Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti - reviewed by Roberto Ricciardi
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Humi
sedentes aves in agris, et Gallinas in oppidis, et pagis repente
adoritur. Praeda frustratus tacite discedit, nec unquam secundum facit
insultum. Hic per humum Accipitrum omnium volat maxime[1].
Quapropter habere oportet, inquit Columella[2],
clausum amplum vestibulum, idque retibus munitum, ne Aquila, vel
Accipiter involet: et has impensas, et curas nisi locis, quibus harum
rerum vigent pretia non expedit exhibere. Si itaque tantum emolumentum
non praebeat Gallinacea tua familia, ut totam cortem retibus munire
propter impensas nequeas, poteris longe cum minori sumptu eiusmodi
uncungues <volucres> fugare. Plinius {volucres} vite nigra (Petrus
Crescentiensis[3]
id de vite alba intelligit, quae passim per Italiam obvia est, nimirum
caustica illa) id praestari ex aliorum tamen relatu his verbis memoriae
prodidit: Vite nigra, inquiens[4],
aiunt si quis villam cinxerit,
fugere Accipitres, tutasque fieri villaticas alites. |
The
Hen Harrier - Circus cyaneus |
Etsi
vero eo modo rapacium avium impetus effugere possit Gallinaceum genus,
ita contra difficilius a noxiis quadrupedibus sese tueri potest, propter
locorum, quibus sese {abdunt} <abdit>, commoditatem. Ex his
astutissimam animalium vulpeculam in primis non oderunt modo, sed adeo
vero etiam pertimescunt, ut cum subdola Gallinaceos quantumcunque in
alto remoto loco intuetur, vel saltem oculos lucentes tamquam faculas
eis ostendit, caudaque quasi baculo quodam minatur, prae metu sese
deorsum praecipitent, fugereque conantes opprimantur. Rapit autem vulpes
ex eis plurimas, adeo ut una nocte quadraginta, et amplius pullos simul
cum matribus partim abstulisse, partim semiesos reliquisse meo cum malo
observaverim. Cum autem nusquam non domesticis hisce alitibus infestae
sint vulpes, tum vero id maxime faciunt in locis montanis, non ignarae
nimirum, quod ibi facilius latere queant in sylvis, difficiliusque
capiantur. |
But
nevertheless by this method the gallinaceous genus can escape the attack
of birds of prey, on the other hand he can protect himself with more
difficulty from harmful quadrupeds, on account of the handiness of the
places where he takes shelter. Among these quadrupeds the chickens
firstly not only hate the most cunning of animals, the fox, but really
they also fear her so much that when the tricky creature gazes at
chickens as far as high and distant is the place where they are, or at
least she shows them her eyes shining like torches and menaces them with
her tail as if it were a club, because of the dread they fling
themselves down and are killed trying to flee. For the fox seizes very
many of them, so that as many as forty chicks along with their mothers
in one night she has partly stolen, or left behind partly eaten, as I
have observed at my own expense. Although there is no place where foxes
are not dangerous for these domestic fowls, they do so especially in
mountainous places, of course well aware that they can hide there more
easily in the woods and are captured with more difficulty. |
Ut
itaque noxia istaec animalia fuges, Gallinariumque et cortem tuta reddas,
placuit hic etiam remedia docere, quibus id praestare queas. Tradit
Hector Boëtus[5],
Scotos maxime monticolas tali consilio illarum belluarum pernitiem
antevertere consuevisse: Vicis
frequentioribus, inquit, singulae
aedes singulas Vulpeculas nutriunt, easque
earum carnibus contusis, coctisque animalium cibis miscere solent.
Quae autem pecudes, et volucres domesticae eas degustassent, duos prope
menses innoxiae securaeque pascentes oberrant, vulpibus a sui generis
esca tam anxie abstinentibus: quod ita esse comprobant. Nam si quae non
degustarit, pervagantibus inter Gallinas, Anates, Anseres caeterasque
aves innoxiis vulpibus ea sola illis praeda est quam a genere suo
abstinuisse sentiunt, ut appareat inferendis iniuriis nonnunquam
iniurias propelli. Haec ille: quod secretum Plinium ignorasse minime
videtur. Nam et hic alibi[6]
scripsit Gallinaceos non attingi a
vulpibus, qui iecur animalis eius aridum ederint, vel si pellicula ex {ea}
<eo>[7]
collo inducta, Galli inierint. Rutam sylvestrem etiam adversus
vulpes, et alia animantia Gallinis infesta valere legimus, et multo
efficaciorem fore, si vulpis fel cibo {admistum} <admixtum>
adhibueris, Democritus affirmat[8].
