Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti - reviewed by Roberto Ricciardi
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Audio
denique et aquam vitae, ut vocant, eis let{h}alem esse. Ex Sambuco magis
canoram buccinam, tubamque eodem referente[1],
fieri credit pastor, si ibi caedatur, ubi Gallorum cantum frutex ille
non exaudiat. Quae res ad quandam pariter antipathiam referri potest:
sunt tamen qui physicam illius rationem talem assignent. Materies,
inquiunt, sambuci mire firma traditur: constat enim ex cute, et ossibus:
quare venabula ex ea facta praeferunt omnibus. {Quondam} <Quoniam>[2]
vero loca sylvestria, qualia sunt, in quibus Gallorum cantus non auditur,
sicciora sunt, ligna etiam illic sicciora, solidioraque fiunt, et ex
tali materia tibiam magis canoram tornari credibile est, cum unumquodque
corpus eo magis sonorum sit, quo siccius, simulque solidius. Eandem
etiam rationem Caelius Calcagninus[3],
quosdam assignavisse, scribit, postquam aliorum sententiam examinasset,
suamque diversimodam attulisset, his verbis. Cur id fiat{:} (si modo
verum est,) nemo facile dixerit. Sunt qui hoc non simpliciter, sed συμβολικῶς
traditum putent, more Pythagorico[4], ut multum diversum,
quam dicitur, intelligatur, sicut proditum est, non ex omni ligno
Mercurium debere fieri: Deum non populari ritu, sed electo, ac religioso
colendum esse. Sic non vulgari sed remotiori musicae incumbendum esse
admonentes, non ex obvia quaque Sambuco tibiam, sambucamque coagmentari
oportere dixerunt, et expedire ut remotiora petantur, atque inde
decerpatur, ubi Galli cantus non obstrepat. |
Finally,
I hear that also the whisky |
Nam
sic hodie quoque locum longe sepositum, ad quem nemo adeat significantes,
dicunt in eo, ne Gallum quidem unquam exauditum. Aut certe stridula illa,
atque admodum obstrepera vox Galli hebetare, et stridore suo quodammodo
diffindere, et convellere potest penetrabilem ac fungosam sambuci
materiem, utpote qua leo etiam tantae animal constantiae consternetur.
Alii sunt, qui eo dicto nil praeterea ostendi putent, quam sylvestrem
sambucum sativae multo esse praeferendam: quod ea procul, locisque
abditis, haec prope intra nostra septa adolescat. Quae postrema
sententia cum priori conformis est, quam a viris doctis examinari
ventilarique velim. |
For
alike also today, when they want to mean a very secluded place where
nobody can go, they say that nor a rooster has never been heard there.
At least that shrill and quite noisy rooster’s voice can weaken and
break and tear in some way with its screeching the penetrable and spongy
wood of elder tree, since even the lion, an animal of such a great
fearlessness, is frightened by it. Others, according to what has been
said, think that does not need further demonstration the fact that the
wild elder is to be much preferred to the cultivated one: since the
former grows far off and in remote places, while the latter grows near,
within our fences. The latter statement is similar to the previous one,
which I should like to be examined and discussed by learned people. |
Insigne
contra immunitatis privilegium Gallinis (sic enim apud Dioscoridem[5]
{ὄρνιθες}
<ὀρνίθια>
transfero) accessit, cum
impune baccis taxi, quae alioqui reliquis animalibus pestiferae sunt,
vescantur. Quae itaque venena, non venena in illis esse voluit
prudentissima natura, eadem contra quae non venena sunt, pestifera illis
esse voluit, sparti semine depasto eas emori cupiens, item hominis
excremento, qui Helleborum <album>[6]
biberit, ut Avicenna testatur. |
On
the contrary an exceptional privilege of immunity happened to hens (for
I translate in such way orníthia in
Dioscorides |
Albertus
quaedam urticarum genera pullis mortifera esse scribit, Gallinamque
earum malignitatis consciam eas evellere conari{,}<.> Verum quae
hae urticae sint, non explicat. Tradunt item Gallum contra orobanchen
herbam[7]
circumferri, vel semina terrae mandanda Gallinaceo sanguine rigari,
tanquam et herba leo (nam ita etiam vocatur) non minus, quam animal a
Gallo abhorreat[8].
