Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Mihi
e contrario Gallus eam ob causam illi Deo sacer habitus videtur, vel
quod pugnans summo studio victor e praelio discedere conetur,
alteriusque servitium omni conamine pati [255] nolit, et ad necem usque
pro eo dimicet, avis scilicet ad dimicandum nata, et a natura ad id
instrumentis aptis, rostro nempe robustissimo, calcaribusque instructa,
ut rhetor quidam, teste Eustathio scriptum reliquit his verbis {ἀλλὰ τοῦτο τις ὕστερον μυθοποιητικῆς οὐσεμνον ἐστί λάλημα} < ἀλλὰ τοῦτο
τῆς
ὕστερον μυθοποιητικῆς οὐ σεμνόν ἐστι λάλημα>[1],
vel quod Gallos, id est, milites, ac bellatores homines in urbibus
habendos esse significarent, et in contubernio retinendos, non tamen rei
sacrae causa, seu urbis vigiles, et custodes intelligas, quando ii per
Gallos significari videntur.[2] |
Invece
a me sembra che il gallo sia stato considerato sacro a quel dio - Marte |
Hinc
Romanos, ut milites suos vigilantiae admonerent, Marti Gallum appinxisse[3]
historia docet, et apud Plutarchum[4]
traditum est, Laced<a>emonios, cum hostes aperto Marte
profligassent, Gallum Marti solitos sacrificare, sin aliquo {stratagemate}
<strategemate> victoria potiti essent, bovem: id quod ab eis non
sine ratione fiebat, quod pluris aestimabant incruentam victoriam, quam
cruentam. Soli, et Lunae
dicatum fuisse id indicat, quod tempori hoc avium genus inservit, quod
per Lunam, et Solem intelligitur, vel quod nos Gallus cantu suo admoneat,
quare magi cognatum Soli faciunt, ac inde fieri, ut eius cursus
inflexiones sentiat, et cantu mortalibus annunciet. |
La
storia insegna che da ciò i Romani, allo scopo di esortare i loro
soldati alla vigilanza, aggiunsero a Marte un gallo, e in Plutarco |
Insitum
autem est Gallis, inquit Proclus, numen Apollinis velut propriis
canticis advocare. Nos vero sacris hymnis canimus Gallicinio Luciferum
venturae lucis praenuncium excitari, obductum caligine caelum aperiri,
dari copiam, ut patefacta iam via errores ambagesque omnes declinemus,
canente Gallo valetudinariis, aliquam salutis, aut saltem allevationis
spem affulgere, meticulosos trepidatione liberari, et multa, quae per
insidias parabantur, dissipari, quae omnia advenientis lucis beneficia
sunt. |
Proclo |
Aelianus[5],
Gallum Latonae quoque sacrum fuisse his verbis docet: Latonae in amore esse aiunt, et quod ei adfuerit parienti, et quod
etiam nunc parientibus adsit, et felices[6]
partus efficiat: eo
quod Solis ad h{a}emisph<a>erium nostrum regressu, calor naturalis
augeatur, partum vi sua promovens: quem quia nunciat Gallus Latonae
merito gratus est. Maiae, quam et Proserpinam, et Cererem vocant, etiam
Gallinaceum consecrarunt, Porphyrio[7] teste, quamobrem
initiati huic Deae avibus cortalibus abstinebant. Nam et Eleusine
abstinentia ex his alitibus, et piscibus fabisque praecipitur. Romanos
quoque nocti Gallos mactasse Ovidius[8]
docet, quia cantu suo diem nocti contrariam praenuncia<n>t, atque,
ut inquit Plinius[9],
Solis
ortum non {patitur} <patiuntur> incautis obrepere. Nocte
Deae {noctis} <Nocti> cristatus caeditur ales Quod
tepidum vigili provocet ore diem. |
Eliano Di
notte l’uccello fornito di cresta viene immolato alla dea Notte in
quanto con la sua voce vigile richiama il tiepido giorno. |
Mercurio
item datus est ob diligentiam nunciationis, et vigilem eius curam, vel
ob ipsammet mercatorum vigilantiam, quod omnis {negociator}
<negotiator> lucro semper diligentissime invigilet, sive quod ab
eius cantu surgant ad peragenda {negocia} <negotia>. Erat
autem Mercurii forma homo sedens in throno gale{r}atus, cristatusque et
pedibus Aquilinis, sinistra Gallum tenens, aut ignem. |
Parimenti
fu consacrato a Mercurio |
Erat
item Gallus Aesculapio dicatus, haud aliam ob causam, quam quod medico
vigilantiam, sedulamque curam necessariam esse indicarent. Adde, si
placet, quod ab hoc avium genere (nam, ut dicemus, Gallinas illi etiam
vovebant) cum alimenta, tum medicamenta omnibus ferme corporis
affectibus convenientia depromi queant, etsi interim minime inscius sim
Plutarchum[10] alibi solius
vigilantiae significandae causa id factum esse innuere, ubi ait: Sicut
autem qui Gallum super manu Aesculapii pinxit, matutinum tempus voluit