Idem de cat<t>o scribunt Dioscorides[9],
et {Afranius} <Africanus>, sed diversimode. Tradunt rutae montanae, inquit ille, succum Gallinaceis pullis inspersum feles arcere. Cat<t>us,
ait hic, non invadet Gallinam, si
ruta sylvestris sub eius ala appendatur. |
Therefore,
in order that you may drive these harmful animals away and keep your
poultry pen and barnyard safe, I thought it proper to give here some
advice thanks to which you can do this. Hector Boëce |
Cum
mustelis magis, quam cum felibus insitam inimicitiam exercent, nam has
non praetereuntes duntaxat horrent, sed voce etiam tantum audita, teste
Aeliano[10],
fere exanimantur, cum alioqui, mugitus boum, rugitusque asinorum
praeclare contemnant: Ab his quoque Plinius[11]
tutos Gallinaceos pullos fore prodidit, si earum cinis in offa istis
exhibeantur. Salamandrae pariter nescio quid inesse necesse est, quod
occulte Gallinis noceat, nam et hanc referunt in acervo tritici repertam
totum id inficere, Gallinasque inde {viscentes} <vescentes> emori,
cum alias noxias quasque serpentes impune saepius visae sint devorasse.
At Gallinae eo die, quo ovum peperint, a serpente non laeduntur, quin et
caro earum tum a serpente morsis remedio est. Item serpentes quosvis
absque noxa depascuntur, cum alioqui, quod mirum videtur, ab ipsis
morsae moriantur, sed magis adhuc admirandum est, quod tradit Plinius[12],
nimirum superventu eorum, qui serpentium canisve {rapidi} <rabidi>
dente aliquando laesi fuerint, Gallinarum incubitus, et pecorum foetus
abortu vitiari. Ut ergo non mordeant Gallinas, sic provideto: Circa
caveas incendito cornu, cuius {odere} <odore> non fugari tantum,
verumetiam eos interimi referunt. |
They
show an inborn hostility more towards beech martens |
Cum
plantis quibusdam hae volucres antipathiam habere videntur, ac in primis
cum nobilissima arbore, quae nobis eximium illud Bacchi donum
subministrat, cum vite inquam, cuius florem ipsis in cibo exhibitum
efficere ferunt, ut postmodum maturescentium uvarum esu abstineant. Sunt
qui id, ut antea[13]
etiam obiter diximus, {oenanthi} <oenanthae>[14]
sylvestri ascribant, eamque cibo incoctam, et illis proiectam fastidium
gignere uvas appetendi: verum Plinius id de uvae flore simpliciter
protulit. Ut ut est, utriusque curiosus quispiam poterit cum parvo
sumptu, at cum maximo lucro periculum facere. Nam uvarum esus, ut
ostendimus<,> Gallinis admodum damnosus est. Sed forte cum omni
vite antipathiam habuerint, nam idem Plinius[15],
{Gallinaceis ipsis circulis e
sarmentis collo additis [243]
non canere} <At gallinacei ipsi circulo e ramentis
addito in collum non canunt>
tradit, quod si verum est, insigne sane, et occultum odium demonstrat. |
These
birds seem to have an antipathy toward certain plants, especially toward
that most known tree which gives us that exceptional present of Bacchus,
I mean the vine, and they say that its flower given them in food gets
them to abstain from afterwards eating the grapes when ripening. There
are those who, as before I said in passing, ascribe this effect to the
wild vine, and – affirm - that throwing it to them cooked along with
food it creates a dislike for the desire of grapes: to tell the truth
Pliny simply reported this fact apropos of the flowers of the grape.
