Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est 
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
| Nam
        cum alibi {sclaream} <scarleam>[1]
        dici dixisset, quod visus claritatem {removeat} <renovet>, cuius
        ratione Germanis Scharlach quoque dicitur, mox, Heraclea, inquit,
        est quae latine ferraria nigra vocatur, quam recentiores centrum
        Galli, et Gallitricum sylvestre vocant. | For,
        since Matteo Silvatico | 
| Videndum
        etiam num τζεντογάλη,
        quae vox apud Nic. Myrepsum[2]
        nominatur unguento 62, sit Gallitricum: item num et hoc a Galli crista
        nomen habeat. Videtur siquidem vocabulum Graecolatinum, qualia barbari
        multoties efformant. Capillum enim Graeci τρίχα
        appellant. Capilli capitis verticem occupant, uti etiam cristae. Cum
        vero Horminis herba similis sit, Gallinaceaeque cristae, Porta, ut dixi,
        Galli vires referre, venerique prodesse plurimum ait; ὁρμᾶν enim
        est impetu, instinctuque, ac ingenti libidine in venerem ferri. | We
        have also to see whether the tzentogálë,
        a word quoted in Nicolaus
        Myrepsus | 
| Galli
        crus Apuleio herba dicitur, cuius cacumen instar pedis Galli dividitur.
        Herbarii graminis speciem faciunt. Plinius[3]
        {Ischaemum} <Ischaemonem> vocat a sistendo sanguine. Nascitur
        ubivis, praesertim in hortorum areis cum aliis inutilibus herbis.
        Radices habet multas, tenues, candicantes, folia milii, ut scripsit
        Plinius, aspera, et lanuginosa: caules multos, rotundos, florem in
        spicis, colore herbaceis plerunque quinis, aut septenis. Herba trita, et
        admota efficacissime fluentem sanguinem sistit. Pueri floris asperis
        spicis sanguinem a naribus eliciunt, adeo ut pro diverso utendi modo
        haec herba sanguinem cohibeat, et evocet. Exiguum est gramen apud nos,
        inquit Porta[4],
        surgens calamulis geniculatis, surrectis, singulis in quinas, ternasve
        exiles florum spicatas caudas, digitatim sparsis, sapore astringenti, et
        exiccante, unde non vana coniectura Plinianum {Ischoemonem} <Ischaemonem>[5]
        possumus existimare, vulgo Galli pes dicitur, quod in summo frutice
        trifariam Gallinacei pedis imitationem habeat{:}<.> {ius
        Gallinaceis dysentericis medetur, sed veteris vehementius, ex Plinio[6]:}
        <Alibi etiam ius e Gallinaceo dysentericis mederi asserit, sed
        veteris Gallinacei vehementius.>[7]
        Ad membranarum cerebri sanguinis profluvium prodesse dicunt sanguinem
        Galli ex Galeno: ad sanguinis reiectiones ore, et naribus valere ova
        assa suadent Medici. Haec ille. | In
        Apuleius
        Barbarus | 
| Sed
        sciendum est hanc herbam Sylvatico perperam Gallitricum vocari, vel per
        errorem tri Syllabam {antepenultimam} <ante ultimam> a typographo
        additam, et ex duabus vocibus unam factam. Ait autem[8]:
        Gallitricus (lego Galli crus) id
        est sanguinaria, eo quod naribus imposita sanguinem suaviter fluere
        facit. Nascitur circa vias, et saxosis locis. Habet in summitate velut pedes
        Galli. Pes Gallinaceus Plinio[9]
        prima Capni species est, ut hisce verbis apertissime docet:
        Capnos prima, quam pedes Gallinaceos vocant nascens in parietinis et sepibus, ramis
        tenuissimis sparsisque<,> flore purpureo<,> viridis
        <suco caliginem discutit>.
