Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est 
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione
di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti - revisione di Roberto Ricciardi
revisione dell'ebraico di Padre Emiliano Vallauri OFM Cap
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
| Nam
        et Galli, ut diximus [190] populi sunt, et Cybeles sacerdotes sic
        vocabantur, et aliis quibusdam idem nomen convenit. Varro[1]
        plerasque volucrum a vocibus suis dictas tradit, atque inter eas
        Gallinam, et Anserem in primis nominat. Ego Gallinam eiusmodi vocem
        edere numquam audivi, nec apud alium legi: quod si vero consimilem vocem
        ederet hoc avium genus, cur non et ita Graecis dicitur? Quare satis non
        laudare nequeo Iosephum Scaligerum[2],
        qui dictionem Gallus παρὰ τὸ
        κάλλος derivat. {Κάλλος} <Κάλλαιον>
        autem palea est, quae hisce avibus quasi solis convenit. Ornithologus[3]
        Pumiliones simpliciter Gallinas alibi interpretatur: mihi contra illae
        diversum, ac peculiare genus esse videntur, ut post dicam, simpliciter
        vero Gallinas existimo quas Varro villaticas, Plinius villares, et
        altiles, Columella cohortales aves appellat.[4] | Infatti, come
        abbiamo detto, i Galli | 
| Gallus
        periphrastice variis modis a Poëtis vocatur, ut ales excubitor
        {Virgilio} <Vergilio>[5]. Excubitorque
        diem cantu {patefecerat} <praedixerat> ales, Avis lucis
        Martiali.[6] Cristataeque
        sonant undique lucis aves. Ales cristati
        oris Ovidio.[7] Non
        vigil ales ibi cristati cantibus oris, etc. Eodem modo de
        Gallinis periphrastice loquuntur, unde Ovidio, et Martiali Cortis, sive
        cohortis aves dicuntur: Ovidius,[8] Abstulerat
        multas {ille} <illa> cohortis aves. Martialis[9] Si
        {Lybicae} <Libycae> volucres nobis, et Phasides essent, Acciperes,
        at nunc accipe cortis aves. | Il gallo
        viene chiamato in vari modi dai poeti ricorrendo a perifrasi, come
        uccello sentinella da Virgilio E la
        sentinella alata con il canto aveva preannunciato il giorno. Uccello della
        luce da Marziale E ovunque
        risuonano gli uccelli della luce forniti di cresta. Uccello dalla
        testa munita di cresta da Ovidio Non qui il
        vigile uccello dalla testa munita di cresta coi canti, etc. Allo stesso
        modo parlano con perifrasi riguardo alle galline, per cui da Ovidio e da
        Marziale vengono detti uccelli del cortile, o del recinto. Ovidio: Essa - la
        volpe - aveva portato via molti uccelli da recinto. Marziale: Se
        avessimo uccelli della Libia | 
| Comici, teste Hermolao Gallinas quandoque Mylacridas vocant: quanquam Aristophanes[10] ita appellet bestiolam, quae inter molas nascitur. Pullus generale nomen est omnium alitum, et quadruped<i>um etiam quorundam foetus, pulli dicuntur, ut equi, et asini, sed praecipue avium, et inter eas Gallinarum maxime per excellentiam. Invenimus vero pullos pro Gallinaceis absolute poni apud Vegetium[11], aliosque. Plinius[12] etiam arborum atque plantarum pullos dixit, unde verba, pullulare, pullescere, pullulascere, et pullatio pro foetura pullorum apud Columellam[13]. Quidam etiam ex recentioribus faeminino genere pullas efferunt. Pullaster, vel pullastra significat Gallum, vel Gallinam adolescentes. Ita et a M. Varrone[14] Pullastrae dicuntur Gallinae iuvencae, dum ait: {Ea qua subijcias potius e vetulis, quam e Pullastris} <et