Oderunt quidem merito hanc herbam agricolae, quoniam cannabi, in quam
spem omnem lucri ponunt, nutrimentum eripit, et quo minus ad optatam
altitudinem excrescat, impedit, ad radices eius enascens. Poterunt ergo
eiusmodi remedium experiri. |
Albertus |
Praeterea
Gallinae metallorum regi auro venenum sunt, si Plinio[9] credimus, qui alibi ita
scribit. Auro liquescenti
si Gallinarum membra misceantur,
consumunt id in se. Ita hoc venenum auri est. Quod si verum est,
inquit Scaliger[10]
sane sic praesentius, et commodius adipiscemur aurum esculentum, quam ex
inani Cardani indicatione, aurum potabile. Falsum vero vanumque esse
medicina posterior innumeris experimentis comperit. Etenim ad deploratos
morbos[11]
Gallinaceas carnes incoquunt, aurumque adijciunt, quod tamen absumi non
videtur. Sed videndum foret, num periclitantes aurum prius liquidum
reddere deberent, quando id de liquescenti auro Plinius prodidit:
quinim<m>o sunt, qui eam dictionem (liquescenti) exponunt in oleo
per artem chymicam redactum, quasi Plinius huius artis non fuerit
ignarus: quod alioqui mihi nunquam lectum. Ut ut est, inde saltem
excogitata medicis ratio est parandi iuscula ἀναληπτικά[12] cum carne
Gallinae, et auri foliis. |
Furthermore,
hens are a poison for the king of metals, the gold, if we believe Pliny,
who elsewhere writes as follows: If pieces of hens are mixed with
melting gold, they absorb it in themselves. Thus this is a poison of the
gold. If this is true, says Giulio
Cesare Scaligero |
Postremo
cum tonitru Gallinae dissident. Quandoquidem si cum incubant, tonuerit,
non modo ova pereunt, ut Aristoteles[13],
et Plinius[14] tradunt: verumetiam,
teste Columella[15],
semiformes pulli interimuntur, antequam toti partibus suis consummentur.
Ne itaque tanto detrimento afficiantur agricolae, malo huic obviam ire
debent. Remedium autem contra tonitru<m>, teste Plinio, clavus
ferreus sub stramine ovorum positus, aut terra ex aratro. Plurimos etiam
scribit Columella {intra} <infra> cubilium stramenta, graminis
aliquid, et ramulos lauri, nec minus allii capita una cum clavis ferreis
subijcere: quod haec cuncta remedia credantur esse adversus eadem
tonitrua. |
Finally,
hens don’t get on well with thunder. Since if it thundered when they
are brooding, the eggs not only get spoilt, according to Aristotle |
[1] Naturalis historia XVI,179: Sui, sed frutectosi generis sunt inter aquaticas et rubi atque sabuci, fungosi generis, aliter tamen quam ferulae, quippe plus ligni est, utique sabuco, ex qua magis canoram bucinam tubamque credit pastor ibi caesa, ubi gallorum cantum frutex ille non exaudiat.
[2] Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 406: Quoniam vero loca sylvestria (qualia sunt in quibus gallorum cantus non auditur) sicciora sunt, ligna etiam illic sicciora solidioraque fiunt, et ex tali materia tibiam magis canoram tornari credibile est, cum unumquodque corpus eo magis sonorum sit quo siccius simul solidiusque.
[3] La citazione di Aldrovandi della fonte dovuta a Celio Calcagnini è alquanto sintetica: Epist. Quaest. liber 2. Con le ricerche nel web del 6 maggio 2004 non è stato possibile conoscere per intero il nome dell’opera citata da Aldrovandi. Tuttavia in base a Gessner possiamo presumere che si tratti di Epistolicae quaestiones: Hoc cur fiat, si modo verum est, (inquit Caelius Calcagninus in epistolicis quaestionib. lib. 2.) nemo facile dixerit.
