
sc<h>edulis meis notatum reperio, sed ex quo authore non memini:
et an verum sit, haud scio: curiosus quispiam experiri poterit. |
Likewise
there is a mutual affection between hens and peacocks, ducks, geese and
pigeons: in fact it is greater between the rooster and the purple swamp
hen - or purple gallinule, Porphyrio
porphyrio porphyrio |
[1] Dioscoride parla non di
pernici, ma di quaglie e galli che diventano più combattivi, solo quando
tratta dell'Adiantum (IV,131) corrispondente al nostro Capelvenere (Adiantum
capillus-veneris) e non a proposito del Trichomanes. Si veda il testo e
l'iconografia di Mattioli
alla voce
capelvenere
. Se non bastasse, è la
foglia del capelvenere che ricorda la cresta del gallo, come giustamente
rimarcato da Giambattista Della
Porta. – Plinio Naturalis historia XXII,62-65:
[62] Aliud adianto miraculum: aestate viret, bruma non marcescit,
aquas respuit, perfusum mersumve sicco simile est — tanta dissociatio
deprehenditur —, unde et nomen a Graecis alioqui frutici topiario. Quidam
callitrichon vocant, alii polytrichon, utrumque ab effectu. Tinguit enim
capillum et ad hoc decoquitur in vino cum semine apii adiecto oleo copioso,
ut crispum densumque faciat; et defluere autem prohibet. [63] Duo genera
eius: candidius et nigrum breviusque. Id, quod maius est, polytrichon,
aliqui trichomanes vocant. Utrique ramuli nigro colore nitent, foliis
felicis, ex quibus inferiora aspera ac fusca sunt, omnia autem contrariis
pediculis, densa ex adverso inter se, radix mula. Umbrosas petras
parietumque aspergines ac fontium maxime specus sequitur et saxa manantia,
quod miremur, cum aquas non sentiat. [64] Calculos e corpore mire pellit frangitque, utique nigrum,
qua de causa potius quam quod in saxis nasceretur a nostris saxifragum
appellatum crediderim. Bibitur e vino quantum terni decerpsere digiti.
Urinam cient, serpentium et araneorum venenis resistunt, in vino decocti
alvum sistunt. Capitis dolores corona ex his sedat. contra scolopendrae
morsus inlinuntur, crebro auferendi, ne perurant; hoc et in alopeciis.
strumas discutiunt furfuresque in facie et capitis manantia ulcera. [65]
Decoctum ex his prodest suspiriosis et iocineri et lieni et felle
subfusis et hydropicis. Stranguriae inlinuntur et renibus cum absinthio.
Secundas cient et menstrua. sanguinem sistunt ex aceto aut rubi suco poti.
infantes quoque exulcerati perunguuntur ex iis cum rosaceo et vino. —
(Virus folii in urina pueri inpubis tritum quidem cum aphronitro et inlitum
ventri mulierum, ne rugosus fiat, praestare dicitur.) — Perdices et
gallinaceos pugnaciores fieri putant in cibum eorum additis, pecorique esse
utilissimos. - XXVII,138: Trichomanes
adianto simile est, exilius modo nigriusque, foliis lenticulae, densis,
parvis, adversis inter se. decoctum eius strangurias sanat in vino albo
potum addito cumino rustico, lienem. Cohibet capillos fluentes aut, si
effluxerint, reparat alopeciasque densat tritum in oleo et inlitum.
Sternumenta quoque gustatu movet.
[2]
Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 386: Perdices et
gallinaceos (Gallos et coturnices, Diosco.) pugnaciores fieri putant, in
cibum eorum additis adianti ramulis, Plinius.
[3] Naturalis historia X,48: Iam ex his quidam ad bella tantum et proelia adsidua nascuntur - quibus etiam patrias nobilitarunt, Rhodum aut Tanagram; secundus est honos habitus Melicis et Chalcidicis -, ut plane dignae aliti tantum honoris perhibeat Romana purpura.
[4] Praebeat invece di perhibeat viene da Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 381: Secundus est honos habitus Melicis et Chalcidicis, ut plane dignae aliti tantum honoris {praebeat} <perhibeat> Romana purpura, Plinius.
[5] Il testo completo del lessico Suida alla voce Alektryóna è il seguente: Ἀλεκτρυόνα ἀθλητήν ταναγραῖον. ἄδονται δὲ εὐγενεῖς οὗτοι.
[6] Il lessico Suida ha Ἀλεκτρυόνα ἀθλητὴν ταναγραῖον senza καὶ. Gottfried Bernhardy (1834) propose καὶ ἀθλητὴν.
[7] Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 410: Ἀλεκτρυόνα ἀθλητήν Ταναγραῖον. Celebrantur enim isti a generositate, Suidas. Sed magis probo copulativam coniunctionem interseri, ut alibi apud eundem habetur, Ἀλεκτρυόνα καὶ ἀθλητήν Ταναγραῖον, ubi etiam proverbialiter usurpari scribit. Ut sive gallinaceum Tanagraeum, sive athletam Tanagraeum dicas, animosum et strenuum intelligas. Elegantius autem fuerit, si hominem et athletam pugnacem ac fortem, gallinaceum Tanagraeum cognomines: quam si athletam Tanagraeum simpliciter. Non enim athletas a Tanagra laudatos legere memini, sed gallos tantum.