ea quae subicias, potius vetulis quam pullitris,>. Quare Grapaldum satis mirari nequeo, qui Pullastrum, et Pullastram neoterice (ut eius dictione utar) vocari scribit. Hermolaus vero, Sipontinus, et Platina, pullastrae vocabulo pro parva Gallina utuntur. Augustus, ut Tranquillus[15] memorat, {Pulleiacium} <Pulleiaceum>[16] pro Pullo dicere solebat. Lampridius[17] Pullicenos appellat parvos pullos, quasi pullicenus diminutivum sit a pullo. Eius verba sunt. Servos habuit vectigales, qui eos ex ovis, et pullicenis et Pipionibus alerent. Sed forte potius legas pullicinis. Haec enim vox ad Italorum pulcino, vel pullicino propius accedit, quos eam a veteribus Romanis retinuisse probabile est. Gallum Itali Gallo dicunt, Gallinam, Gallina: Galli, Gallum un coq Gau, Gaeu, Gal, Cog, quarum vocum prima, et ultima a Graeco κόττος derivatae videri possunt. Gallinam vero Geline, vel Poule, {Sebaudi} <Sabaudi> eisdem vocibus utuntur, sed Gallinam etiam {Genilette} <Gelinette> vocant. Hispanis etiam Gallus Gallo appellatur, et Gallina, Gallina. Hun dictio Germanica[18] tam Gallo, quam Gallinae quadrat, Gallum vero Han, Hansshan, Gul, et Guggel, et Gallinam Hen. Angli Gallum Cok, Gallinam Hen. Aegyptii Gallinas pingues appellant Maluph, ut scribit Prosper Alpinus[19] praestantissimus medicus, et in celeberrimo Patavino gymnasio simplicium medicamentorum professor. Pullus Italis Pollo vocatur, Pollastro, et Pulcino, sed hic tener adhuc, et implumis, Pollastro maiusculus, et iam mensis aptus. Gallis poulsin, pol, pollet, Cochet, et pollaille, de pullastra adultiore. Germanis[20] Huonle, Hunckel: Anglis chijk, Flandris kijcken, Hollandis Kuijcken. | Testimone
        Ermolao Barbaro | 
| Cum vero pleraque, quae de ovis scribuntur passim ab authoribus, de Gallinarum intelligantur, non ab re, quin operae pretium, ac omnino necessarium iudico, non tantum hic eorum synonyma, verumetiam quomodo singulae partes appellentur, recensere. Ova itaque Hebraice bezah dici invenio. In lexico trilingui ביזא et ביא beza, et beia scribitur. Arabes beid, vel baid vocant, ut apud Avicennam videre est. Apud Serapionem naid legitur, quod non probo, Sylvaticus baadh scribit pro Arabica voce, et alibi barch, et elbair, nescio cuius linguae vocabula ova interpretatur, sed forte etiam Arabica fuerint, et corrupta. Latini ovum a Graecorum ᾠόν derivasse videntur, interposita litera v euphoniae gratia. Graeci[21] vero ὠόν, teste Etymologo, dixerunt, quasi οἶον, hoc est solitarium, quia singula pariantur, Poëtarum aliqui[22] ovum ὤϊον vocant, vel ὄιϊον, si recte scribitur, Eustathius[23] hoc omittit, ὤεον et ὤϊον tantum habet. Apud Athenaeum[24] etiam ὤεον legitur. Alii ὠαρίον, dicunt forma diminutiva. | Dal momento
        che senza dubbio la maggior parte di ciò che qua e là viene scritto
        dagli autori a proposito delle uova si riferisce a quelle delle galline,
        non ritengo inutile, anzi ne vale la pena ed è assolutamente
        necessario, esaminare qui non solo i loro sinonimi, ma anche come
        vengono chiamate le singole parti. Così trovo che in ebraico le uova
        sono dette bezah. Nel lessico trilingue sta scritto 
        beza e beia. Gli Arabi le chiamano beid o baid,
        come è possibile vedere in Avicenna | 
[1] Forse in De lingua latina VIII,103: Multa ab animalium vocibus tralata in homines, partim quae sunt aperta, partim obscura; meglio in V,75: de his [scilicet volucribus] pleraeque ab suis vocibus ut haec: upupa, cuculus, corvus, hirundo, ulula, bubo; item haec: pavo, anser, gallina, columba.