[4] Secondo Pitagora il gallo
è interpretato in senso allegorico come uccello del sole. Vedere il lessico
Suida alla voce Πυθαγόρα
τὰ σύμβολα etc.
[5] De materia medica liber
4, caput 75. (Aldrovandi) - Τοῦ
δὲ
ἐν Ἰταλίᾳ
γεννωμένου
τὸν καρπὸν
ὀρνίθια
ἐσθίοντα,
μελαίνεται. (Testo
greco di Aldo Manuzio e Jean
Ruel
che recano una numerazione di capitolo
diversa da quella di Aldrovandi. Oggi il capitolo viene identificato come
79.) – L’unica citazione dei frutti del tasso da parte di Dioscoride
suona così in Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 384:
Taxi fructus edentes in Italia gallinae nigrescunt, Dioscorides. Quindi,
stando al Dioscoride gessneriano, le galline – che possono aver indotto
Aldrovandi a tradurre órnithes
con galline – diventano abbronzate mangiando i frutti del
tasso, e ciò accade in Italia. E magari si abbronzano perché i semi
sono nerastri... Oppure nigrescunt in quanto diventano cianotiche
perché muoiono... – Alcune delle edizioni odierne di Dioscoride parlano
delle bacche del tasso nel libro 4 capitolo 79, come già puntualizzato. E
secondo i moderni traduttori – a differenza di quelli rinascimentali -
Dioscoride affermerebbe che le bacche del tasso uccidono gli uccelli. Non è
vero! - Velenoso è il seme del tasso avvolto dall’arillo rosso
praticamente atossico, ma sono pronto a scommettere che non c’è
ventriglio di uccello che si dedichi alla digestione del seme, che invece
verrà espulso tale e quale. L’arillo, pur contenendo tracce del letale
alcaloide tassina, non è tossico se mangiato in quantità moderate, ed è
ricco di sostanze zuccherine. Gli uccelli – o meglio, gli uccellini, in
quanto la traduzione di Jean Ruel (adottata abitualmente sia da Gessner che
da Aldrovandi nonché da Pierandrea Mattioli
) riporta aviculae,
esatta traduzione del greco ὀρνίθια di Dioscoride – gli
uccellini, ghiotti di questi frutti, contribuiscono alla disseminazione del
tasso attraverso gli escrementi, e in questa disseminazione le galline non
contribuiscono in modo sostanziale dal momento che il loro habitat è
alquanto ristretto ed essenzialmente domestico. Per cui non era necessario
che Aldrovandi mitizzasse le galline rendendole degli uccelli inattaccabili
dal letale tasso, in quanto tutti gli uccelli - gli ὀρνίθια
di Dioscoride
– non
muoiono per aver ingerito le bacche del tasso, e non morirebbero neppure le
galline. Ovviamente, se Dioscoride affermasse che gli uccelli muoiono
mangiando le bacche, dal momento che contribuiscono alla disseminazione,
essi moriranno dopo aver defecato oppure contribuiranno alla disseminazione
quando il loro cadavere avrà finito di putrefarsi, liberando così i semi.
Ma quest’ultima è un’interpretazione alquanto balzana. Inoltre,
assisteremmo a un'ecatombe stagionale di piccoli uccelli, specialmente di
merli, che di bacche del tasso ne mangiano a iosa. E mettiamocelo bene in
mente: in natura, come pure in vivaio senza ricorrere ad artifizi, la
moltiplicazione del tasso si ottiene per seme, all'aperto, nel mese di
marzo, alla profondità di 2,5 cm, oppure alla profondità di poco più di
mezzo cm in casse, sotto copertura fredda o in serra non riscaldata. Se
siamo dei vivaisti possiamo ricorrere a talee - misconosciute in natura -
prelevate in settembre dai getti (cioè dai germogli) e messe a radicare in
terriccio sabbioso sotto copertura fredda durante l'autunno.§ Dopo una
fruttuosa discussione con Lily Beck (2007) e grazie alla collaborazione di
Roberto Ricciardi si è giunti alla conclusione biologicamente corretta che
gli uccellini che mangiano le bacche del tasso ingrassano, accumulando
energie per l'inverno imminente, mentre se l'uomo si abbuffa di arilli deve
aspettarsi una profusa diarrea. Si veda l'esilarante via cruscis linguistica
- per la quale dobbiamo ringraziare gli amanuensi - alla voce tasso
del lessico.