However it is, if somebody is curious about both points of view, he can
carry out a test with little expense but with great gain. For the eating
of grapes, as I showed, is quite harmful to hens. Probably because they
dislike any kind of vine; for Pliny himself tells that The roosters
themselves won’t sing when you place on their neck a necklace done
with scales of gold, which, if true, really proves a remarkable and
hidden hate. |
[1] Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 424: Nostri milvum aut accipitris genus a gallinarum praeda vocant den huenerdieb, id est gallinarum furem. Rubetarium esse credo accipitrem illum (inquit Turnerus) quem Angli hen harroer nominant. Porro ille apud nostros a dilaniandis gallinis nomen habet. Palumbarium magnitudine superat, et coloris est cinerei. Humi sedentes aves in agris, et gallinas in oppidis et pagis repente adoritur. Praeda frustratus, tacitus discedit, nec unquam secundum facit insultum. Hic per humum omnium (accipitrum) volat maxime.
[2] De re rustica VIII,4,6: Habeat tamen etiam clausa oportet amplum vestibulum quo prodeat et ubi apricetur, idque sit retibus munitum, ne aquila vel accipiter involet. Quas inpensas et curas, nisi locis quibus harum rerum vigent pretia, non expedit adhiberi. Antiquissima est autem cum omnibus pecoribus tum in hoc fides pastoris, qui nisi eam domino servat, nullius ornithonis quaestus vincit inpensas. De tutela satis dictum est, nunc reliquum ordinem persequemur.
[3] Ruralium commodorum, capitolo LXXXVI - Delle galline - pagina 240: [...] tendere funi o vite o vitalbe sopra il luogo dove dimorano [...].
[4] Naturalis historia
XXIII,24-28. Vedi tamaro.
[5] Descriptio regni Scotorum. (Aldrovandi)
[6] Ho confrontato il testo di
Gessner con due fonti, e ambedue riportano induta, non inducta.
Il verbo induo significa indossare, mentre induco ha come
eminente significato quello di introdurre, e solo in lontana istanza quello
di indossare. Per un parallelismo con l’appena citato potere difensivo del
cibarsi del fegato di volpe, potrebbe essere esatto inducta nel senso
di aver mangiato un pezzetto di pelle del collo della volpe, visto
oltretutto che è difficile immaginare dei
galli che se ne fissano un frammento addosso. Quindi si accetta inducta
e lo si traduce con ingoiare. Per la bile – non riferita da
Aldrovandi - il discorso è identico: la bevono. Però... C’è sempre un
però: i galli potrebbero benissimo strofinarsi la bile di donnola in
qualche area del corpo, oppure voltolarsi nella bile. Insomma: un maquillage
che è uno scudo antidonnola. - Plinio Naturalis historia
XXVIII,265-266: Gallinaceos non attingi a vulpibus, qui iocur animalis eius
aridum ederint, vel si pellicula ex eo collo induta galli inierint; [266]
similiter in felle mustelae; [...]. – inducta è lezione della
editio Coloniensis di Jo. Caesarius (1524) e congettura di Ermolao Barbaro
(Castigationes plinianae, Romae 1492). Gessner utilizza probabilmente
l'editio Coloniensis. I codici hanno induta, e così pure le edizioni
moderne, come quella di C. Mayhoff (Lipsiae 1897, vol. IV, pag. 366).