[2] In Verborum etymologia. (Aldrovandi) - Impossibile trovare nel web una qualsivoglia citazione di quest'opera di Giuseppe Giusto Scaligero.
[3]
    
    Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 380: Et primum De
    Gallis sive Gallinis quae a regionibus et locis denominantur, nec
    aliter a villaticis communibus differunt quam magnitudine, aut etiam
    pugnacitate. - Anche Pierre Belon è dello stesso parere di Conrad Gessner.
    Ecco il testo di Pierre Belon Histoire de la nature des oyseaux (1555) - Des Poulles de
    diverses sortes. Chap. VIII.
    Pagina 246 - Nous en cognoissons seulement de deux sortes, comme aussi
    faisoit Aristote, lesquelles au premier chapitre du sixiesme livre des
    animaux, il distingue, appellant les unes genereuses ou fecondes, les autres
    non nobles, & infecondes. De celles que nous avons, l’une est de
    petite stature, commune en tous lieux: l’autre est de grande corpulence,
    qui n’est si commune que la precedente. Aristote au premier chapitre du
    sixiesme livre des animaux, & Pline au cinquante-troisiesme chapitre du
    dixiesme livre de l’histoire naturelle, entendent que les communes petites
    Poulles estoyent nommees Hadrianes: car ils dient en ceste sorte. Les
    Poulles Hadrianes sont de petite corpulence, & qui ponnent par chacun
    iour, & sont de diverses couleurs. Varro a nommé telles Poulles,
    Villatiques, c’est à dire, nourries en village: lesquelles Columelle
    appelle autrement Cohortales. Voila de nostre petite Poulle commune.
 è dello stesso parere di Conrad Gessner.
    Ecco il testo di Pierre Belon Histoire de la nature des oyseaux (1555) - Des Poulles de
    diverses sortes. Chap. VIII.
    Pagina 246 - Nous en cognoissons seulement de deux sortes, comme aussi
    faisoit Aristote, lesquelles au premier chapitre du sixiesme livre des
    animaux, il distingue, appellant les unes genereuses ou fecondes, les autres
    non nobles, & infecondes. De celles que nous avons, l’une est de
    petite stature, commune en tous lieux: l’autre est de grande corpulence,
    qui n’est si commune que la precedente. Aristote au premier chapitre du
    sixiesme livre des animaux, & Pline au cinquante-troisiesme chapitre du
    dixiesme livre de l’histoire naturelle, entendent que les communes petites
    Poulles estoyent nommees Hadrianes: car ils dient en ceste sorte. Les
    Poulles Hadrianes sont de petite corpulence, & qui ponnent par chacun
    iour, & sont de diverses couleurs. Varro a nommé telles Poulles,
    Villatiques, c’est à dire, nourries en village: lesquelles Columelle
    appelle autrement Cohortales. Voila de nostre petite Poulle commune.
[4] Varrone Rerum rusticarum III,9.3; Plinio Naturalis historia X,116; Columella De re rustica VIII,2,1.
[5] Moretum 1-2: Iam nox hibernas bis quinque peregerat horas|excubitorque diem cantu praedixerat ales,[...]. – È assai verosimile che Aldrovandi abbia fatto un download da Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 405: Excubitorque diem cantu patefecerat ales, Vergilius.
[6] Epigrammata XIV,223,2.
[7] Metamorphoses XI,957.
[8] Fasti IV,703-704: Is capit extremi volpem convalle salicti:|abstulerat multas illa cohortis aves.
[9]
    
    Epigrammata XIII,45:
    Si
    Libycae nobis volucres et Phasides essent,|acciperes, at nunc accipe chortis
    aves.