significare, et Solis ortum appetentem. |
Parimenti
il gallo era sacro a Esculapio |
{Socracem}
<Socratem> Tertullianus, et Lactantius Firmianus ceu nimis
superstitiosum redarguunt, quod moriens {Praedonem} <Critonem>[11]
admonuisset, ut voto se liberans Aesculapio Gallum persolveret. Sane,
inquit Tertullianus[12],
Socrates facilius diverso spiritu
agebatur. Siquidem aiunt daemonium illi a puero adhaesisse, pessimum
revera pedagogum, etsi post Deos, et cum Deis daemonia deputantur penes
poetas, et philosophos. Nondum enim Christianae potestatis documenta {praecesserant}
<processerant>, quae vim istam {pernitiosissimam} <perniciosissimam>,
nec unquam bonam, {antiqui} <atquin> <omnis> erroris
artificem, omnis veritatis avocatricem sola traducit. Quod si idcirco
sapientissimus Socrates secundum Pythii quoque daemonis suffragium,
scilicet {negocium} <negotium> navantis socio suo quanto dignior {constantiae}
<atque constantior> Christianae{,
atque} sapientiae assertio, cuius afflatui tota vis daemonum cedit? Haec
sapientia de schola caeli Deos quidem saeculi negare liberior, quae
nullum Aesculapio Gallinaceum reddi iubens praevaricetur, nec nova
inferens daemonia, sed vetera depellens, nec adolescentiam vitians, sed
omni bono pudoris informans, ideoque non unius {verbis} <urbis>,
sed universi orbis iniquam sententiam sustinens pro nomine veritatis,
tanto scilicet perosioris, quanto plenioris, ut et mortem non de poculo
per habitum iucunditatis absorbeat, sed de patibulo, et vivicomburio per
omne ingenium crudelitatis exhauriat, interea in isto tenebrosiore
carcere saeculi inter suos Cebetas, et suos Phaedonas, si quid de anima
examinandum
[256]
est, ad Dei regulas diriget, etc. |
Tertulliano |
[1] Solo grazie a Gessner è
possibile emendare l'allucinante greco di Aldrovandi o della tipografia
Bellagamba, un testo greco che ha costretto Lind (1963) a tradurre il passo
con but this is some later irreverent babble of storytellers anziché
but this following content of the fable is not faithful. § Conrad
Gessner Historia animalium III (1555) pagina 404: Fabulam memorant
Lucianus, et ex eo interpretatus Caelius Rhodiginus, et Aristophanis
Scholiastes, et Eustathius in octavum Odysseae, et Varinus. Alectryonem
aliquando Martis ministrum et militem fuisse etiamnum testantur, crista,
animositas, calcaria, ut rhetor quidam scripsit. ἀλλὰ τοῦτο τῆς
ὕστερον
μυθοποιητικῆς
οὐ σεμνόν
ἐστι λάλημα, Eustathius.
§ Questo passo di Aldrovandi è inoltre caratterizzato da un rimescolamento
di dati e notizie senza alcun nesso logico. Infatti la citazione greca di
Eustazio ci sta come i cavoli a merenda, mentre assume il suo preciso
significato in ciò che viene espresso chiaramente da Gessner: «Raccontano
questa favola Luciano e Lodovico Ricchieri che l'ha tradotta dal suo testo,
e il commentatore di Aristofane, ed Eustazio di Tessalonica nel commento al
libro VIII dell'Odissea, e Guarino. Che Alettrione sia stato un tempo
ministro e soldato di Marte lo testimoniano ancora oggi la cresta, la
combattività e gli speroni, come scrisse un retore. Allà toûto tês hústeron
mythopoiëtikês ou semnón esti lálëma - Ma questo successivo
contenuto della favola non è degno di fede, Eustazio.» § Io penso che
Eustazio, da buon vescovo, volle semplicemente opporsi alla credenza che un
essere umano possa venir tramutato in gallo, come invece piaceva alla
mitologia greca, che trasformò esseri umani anche in fiori, come accadde ad
Adone
. nonché a Narciso, il bellissimo figlio del dio fluviale Cefiso e
della ninfa Liriope. Narciso, avendo rifiutato le gioie d'amore (di lui
s’innamorò la ninfa Eco, ma non essendo corrisposta morì di dolore), per
un eccessivo amore di sé morì prematuramente di vana passione. Infatti,
come predetto ai suoi genitori dall’indovino Tiresia, il ragazzo sarebbe
vissuto finché non avesse visto la propria immagine. Durante una battuta di
caccia la dea Nemesi, personificazione della vendetta, lo indusse a sedersi
sull’orlo di una fonte per dissetarsi. Il giovane vide la propria immagine
riflessa, rimase colpito da quel viso bellissimo a lui sconosciuto (i suoi
genitori avevano distrutto tutti gli specchi di casa) e se ne invaghì.