[7] Gessner, come Plinio, ha ex eo collo. - Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 385: Gallinaceos non attingi a vulpibus qui iecur animalis eius aridum ederint: vel si pellicula ex eo collo inducta, galli inierint, {similia} <similiter> in felle mustelae legimus, Plinius. - Ho confrontato il testo di Gessner con due fonti latine, e ambedue riportano induta, non inducta. Anche la traduzione inglese (Natural History. Pliny the Elder. John Bostock, M.D., F.R.S. H.T. Riley, Esq., B.A. London. 1855), non corredata da testo latino a fronte, fa pensare a induta: “or if the cock, when treading the hen, has had a piece of fox's skin about his neck”. - Il verbo induo significa indossare, far indossare, mettere addosso, mentre induco ha come eminente significato quello di introdurre, e solo in lontana istanza quello di indossare. Le ipotesi interpretative dei telegrafici spezzoni di Plinio possono essere le più caleidoscopiche, visto che stiamo navigando in un mare colmo di magia tutta da verificare. Per un parallelismo con l’appena citato potere difensivo del cibarsi del fegato di volpe, potrebbe essere esatto inducta nel senso di aver mangiato un pezzetto di pelle del collo della volpe, reiterando così l’attività alimentare dei gallinacei, visto che oltretutto è difficile immaginare dei galli che da soli si fissano addosso un frammento di pelle di volpe. Quindi potremmo accettare inducta traducendolo con ingoiare. Per la bile – non citata da Aldrovandi - il discorso è identico: essi, usando per la terza volta la bocca, la bevono. Però... C’è sempre un però: i galli potrebbero benissimo strofinarsi la bile di donnola in qualche area del corpo. Insomma: un maquillage, uno scudo antidonnola. Oppure qualcuno gliela strofina addosso, così come qualcuno gli ha messo al collo un pezzetto di pelle di volpe a mo’ di amuleto. Nel confronto del testo latino vince induta con un bel 3 a 1, per cui, senza emendare il testo, nella traduzione attribuiamo a inducta il significato primario di induta: mettere addosso. - Plinio Naturalis historia XXVIII,265-266: Gallinaceos non attingi a vulpibus, qui iocur animalis eius aridum ederint, vel si pellicula ex eo collo induta galli inierint; [266] similiter in felle mustelae; [...]
[8] Geoponica XIV 9,6.
[9]
Dioscorides De Materia
Medica (ed.
by M. Wellmann, Berlin, 1906-14), III, 45,5. - Geoponica XIV,21 - Ut
gallina a fele non laedatur. Africani. Feles
gallinas non contingent, si sub alam ipsis ruta sylvestris suspendatur.
Similiter autem neque vulpes, neque aliud aliquod animal ipsas continget, et
multo magis si vulpis aut felis fel cibo ammixtum exhibueris ut etiam
Democritus confirmat. – traduzione di Janus Cornarius
.
§
L'errore Afranius invece del corretto Africanus è presente
anche a pagina 270
.
Vista la distanza tra questa e tale pagina è assai verosimile trattarsi di
un classico errore dal sapore prettamente aldrovandesco. La stessa notizia
erronea di pagina 270 è esplicitamente tratta da Hieroglyphica seu de sacris Aegyptorium aliarumque
gentium literis commentarii di Giovan
Pietro Bolzani
.
Due
edizioni dei Hieroglyphica riportano Africanus: 1) Lugduni, sumptibus
Pauli Frelon, 1602 – 2) Francofurti ad Moenum, Sumptibus Christiani
Kirchneri, Typis Wendelini Moewaldi, 1678. § Se volessimo ammettere che
Aldrovandi non poté consultare l'edizione del 1602 dei Hieroglyphica, bensì un'altra edizione meno recente (magari la prima di Basilea del 1556) e che questa
riportasse Afranius, dobbiamo
tuttavia accettare che il nostro Ulisse coi Geoponica non era
assolutamente avvezzo.
[10] La natura degli animali V,50: È senza dubbio possibile anche attraverso queste altre osservazioni conoscere le caratteristiche degli animali. Noi vediamo ad esempio che gli uccelli domestici, allevati a contatto diretto con l’ambiente, non hanno più paura dei cavalli, degli asini, dei buoi e dei cammelli dato che si sono abituati alla loro presenza. Non temono neanche gli elefanti (se questi mostrano un’indole mite e mansueta) e addirittura si aggirano in mezzo a loro. I galli poi prendono tanta confidenza che non esitano a volare anche sulla loro schiena. Se invece una donnola corre vicino a loro, si sbigottiscono e vengono presi da un grande terrore. Non si preoccupano se odono il muggito dei bovini o il raglio degli asini, ma come sentono lo squittio della donnola tremano di paura. Non si curano minimamente delle oche, dei cigni e degli struzzi; hanno invece terrore dei falchi, anche se sono molto piccoli. (traduzione di Francesco Maspero)
[11] Naturalis historia XXX,144: Eiusdem mustelae cinis si detur in offa gallinaceis pullis et columbinis, tutos esse a mustelis.