[10] Aristophanes Fragment 583 (ed. by F. W. Hall and W. M. Geldart, Oxford University Press, 1907). (Lind, 1963)
[11] Artis veterinariae, sive mulomedicinae libri quatuor.
[12] Naturalis historia XXVII,131: Circa Ariminum nota est herba quam reseda vocant. Discutit collectiones inflammationesque omnes. Qui curant ea, addunt haec verba: Reseda, morbos reseda; scisne, scisne, quis hic pullus egerit radices? Nec caput nec pedes habeat. haec ter dicunt totiensque despuunt.
[13] De re rustica VIII,5,9.
[14] Varro, 3. 9. 9. (Lind, 1963) Però Lind non fa notare che il testo di Varrone non contiene la parola pullastris, bensì pullitris. Ecco cosa dice la versione in mio possesso del Rerum rusticarum III,9,9: Itaque quae ante aut post nata sunt et etiam prima eo tempore, non supponenda; et ea quae subicias, potius vetulis quam pullitris, et quae rostra aut ungues non habeant acutos, quae debent potius in concipiendo occupatae esse quam incubando. Adpositissimae ad partum sunt anniculae aut bimae. - Alcuni codici hanno pullistris.
[15] Caius Suetonius Tranquillus Vita Divi Augusti, 87: Cotidiano sermone quaedam frequentius et notabiliter usurpasse eum, litterae ipsius autographae ostentant, in quibus identidem, cum aliquos numquam soluturos significare vult, "ad Kal. Graecas soluturos" ait; et cum hortatur ferenda esse praesentia, qualiacumque sint: "contenti simus hoc Catone"; et ad exprimendam festinatae rei velocitatem: "celerius quam asparagi cocuntur"; ponit assidue et pro stulto "baceolum" et pro pullo "pulleiaceum" et pro cerrito "vacerrosum" et "vapide" se habere pro male et "betizare" pro languere, quod vulgo "lachanizare" dicitur; item "simus" pro sumus et "domos" genetivo casu singulari pro domus.
[16] La frase e l’errore sono quasi certamente dedotti da Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 458: Pro pullo pulleiacium Augustus dicere solebat, ut ait Tranquillus.
[17]
    Aelius Lampridius: Scriptores
    Historiae Augustae , Life of Severus Alexander, 41. 7. (Lind, 1963)
, Life of Severus Alexander, 41. 7. (Lind, 1963)
[18]
    Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 380: Gallice
    un cocq, gau, geau, gal, cog. Hispanice gallo. Germanice, Hahn/Hausshahn/Gul/Güggel.
    Nam vocabulum Hün atsi pro gallina fere usurpatur, tamen communius est ad
    omne gallinaceum genus. Anglice cok. Illyrice kokot. - Genilette
    Questa
    volta il download da Gessner è mal riuscito, in quanto è inficiato da un
    errore di copiatura: Genilette invece di Genillete, come viene
    a sua volta erroneamente riferito da Conrad Gessner in Historia animalium
    III (1555) pag. 415: Sabaudis similiter, vel genillete. Anglice hen,
    Germanice Heñ, Hün. – Il gessneriano genillete invece di gelinette
    - che in francese significa gallinella – è chiaramente un errore. Ce lo
    conferma il Thresor de la langue françoyse di Jean Nicot (1606) da
    cui riportiamo alcuni vocaboli connessi con geline, la gallina. Geline: Geline, f. ou
    poulle, Gallina. Les gelines crient, Pipant gallinae. Gelines
    d'Afrique, Meleagrides. Ce temps que les gelines pondent, Ovatio.
    Qui nourrit gelines, Gallinarius. Plin. Le lieu où on nourrit les
    gelines et autres oiseaux, Ornithoboscium. La geline pond par le bec,
    id est, par estre bien nourrie. - Gelinette:
    Gelinette, f. Gallinula, Pullastra, C'est le diminutif de geline.