[6] Aldrovandi tralascia un aggettivo molto importante, che viene invece riportato da Gessner, e che è indispensabile per identificare la pianta. Si tratta di album. Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 384: Stercus hominis qui bibit elleborum album, necat gallinas, Avicenna.
[7] Siccome il leone teme il gallo, da ciò deriverebbe l’impiego del gallo per distruggere l’orobanche o erba leone. Secondo D’Arcy Thompson (pag. 41, 1966) la notizia è tratta da Geoponica II,42,3, ma forse facendo confusione fra il gallo e i Galli, i sacerdoti di Cibele: “Hence also the use of a Cock to destroy the Lion-weed, ë leónteios póa = orobánchë, Geopon. ii.42.3. A confusion is possibly indicated here with the Galli, priests of Cybele; [...]”. - Geoponica II,42,3-4: παρτθένος ... ἀλεκτρυόνα ἐν ταῖς χερσὶν ἔχουσα, περιελθέτω τὸ χωρίον, καὶ εὐθέως χωρίζεται μὲν ἡλεόντειος πόα, τὰ δὲ ὄσπρια κρείττονα γίνεται, ἴσως καὶ τῆς βοτάνης ταύτης τοῦ λέοντος τὸν ἀλεκτρυόνα φοβουμένης. 4. Τινὲς πείρᾳ παταλαβόντες, βούλονται αἵματι ἀλεκτρυόνος καταρραίνειν τὰ μέλλοντα σπείρεσθαι, καὶ οὐ βλαβήσεται ὑπὸ λεοντείας βοτάνης.
[8] Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 407: Gallus contra orobanchen herbam in arvis nascentem (quae et leo dicitur) circunfertur, vel semina terrae mandanda gallinaceo sanguine rigantur, ut recitavi in Leone H. a., tanquam et herba leo non minus quam animal, a gallo abhorreat.
[9] Naturalis historia
XXIX,80: Non praeteribo miraculum, quamquam ad medicinam non pertinens: si
auro liquescenti gallinarum membra misceantur, consumunt id in se; ita hoc
venenum auri est. At gallinacei ipsi circulo e ramentis addito in collum non
canunt. - Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 455:
Non praeteribo miraculum, quanquam ad medicinam non pertinens: si auro
liquescenti gallinarum membra misceantur, consumunt illud in se. Ita
hoc venenum auri est, Plinius.
[10] Exotericarum exercitationum liber quintus decimus: de subtilitate, ad Hieronymum Cardanum (1557), exercitatio 88 Quae ad metalla.
[11] Vedi il lessico alla voce
Crisoterapia.
[12] Termine medico usato per
esempio da Galeno e da
Oribasio
.
[13] Historia animalium VI,560a4: Del resto gli uccelli differiscono tra loro anche per la maggiore o minore attitudine alla cova. Se tuona durante la cova, le uova si rovinano. (traduzione di Mario Vegetti)
[14] Naturalis historia X,152: Si incubitu tonuit, ova pereunt; et accipitris audita voce vitiantur. Remedium contra tonitrus clavus ferreus sub stramine ovorum positus aut terra ex aratro.
[15] De re rustica VIII,5,12: Plurimi etiam infra cubilium stramenta graminis aliquid et ramulos lauri nec minus alii capita cum clavis ferreis subiciunt. Quae cuncta remedio creduntur esse adversus tonitrua, quibus vitiantur ova pullique semiformes interimuntur, antequam toti partibus suis consummentur.