Annegò cercando di raggiungere la propria figura riflessa nell’acqua.
Eros
ebbe pietà di lui e lo trasformò nel bellissimo fiore che ne porta
il nome. Signori narcisisti fate quindi attenzione!
[2] Conrad Gessner, Historia
Animalium III (1555), pag. 408: Gallum nutrito quidem, ne tamen
sacrificato: est enim Soli et Lunae dicatus. Hoc
(inquit Lilius Gr. Gyraldus) ab aliquibus inter symbola repositum est. Sunt
qui dimidiatum tantum efferant, Gallos enutrias. Nonnulli praeceptum hoc non
symbolum faciunt, nec aliud quam gallum ipsum intelligunt. Sed licet etiam
symbolice interpretari: vel ut Picus, ut divinam animae nostrae partem,
divinarum rerum cognitione, quasi solido cibo et coelesti [caelesti]
ambrosia pascamus: Vel simplicius, gallos, id est milites ac bellatores
homines in civitate habendos esse, et in contubernio retinendos, non tamen
rei sacrae causa. seu urbis vigiles et custodes intelligas, quando ii per
gallos significari videntur: et Soli ac Lunae dicati, quoniam tempori hoc
hominum genus inserviunt, quod per Solem et Lunam intelligitur: vel quod nos
gallus suo cantu admoneat. Alius aliam comminisci poterit expositionem, ut
gloriosos et stolidos homines, nimiumque sibi arrogantes, habendos illos
quidem, et non penitus eijciendos: non tamen ad sacra, id est arcana
admittendos, minusque in seriis et gravioribus sermonibus habendos.
[3]
Lilius Gregorius Gyraldus, Historiae Deorum Gentilium Syntagma X: Romani summo cultu Martem venerabantur, quod
existimarent parentem ipsum fuisse Romuli. Sacerdotesque Salios illi
attribuerunt, et carmina saliaria. Ardentem vero eum effingebant, nunc in
curru, nunc in equo, armatum cum hasta et flagello. Tum illi etiam interdum
gallum appingebant, ob militum videlicet vigilantiam: vel propter
Alectryonis fabulam, Martis satellitis, in eam avem conversi, ut in eius
nominis festivo libello Lucianus scribit, et Ausonius poeta uno pene versu
attigit: Ter clara instantis Eoi,/Signa canit serus deprenso Marte satelles.
(Basileae, Oporinus 1548)
[4]
Plutarco Vite parallele, Marcello 22,5: And it is worth our
while to notice that the Spartan lawgiver appointed his sacrifices in a
manner opposite to that of the Romans. For in Sparta a returning general who
had accomplished his plans by cunning deception or persuasion, sacrificed an
ox; he who had won by fighting, a cock. For although they were most warlike,
they thought an exploit accomplished by means of argument and sagacity
greater and more becoming to a man than one achieved by violence and valour.
How the case really stands, I leave an open question. (published in the Loeb
Classical Library, 1917) Per le notizie su Marcello vedi Marcello Marco
Claudio. - Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag.
408-409: Romani Marti interdum gallum appingebant, ob militum videlicet
vigilantiam: vel propter Alectryonis fabulam, Martis satellitis, in eam avem
conversi, ut in eius nominis Festivo libello Lucianus scribit, et Ausonius
poeta uno pene versu attigit: Ter clara instantis Eoi, Signa canit serus
deprenso Marte satelles, Lilius Gr. Gyraldus. Lacedaemonii cum aliquo
strategemate victoria potiti essent, Marti bovem immolabant: si vero aperto
Marte vicissent, gallum. Id quod ab eis non sine ratione fiebat, quod [409]
pluris aestimabant incruentam victoriam, quam cruentam, Lilius Gr. Gyraldus:
ut duces suos exercerent, non bellicosos tantum esse, sed etiam stratëghikoùs
(lego stratëghëmatikoùs,) Plutarchus in Laconicis.
[5] La natura degli animali IV,29: Il gallo, così dicono, diventa particolarmente eccitato e saltella quando spunta la luna. Non lascerebbe mai passare inosservato il levar del sole; quando appare egli supera se stesso nell’intonare il suo canto. So che il gallo è l’uccello favorito da Latona. Il motivo è dovuto al fatto che esso assisteva la dea quando, presa dalle doglie, partorì felicemente i suoi due gemelli. Per questa ragione anche adesso viene posto un gallo accanto a una partoriente e sembra che ciò giovi a un felice evento [euødinas – generato facilmente]. (traduzione di Francesco Maspero)
[6] Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 408: Gallum Latonae in amore esse aiunt, et quod ei affuerit parienti, et quod etiam nunc parientibus adsit, et faciles partus efficiat, Aelian.