        Dodonaeus hanc herbam putat eam esse, quae multis ramulis fruticat
        teneris in quibus folia numerosa incisa, colore, sapore, et quadamtenus
        forma alteri fumariae similia, praetenera viticulis, et capreolis: herba
        ipsa in sepibus provenit: flosculi eius candidi, caeruleo colore[10]
        nonnihil distincti, in siliquis parvis semen: radix singularis,
        longitudine digitali, vere primo, ut et nostra vulgaris prodit. Maio, et
        Iunio utraque floret, et carpitur. Haec Capnos, inquit, Plinii
        imitatione pied de Geline dici potest. Verum cum Plinius Capni primam
        speciem purpureo flore esse dicat, Dodonaeus suae candidos tribuat,
        forsan eadem non fuerit; suum tamen interim cuique liberum esto iudicium. | But
        we must realize that this herb is wrongly called gallitricum by Matteo Silvatico, perhaps because of the wrong addition by the
        printer of the syllable tri before the last, and one word has
        been made out of two. For he says:
        Gallitricus (I read galli crus
        – rooster's foot), that is, sanguinaria - Digitaria
        sanguinalis or Large crabgrass,
        since when placed into nostrils causes the blood flowing gently. It
        grows along roads and in stony places. It has at the top like rooster’s
        feet. In Pliny the first species of fumitory | 
| Capnos,
        sive Capnion, inquit Hermolaus[11],
        hoc est, fumus, duplex. Alia Dioscoridi descripta nascens in hortis, et
        segetibus hordeaceis: alia et nomine, et effectu similis, quam pedes
        Gallinaceos vocant, teste Plinio, in parietibus et sepibus genitam,
        ramis tenuissimis, sparsisque flore purpureo, ut inquit Plinius{,}<:>
        quam nonnulli modo {Cymbellarem} <Cymbalarem>[12]
        vulgo dictam, nescio quam recte interpretantur, folio hederae praetenui,
        ut in Cotyledone etiam commonuimus: et mox crassissimum illorum errorem
        reprehendit, qui ex eo quod Plinius Capnon latine pedes Gallinaceos
        vocari scribit, Capnon <etiam> a Dioscoride monstratum, non aliud
        genus esse putant, quam quae vulgo sanguinaria, et Galli crus, ut ante
        diximus, appellatur, quae gramini, inquit, tam similis est, ut ab eo
        forte non admodum seiungi possit: nisi quod folio minore cernitur, et
        fibris potius quam radici {i}nititur. Id autem quod in <utroque>
        summo frutice trifariam Gallinacei pedis imitationem habet, candidius in
        hac quam in gramine conspicitur. Et alibi: Cotyledon non est, ut quidam
        rentur, quae vulgo Cymbalaris appellatur, etiamsi Cymbalion a Dioscoride
        vocetur. Est autem Cymbalaris herba folio tenus anguloso, hederaceo,
        flore parvo, purpureo, in muris terrae nascens, quam quidem nonnulli
        genus alterum capni dictae faciunt. Haec ille. | Ermolao
        Barbaro | 
| Vulgaris
        quidem apud nos haec herba est, et lactis etiam nonnihil habet, flosculo
        calathiformi ex purpureo ad caeruleum inclinante, radice alba, dulci, ut
        rapulo sylvestri congener videatur. Oculis a quibusdam utilis creditur,
        nimirum ut Capnos quoque, ut ab eodem effectu nomen idem contigerit.
        Foliorum species per aetatem mutatur, ex rotundiori in longam. Quae vero
        eius pars pedes Gallinaceos referat, non facile dixerim, nisi forte
        mucrones illi, in quos dividitur calyx, qui florem sustinet, eos
        repraesentare dicantur, praesertim cum flos deciderit, aut aruerit. Tunc
        enim in diversa tensi rigentesque <magis>[13]
        apparent.  | This
        herb is indeed common among us, and has also some milk, with a
        cup-shaped small flower of a color shading from purple into blue, with a
        white, sweet root, so that seems to be of the same genus of wild radish | 
[1]
    Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 403: Eandem alibi scarleam vocat, (ut nostri scharlach) quod visus claritatem
    renovet.