[12] Naturalis historia XXVIII,31-32: [31] Signum eius familiae est, si modo adhuc durat, vernis temporibus odoris virus. atque eorum sudor quoque medebatur, non modo saliva. Nam in insula Nili Tentyri nascentes tanto sunt crocodilis terrori, ut vocem quoque eorum fugiant. Horum omnium generum insita repugnantia interventum quoque mederi constat, sicuti adgravari vulnera introitu eorum, qui umquam fuerint serpentium canisve dente laesi. [32] Iidem gallinarum incubitus, pecorum fetus abortu vitiant; tantum remanet virus ex accepto semel malo, ut venefici fiant venena passi. Remedio est ablui primus manus eorum aquaque illa eos, quibus medearis, inspergi. rursus a scorpione aliquando percussi numquam postea a crabronibus, vespis apibusve feriuntur.
[13] Pagina 232. Vedere là
il passo di Plinio.
[14] Il vocabolo greco di genere femminile oinànthë significa: gemma della vite, vite silvestre, fiore della vite, fiore della clematide (Dioscoride).
[15] Evviva il passaparola che
non è affatto un’invenzione della nostra TV: infatti Aldrovandi se ne
servì a iosa, e proprio grazie al passaparola è stato capace di
trasformare delle scagliette d’oro in tralci di vite. Vediamo questo iter
che sa quasi di magico – una magia inversa rispetto a quella di re Mida
– un iter al quale come al solito sottende Gessner. Infatti costui a
pagina 385 della sua Historia Animalium III (1555) fa un’errata
citazione telegrafica di un passaggio di Plinio: Gallinaceis circulo e
sarmento addito collo non canunt, Plinius. – Ma Plinio quando parla di un circulus
messo al collo dei galli sta disquisendo di oro, come vedremo tra poco a
pagina 243. Eppure Aldrovandi, seguendo Gessner, non solo trasforma le
scagliette d’oro di Plinio in tralci di vite, ma si appropria anche di uno
strano – seppur accettabile – dativo Gallinaceis presente in
Gessner, inserendolo nella sua frase che di Plinio possiede solamente la
collana dotata del potere di inibire il canto dei galli, una frase
caratterizzata oltretutto da un costrutto infelice dal sapore tipicamente
pliniano, mentre stavolta Plinio si abbandona stranamente a una sintassi
corretta. Ecco il testo di Plinio Naturalis historia, XXIX,80: Non
praeteribo miraculum, quamquam ad medicinam non pertinens: si auro
liquescenti gallinarum membra misceantur, consumunt id in se; ita hoc
venenum auri est. At gallinacei ipsi circulo e ramentis addito in collum non
canunt. – Insomma, Plinio dice che le zampe delle galline sono in grado di
distruggere l’oro, ma una collana fatta di pagliuzze d’oro ha il grande
potere di far tacere i galli. - Questa magia opposta a quella di re Mida
doveva essere abbastanza diffusa nel 1500. Infatti anche Pierandrea Mattioli
nel suo commento a Dioscoride – sia in quello latino del 1554
che in quello postumo in italiano del 1585 – affinché non cantino fa
cingere il collo dei galli con una collana fatta di sarmentis, cioè
con un sarmento di vigna. Probabilmente il testo in possesso di
Mattioli, di Gessner, e quindi di Aldrovandi, era corrotto e riportava sarmentis
invece di ramentis. Ma se Gessner e Aldrovandi enucleano la citazione
pliniana dal suo contesto, Mattioli cita tutta quanta la frase di Plinio:
pagina 186 - Liber ii – cap. xliii – Gallinae, et
Galli – Plinius cum de gallinis dissereret libro xxix. cap. iiii.
haec inter caetera memoriae prodidit. Non praeteribo (inquit) miraculum,
quanquam ad medicinam non pertinens: si auro liquescenti gallinarum membra
misceantur, consumunt illud in se. Ita hoc venenum auri est. At gallinaceis
ipsis circulo e sarmentis addito collo non canunt. - Neppure a Mattioli è
balenato che quell’at ha un preciso significato: si tratta di una
contrapposizione. Infatti l’oro, guastato dalle galline, è tuttavia in
grado di prendersi una rivincita facendo ammutolire i galli. Ma nel 1500 nel
testo di Plinio gironzolavano i sarmentis ed era giocoforza
utilizzarli.