[8] Lysis 211e. (Lind, 1963)
[9]
Periegesi della Grecia VI, Elide II, 26,3: On the Acropolis of the Eleans is a sanctuary of
Athena. The image is of ivory and gold. They say that the goddess is the
work of Pheidias. On her helmet is an image of a cock, this bird being very
ready to fight. The bird might also be considered as sacred to Athena the
worker. (Description of Greece with an English Translation by
W.H.S. Jones, London, William Heinemann Ltd., 1918) - Aldrovandi ne
riparla a pagina 304.
[10] Gli uccelli 481-85. (Lind, 1963)
[11] La
notizia che un certo Alektryøn
fu tiranno dei Persiani prima di tutti, anche di Dario e di Megabazo - e non
di Megabizo
-,
viene dalla commedia di Aristofane Gli uccelli, 483. L’errore è già
stato segnalato a pagina 184
dove Megabazus
viene riportato come Megabyzus, anziché Megabizus come in
questo punto. È probabile che Aldrovandi abbia dedotto l’errore dal testo
di Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 404
:
Alectryon olim tyrannidem gessit, et Persis primus imperavit, etiam ante
Darium et Megabyzum: unde etiamnum ab illo imperio Persica avis appellatur,
Pisthetaerus apud Aristoph. in Avibus.–
A sua volta Gessner potrebbe aver dedotto l'errore da qualche testo come
quello di Aldo Manuzio
del 1498 che riporta: πρῶτον
πάντων
δαρείου καὶ μεγαβύζου.
- In Aves 481 sgg. si dice semplicemente che in origine gli uccelli
regnavano sugli uomini, e Pistetero mostrerà immediatamente il gallo (tòn
alektryóna), come regnava sui Persiani, prima di tutti i Dari e i
Megabazi, cosicché il gallo è chiamato “uccello persiano”.
[12] A pagina 184.
[13] Aristotele in Physionomia (Aldrovandi) - Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 381: Quaecunque aves pennas duras habent, fortes sunt, ut coturnices, galli, Aristot. in Physiognom. - Pseudo Aristotele Fisiognomica 806b: È possibile osservare questo stesso anche tra gli uccelli, giacché in generale quanti hanno la ali dure sono coraggiosi, quanti le hanno morbide, pavidi e in particolare è possibile osservare questo stesso anche tra le quaglie e i galli. (traduzione di Giampiera Raina, BUR, 1993).
[14] Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 385: Aves cicures et domesticae audacter contemnunt equos, asinos, boves: ac si cum mansuefactis elephantis aluntur, non modo eos non timent, verum per eos etiam ipsos gradiuntur. Et gallinacei ut in eorundem dorsis considere audent: sic magnum eis metum mustela vel praeteriens inijcit. et qui vocem vel mugientium vel rudentium praeclare contemnunt, illius clamorem vehementer horrent, Idem. [Aelianus] - Eliano, La natura degli animali V,50: È senza dubbio possibile anche attraverso queste altre osservazioni conoscere le caratteristiche degli animali. Noi vediamo ad esempio che gli uccelli domestici, allevati a contatto diretto con l’ambiente, non hanno più paura dei cavalli, degli asini, dei buoi e dei cammelli dato che si sono abituati alla loro presenza. Non temono neanche gli elefanti (se questi mostrano un’indole mite e mansueta) e addirittura si aggirano in mezzo a loro. I galli poi prendono tanta confidenza che non esitano a volare anche sulla loro schiena. Se invece una donnola corre vicino a loro, si sbigottiscono e vengono presi da un grande terrore. Non si preoccupano se odono il muggito dei bovini o il raglio degli asini, ma come sentono lo squittio della donnola tremano di paura. Non si curano minimamente delle oche, dei cigni e degli struzzi; hanno invece terrore dei falchi, anche se sono molto piccoli. I galli con il loro canto impauriscono i leoni e annientano i basilischi; però non sopportano la vista di un gatto o di un nibbio. (traduzione di Francesco Maspero)
[15] De re rustica VI,5,1: Nullo autem tempore et minime aestate utile est boves in cursum concitari; nam ea res aut cit alvum, aut movet febrem. Cavendum quoque est, ne ad praesepia sus aut gallina perrepat. Nam hoc quod decidit, immistum pabulo, bubus affert necem; et id praecipue, quod egerit sus aegra, pestilentiam facere valet.
[16] La natura degli animali V,28: Il pollo sultano, oltre a essere un uccello estremamente geloso, possiede questa peculiarità: dicono che è particolarmente attaccato alla propria stirpe e ama la compagnia dei suoi simili. Mi hanno raccontato che un pollo sultano e un gallo venivano allevati nella stessa casa, prendevano il pasto in comune, camminavano assieme e si stropicciavano con la stessa polvere. Si era dunque stabilito tra loro uno straordinario legame di amicizia. Un giorno, in occasione di una festa, il padrone di entrambi questi uccelli sacrificò il gallo e lo mangiò assieme ai familiari. Il pollo sultano, privato del compagno, non poté sopportare la solitudine e si lasciò morire di fame. (traduzione di Francesco Maspero)