[2] Sì,
    l'enigmatico tzentogálë
    corrisponde al gallitrico. Il Nicolai Myrepsi Alexandrini
    Medicamentorum opus in sectiones quadragintaocto, tradotto, emendato e
    annotato da Leonhart Fuchs e pubblicato a Lione nel 1549, offre la
    soluzione del dilemma. Tra i vari unguenti, a pagina 219 viene descritto
    l'unguento n° 62, Unguentum Prasium ad plagas putrefactas –
    Unguento Prasio contro le piaghe in putrefazione, dove il prasio dovrebbe
    significare verde porro, come è il colore del prasio, varietà di
    quarzo microcristallino usato come pietra di modesto valore per piccoli
    oggetti ornamentali. Infatti né il prasio né il marrubio
 e pubblicato a Lione nel 1549, offre la
    soluzione del dilemma. Tra i vari unguenti, a pagina 219 viene descritto
    l'unguento n° 62, Unguentum Prasium ad plagas putrefactas –
    Unguento Prasio contro le piaghe in putrefazione, dove il prasio dovrebbe
    significare verde porro, come è il colore del prasio, varietà di
    quarzo microcristallino usato come pietra di modesto valore per piccoli
    oggetti ornamentali. Infatti né il prasio né il marrubio (prasium)
    entrano nella composizione dell'Unguentum Prasium. Così come per l'Unguentum
    Alabastrum – n° 61, ad uterina mala - l'alabastro non viene
    affatto impiegato. Invece uno dei componenti dell'Unguentum Prasium
    è il centrum gallinae, e Fuchs annota che "Nicolaus depravate
    dixit τζεντογάλη, pro κέντρον
    γαλλὶνε.
    Est autem Centrum gallinae officinis ea herba, quam nomine Gallitricum
    sylvestre vocant. Vulgus salviam sylvestrem, horminum sylvestre
    nomina{n}t." – In sintesi: nel codice di Myrepsus c'era erroneamente
    scritto τζεντογάλη al posto di κέντρον
    γαλλὶνε corrispondente a quell'erba che nei laboratori
    farmaceutici veniva chiamata gallitrico, l'attuale Salvia sclarea o sclaraggine.
 (prasium)
    entrano nella composizione dell'Unguentum Prasium. Così come per l'Unguentum
    Alabastrum – n° 61, ad uterina mala - l'alabastro non viene
    affatto impiegato. Invece uno dei componenti dell'Unguentum Prasium
    è il centrum gallinae, e Fuchs annota che "Nicolaus depravate
    dixit τζεντογάλη, pro κέντρον
    γαλλὶνε.
    Est autem Centrum gallinae officinis ea herba, quam nomine Gallitricum
    sylvestre vocant. Vulgus salviam sylvestrem, horminum sylvestre
    nomina{n}t." – In sintesi: nel codice di Myrepsus c'era erroneamente
    scritto τζεντογάλη al posto di κέντρον
    γαλλὶνε corrispondente a quell'erba che nei laboratori
    farmaceutici veniva chiamata gallitrico, l'attuale Salvia sclarea o sclaraggine.
[3] Naturalis historia XXV,83: Ischaemonem Thracia invenit, qua ferunt sanguinem sisti non aperta modo vena, sed etiam praecisa. Serpit in terra, milio similis, foliis asperis et lanuginosis. Farcitur in nares, quae in Italia nascitur, et ciet sanguinem, eadem adalligata sistit.
[4] Phytognomonica liber IV, cap. 23. (Aldrovandi)
[5] Naturalis historia XXV,83: Ischaemonem Thracia invenit, qua ferunt sanguinem sisti non aperta modo vena, sed etiam praecisa. Serpit in terra, milio similis, foliis asperis et lanuginosis. Farcitur in nares, quae in Italia nascitur, et ciet sanguinem, eadem adalligata sistit.