    – Gelinier: Gelinier,
    m. Gallinarium, Gallinarum officina. Le lieu où les gelines se retirent
    pour jucher. L'eschelle
    du gelinier, Scala
    gallinaria. Celsus.
    – Se non bastasse, ecco un proverbio tedesco tradotto in francese: Was von Hennen kommt, scharrt auch. Qui est extrait
    de gelinette il ne peut qui ne gratte. - Le Thresor de la langue françoyse
    (1606) de Jean Nicot est le point de départ de la lexicographie
    française. Somme des quatre éditions du Dictionaire françoislatin
    de Robert Estienne, oeuvre qui marque le passage du dictionnaire latin au
    français comme langue source, il revêt, par les contributions de Nicot, le
    caractère d'un dictionnaire français monolingue. Ce faisant, il ouvre la
    voie aux dictionnaires de Richelet, de Furetière, de l'Académie française
    et de lexicographes postérieurs tels que Littré. Il n'est pas exagéré de
    dire que l'article de dictionnaire, du moins en ce qui concerne la
    lexicographie française, a été élaboré par Nicot. À peu près tout
    type d'information ainsi que tout procédé de description utilisés depuis
    dans un dictionnaire français se trouvent déjà dans les pages du Thresor.
    - Gessner
    non cade in questo errore quando a pagina 223 parla del
    francolino
 parla del
    francolino : Avis
    cuius effigiem supra posuimus, Italis vocatur pernis alpedica, vel perdice
    alpestre, id est perdix alpina, in locis scilicet qui non procul alpibus
    distant, ut circa lacum Verbanum, ab aliis fasanella, ut Bellinzonae: aliis
    francolino. Gallis, gelinette, vel gelinette sauvage, id est gallina
    sylvestris, in Burgundia et Lothoringia: [...].
: Avis
    cuius effigiem supra posuimus, Italis vocatur pernis alpedica, vel perdice
    alpestre, id est perdix alpina, in locis scilicet qui non procul alpibus
    distant, ut circa lacum Verbanum, ab aliis fasanella, ut Bellinzonae: aliis
    francolino. Gallis, gelinette, vel gelinette sauvage, id est gallina
    sylvestris, in Burgundia et Lothoringia: [...].
[19] Prosper Alpinus (Alpini), De Medicina Aegyptiorum libri quatuor (Venice, 1591; Paris, 1645; Leyden, 1745), Book III, Chapter 16, p. 233. (Lind, 1963)
[20] Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 458: Pullus Italice dicitur pollo, pollastro, pulcin<o>. sed hic proprie tener adhuc et implumis, pullastro maiusculus et iam mensis aptus. Gallice poulsin, poussin, pol, pollet, cochet, et pollaille de pullastra adultiore. Germanice Huenle, Hünckel. Anglice chyck.
[21] A causa degli eccessivi errori di greco nel testo di Aldrovandi, ci affidiamo a Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 451: Ovum Latini a Graeco ᾠόν dixerunt, interposita v. litera euphoniae causa. Graeci vero ὠόν quasi οἶον, hoc est solitarium. singula enim pariuntur, Etymologus. Hodie vulgo αυγό nominant. Itali ovo, Galli oeuf. Germani ey. Angli an egge. Ovum ex poetis aliqui ὤϊον vocant, vel ὄιϊον, (si recte scribitur, Eustatius hoc omittit ὤεον et ὤϊον tantum ponit, etc. Alexis ἡμίτομα ὠῶν dixit. Ὠΐου πολύ λευκότερον, Sappho. alii ὤεον, Athenaeus. Alii ὠάριον diminutiva forma. Idem et Eustathius. Κτίλα τ’ὤεα βρύχων, Nicander. id est mansuetarum ovium ova comedens.
[22]
    Saffo in Ateneo Deipnosophistaí II,50,57d.
    in Ateneo Deipnosophistaí II,50,57d.
[23] p. 1686,47 ad Odysseam XI 302.
[24] II,50,58a.