[7] De abstinentia ab animalibus IV. (Aldrovandi) § Esatta la referenza di Aldrovandi. Se volessimo essere pignoli: IV,16.
[8]
Fasti
I,455-456: Nocte
deae Nocti cristatus caeditur ales, | quod tepidum vigili provocet ore diem.
§ Quasi perfetto, per
carenza di un errore (provocet/provocat), il download da Gessner, dove è
contenuto lo stesso errore noctis invece di Nocti: Nocte
deae {noctis} <Nocti> cristatus caeditur ales, |
Quod tepidum vigili {provocat) <provocet> ore diem, Ovidius in
Fastis. (Historia Animalium
III (1555), pag. 409)
[9] Naturalis historia X,46: Proxime gloriam sentiunt et hi nostri vigiles nocturni, quos excitandis in opera mortalibus rumpendoque somno natura genuit. Norunt sidera et ternas distinguunt horas interdiu cantu. Cum sole eunt cubitum quartaque castrensi vigilia ad curas laboremque revocant nec solis ortum incautis patiuntur obrepere diemque venientem nuntiant cantu, ipsum vero cantum plausu laterum.
[10] De Pythiae oraculis. (Aldrovandi) Ma Lind dissente da Aldrovandi: «But it has nothing of the sort in it.» (1963)
[11] Platone, Il Fedone, LXVI: “Ô Krítøn,” éphë, “tôi Asklëpiôi opheílomen alektryòna· allà apòdote kaì më amelësëte.” - Il passo è famoso: ad Asclepio si era soliti offrire un gallo per riconoscenza di una guarigione ottenuta, così qui Socrate pensa simbolicamente alla sua guarigione, che è la morte. In coerenza con tutto lo svolgimento del Fedone che ha indicato nell’esistenza terrena una vicenda travagliosa da cui la morte è liberazione, Socrate ora, nel momento di emettere l’ultimo respiro, conferma con il suo solito buon umore e la sua lucida immaginativa, la fiduciosa credenza. Un gallo ad Asclepio egli deve, e Critone lo sacrificherà, perché lasciando, in pace, la sua esistenza terrena egli sta conseguendo la sua guarigione definitiva. Altre interpretazioni, come di chi ritiene il ricordo di un voto espresso nella battaglia di Delo e non ancor soddisfatto, appaiono qui meschine e stonate. (Nilo Casini, Il Fedone, Felice Le Monnier, Firenze, 1958) - Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 408: Socrates in Phaedone ad mortem se praeparans, Aesculapio (inquit) o Crito gallum debemus, quem reddite neque negligatis.
[12] De anima I,4-6: Adeo omnis illa tunc sapientia Socratis de industria venerat consultae aequanimitatis, non de fiducia compertae veritatis. Cui enim veritas comperta sine deo? Cui deus cognitus sine Christo? Cui Christus exploratus sine spiritu sancto? Cui spiritus sanctus accommodatus sine fidei sacramento? Sane Socrates facilius diverso spiritu agebatur, siquidem aiunt daemonium illi a puero adhaesisse, pessimum revera paedagogum, etsi post deos et cum deis daemonia deputantur penes poetas et philosophos. [5] Nondum enim Christianae potestatis documenta processerant, quae vim istam perniciosissimam nec unquam bonam, atquin omnis erroris artificem, omnis veritatis avocatricem sola traducit. Quodsi idcirco sapientissimus Socrates secundum Pythii quoque daemonis suffragium scilicet negotium navantis socio suo, quanto dignior atque constantior Christianae sapientiae adsertio, cuius adflatui tota vis daemonum cedit? [6] Haec sapientia de schola caeli deos quidem saeculi negare liberior, quae nullum Aesculapio gallinaceum reddi iubens praevaricetur, nec nova inferens daemonia, sed vetera depellens, nec adulescentiam vitians, sed omni bono pudoris informans, ideoque non unius urbis, sed universi orbis iniquam sententiam sustinens pro nomine veritatis tanto scilicet et perosioris quanto plenioris, ut et mortem non de poculo per habitum iocunditatis absorbeat, sed de patibulo et vivicomburio per omne ingenium crudelitatis exhauriat, interea in isto tenebrosiore carcere saeculi inter suos Cebetas et suos Phaedonas, si quid de anima examinandum est, ad dei regulas diriget, certa nullum alium potiorem animae demonstratorem quam auctorem. A deo discat quod a deo habeat, aut nec ab alio, si nec a deo. Quis enim revelabit quod deus texit? Unde sciscitandum est? Unde et ignorare tutissimum est. Praestat per deum nescire, quia non revelaverit, quam per hominem scire, quia ipse praesumpserit.