[6] La citazione di Aldrovandi è desunta in modo osceno – fermandosi oltretutto a un fatidico punto, e senza minimamente analizzare il testo di Plinio - da Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 393: Ius e gallinaceo dysentericis medetur, sed veteris gallinacei vehementius{.} salsum ius alvum cit, Plinius. – Ben diversa è la frase di Plinio, sia da quella riportata da Gessner, ma soprattutto da quella di Aldrovandi: Naturalis historia XXX,57: Ius ex gallinaceis isdem medetur, sed veteris gallinacei vehementius salsum ius alvum ciet. – Aldrovandi dopo i due punti sembra dire che il brodo di ischaemon fa guarire i polli con la diarrea, meglio ancora se l’ischaemon è vecchio. Ma una simile ricetta è irreperibile in Plinio. Il nostro Ulisse è sempre più inaffidabile! Plinio afferma semplicemente che se il brodo di pollo fa da astringente, un brodo salato di gallo vecchio è più lassativo del solito. – Il bello è che a pagina 283 Aldrovandi riporta la stessa citazione – un po’ meno amputata e rimaneggiata - del passo di Plinio e finge poi di dedicarsi a elucubrazioni mediche che sono invece frutto della professionalità di Conrad Gessner. Per ulteriori mie disquisizioni non proprio inutili si veda a pagina 283.
[7] Si emenda il testo con quello di pagina 283.
[8] La stessa citazione viene
    riportata da Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 403:
    Gallitricus (lego Galli crus) id est sanguinaria; eo quod naribus imposita,
    sanguinem suaviter fluere facit. Nascitur
    circa vias et saxosis locis. Habet
    in summitate velut pedes galli, Sylvaticus.
[9]
    Naturalis historia XXV,155-156:
    Capnos trunca, quam pedes gallinacios vocant,
    nascens in parietinis et saepibus, ramis tenuissimis sparsisque, flore
    purpureo, viridis suco caliginem discutit; itaque in medicamenta oculorum
    additur. [156] Similis et nomine et effectu, sed alia est capnos fruticosa,
    praetenera, foliis coriandri, cineracei coloris, flore purpureo. Nascitur in
    hortis et segetibus hordeaciis. Claritatem facit inunctis oculis
    delacrimationemque ceu fumus, unde nomen. Eadem
    evolsas palpebras renasci prohibet.
[10]
    Nell'Histoire des plantes di Dodoens
    (traduzione di Charles de L'Écluse – 1557) troviamo scritto quanto
    segue: Les fleurs petites & amassées en un, blanches, ayans quelque peu
    de pers entremesté, [...]. §
    In francese pers (di etimologia incerta e discussa) significa glauco,
    e glauco deriva dal greco glaukós, probabilmente ‘azzurro
    chiaro’, dal momento che nell'Iliade è un attribuito del mare, ma
    l'etimologia di glaukós è sconosciuta. § Quindi, basandosi su
    Dodoens, giustamente a proposito della Fumaria capreolata Aldrovandi
    trascrive "flosculi eius candidi, caeruleo colore nonnihil
    distincti", in quanto ceruleo - pers - ricorre in Dodoens e
    corrisponde al colore del cielo sereno, azzurro pallido, che dà il colore
    glauco al mare. Però, nell'acquarello di Aldrovandi della Fumaria
    capreolata non troviamo alcuna nota di azzurro, anzi, nella didascalia
    sta scritto Fumaria platyphyllos flore
    albo et amethystizonte in extremo, per cui l'estremità del fiore è
    color ametista
 – 1557) troviamo scritto quanto
    segue: Les fleurs petites & amassées en un, blanches, ayans quelque peu
    de pers entremesté, [...]. §
    In francese pers (di etimologia incerta e discussa) significa glauco,
    e glauco deriva dal greco glaukós, probabilmente ‘azzurro
    chiaro’, dal momento che nell'Iliade è un attribuito del mare, ma
    l'etimologia di glaukós è sconosciuta. § Quindi, basandosi su
    Dodoens, giustamente a proposito della Fumaria capreolata Aldrovandi
    trascrive "flosculi eius candidi, caeruleo colore nonnihil
    distincti", in quanto ceruleo - pers - ricorre in Dodoens e
    corrisponde al colore del cielo sereno, azzurro pallido, che dà il colore
    glauco al mare. Però, nell'acquarello di Aldrovandi della Fumaria
    capreolata non troviamo alcuna nota di azzurro, anzi, nella didascalia
    sta scritto Fumaria platyphyllos flore
    albo et amethystizonte in extremo, per cui l'estremità del fiore è
    color ametista , quindi color del vino. § Ancora oggi (2008),
    tanto come ai tempi di Aldrovandi (xvi
    secolo), se analizziamo le immagini e le descrizioni della Fumaria
    capreolata, scopriamo che i fiori hanno una corolla bianca, biancastra,
    al massimo crema, con un apice rosso nerastro, oserei dire purpureo, tanto
    come la Fumaria officinalis. Quindi, né all'apice né nel resto dei
    petali troviamo dell'azzurro. § Non possiamo escludere che Dodoens avesse
    sotto gli occhi una Fumaria capreolata con una corolla lievemente
    glauca. Tuttavia conviene attenerci al colore odierno, che non ha nulla di
    ceruleo.
, quindi color del vino. § Ancora oggi (2008),
    tanto come ai tempi di Aldrovandi (xvi
    secolo), se analizziamo le immagini e le descrizioni della Fumaria
    capreolata, scopriamo che i fiori hanno una corolla bianca, biancastra,
    al massimo crema, con un apice rosso nerastro, oserei dire purpureo, tanto
    come la Fumaria officinalis. Quindi, né all'apice né nel resto dei
    petali troviamo dell'azzurro. § Non possiamo escludere che Dodoens avesse
    sotto gli occhi una Fumaria capreolata con una corolla lievemente
    glauca. Tuttavia conviene attenerci al colore odierno, che non ha nulla di
    ceruleo.
[11] Corollariorum libri quinque, 724.
[12] Conrad Gessner Historia
    Animalium III (1555), pag. 403: Capnos sive capnion, hoc est fumus,
    duplex. Alia Dioscoridi descripta, nascens in hortis et segetibus hordeaceis:
    alia et nomine et effectu similis, quam pedes gallinaceos vocant (teste
    Plinio) in parietibus et sepibus genitam, ramis tenuissimis sparsisque,
    flore purpureo, ut inquit Plinius: quam nonnulli modo cymbalarem vulgo
    dictam, nescio quam recte interpretantur, folio hederae, praetenui, ut in
    cotyledone commonuimus, Hermolaus Corollario 724. Ubi etiam mox crassissimum
    illorum errorem reprehendit, qui ex eo quod capnon Plinius Latine pedes
    gallinaceos vocari scribit, capnon etiam a Dioscoride monstratum, non aliud
    genus esse putant, quam quae vulgo sanguinaria et galli crus dicitur. Quae
    gramini (inquit) tam similis est, ut ab eo forte non admodum seiungi possit:
    nisi quod folio minore cernitur, et fibris potius quam radice nititur. Id
    autem quod in utroque summo frutice trifarin ({trifarium} <trifariam>)
    gallinacei pedis imitationem habet, candidius in hac quam in gramine
    conspicitur. Et alibi,
    Cotyledon non est, ut quidam rentur, quae vulgo cymbalaris appellatur,
    etiamsi cymbalion a Dioscoride vocetur. Est autem cymbalaris herba folio
    tenus anguloso, hederaceo, flore parvo, purpureo, in muris terrae nascens,
    quam quidem nonnulli genus alterum capni dictae faciunt, Haec ille.
[13] Tutta questa disquisizione appartiene a Gessner, per cui si emenda in base al suo testo contenuto in Historia Animalium III (1555), pag. 403: tunc enim in diversa tensi rigentesque magis apparent.