Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Lactantius[1]
in eundem Socratem ob id invectus ita infit: Quis
iam superstitiones Aegyptiorum audeat reprehendere, quas Socrates
Athenis authoritate confirmavit sua? Illud
vero nonne summae vanitatis, quod ante mortem familiares suos rogavit,
ut Aesculapio Gallum, quem voverat, pro se sacrarent? Timuit videlicet,
ne apud Rhadamanthum recuperatorem voti reus fieret ab Aesculapio.
Dementissimum hominem putarem, si morbo perisset. Cum vero hoc sanus
fecerit, et ipse insanus, qui eum putet sapientem. |
Lattanzio |
Defendit
Socratem Caelius Rhodiginus[2]
his fere verbis: Oblitus est, inquit, Lactantius sententiae illius,
nunquam futurum Platonicum, qui allegorice non putet Platonem
intelligendum. Quid vero illis involucris sibi Plato voluerit, iam nunc
ex Platonicorum sententia promere adoriar. Prisci Aesculapio medico,
Phoebi filio Gallum sacrificabant, diei, solisque nuncium, id est,
divinae beneficentiae morborum omnium curatrici, quae divinae
providentiae filia nominatur, cui diem, id est, vitae lumen, se debere
fatebantur. Eiusmodi medicum Socrates in superioribus perquiri iusserat
morborum animi curatorem. Praeterea priscorum oracula tradunt, animas
remeantes in caelum paeana, id est, triumphalem cantilenam Phoebo canere.
Reddit ergo Deo votum, ut alacer paeana canens caelestem repetat patriam.
Hactenus Rhodiginus{,}<.> |
Lodovico
Ricchieri |
Postremo
alios etiam morientes eidem Aesculapio Gallum vovisse legimus. {Artemidorum}
<Artemidorus>[3]
enim, referente {Paulo} <Lilio> Gyraldo[4],
alterius cuiusdam somnium enarrat, qui Gallum Aesculapio vovit, si sanus
foret. Caeterum Gallinas etiam eidem Deo vovebant, teste Festo[5],
unde dicebat Iuvenalis[6]. Libet
expectare quis aegram Et
claudentem oculos Gallinam impendat amico Tam
sterili, id est pauperi, et Prudentius[7]: Quanvis
promittere et ipsi Dignetur
praestare Deus morientibus aequum. |
Infine
leggiamo che anche altre persone in punto di morte hanno promesso un
gallo allo stesso Esculapio. Infatti Artemidoro di Daldi Fa
piacere stare ad aspettare che qualcuno sacrifichi una gallina ammalata
e che sta chiudendo gli occhi per un amico tanto improduttivo,
cioè povero. Nonostante
anch’essi siano soliti promettere una gallina o un gallo, affinché il
dio della medicina si degni di concedere ai moribondi il giusto. |
Non
admittebantur vero Gallinae ad eiusmodi sacra, nisi, ut Alexander ab
Alexandro[9]
scribit, quae rostro essent nigro, nigrisque pedibus, et digitis
imparibus. Si enim rostrum pedesque lutea habuissent, velut impurae ab
aruspicibus credebantur. Plinius huius rei quidem mentionem facit, sed
de imparitate non{:} inquiens: Gallinae
luteo rostro pedibusque ad rem divinam purae non videntur: ad opertanea
sacra nigrae. Sed num istaec sacra ad Aesculapium pertineant
videndum foret. Ea autem seclusa vocabantur Graecis μυστήρια. |
Ma
erano ammesse a siffatti sacrifici solo quelle galline che, come scrive
Alessandro Alessandri |
Hoc
idem avium genus Herculi, eiusque uxori {Mnesias[10]} <Mnaseas>,
referente Aeliano[11],
miro modo {sacras} <sacrum> fuisse prodidit. Fuisse nempe templum
quoddam Herculis, et uxoris eius, hanc ceu Iovis filiam in huius templi
ambitu cicures aves multas nutrisse, nempe Gallos, et Gallinas,
compavisse autem, et gregatim pro sui generis sexu degisse, et sumptu
alites publico, diis, quos diximus, consecratos, Gallinas in aede {Hebae}
<Hebes>, Gallinaceos in Herculis pastos. Fluxisse autem in medio
rivum perennem, et {lympidae} <limpidae> aquae. Gallinarum nullam
ad Herculis templum accessisse, nec ullum Gallorum ad {Hebae} <Hebes>:
at suo tempore mares stimulatos libidine rivum transvolasse, et postquam
impleverant faeminas, ad Deum suum, et suas redisse sedes lustratos,
purgatosque interfluenti rivo, quo sexus uterque dispesceretur. Natis
deinde tempestive ovis, et exclusis incubitu pullis, faeminas novellas
matribus, mares genitoribus accessisse, et altos. Haec ille. Quae
nunquid vera sint, alii iudicent. Mihi sane vel fabulam sapere videtur,
vel daemonis arte facta. |
In
base a quanto riferisce Eliano |
Plutarchus[12],
Aegyptios scribit, Osiridi Gallum immolare solitos, alias album, alias
nigrum: supera {syncera} <sincera>, et manifesta infera mixta, et
varia innuentes. Alibi etiam Hermanubidi[13]
immolasse tradit, et Anubidi. Est autem vocabulum, ut videtur, Graecae
originis, ὁ
ἀναφαίνων τὰ
οὐράνια καὶ
τῶν ἄνω <φερομένων>[14]
λόγος,
hoc est, ratio superiorum, et caelestia declarans, uti Hermanubis
inferiora, sacrificabant autem utrique Gallum, illi album, quod ut
diximus, caelestia pura, et lucida sint, huic κροκίαν[15],
hoc est, pennis, et iubis croceis praeditum, Gyraldus[16] etiam croceum
transtulit. Sed videndum nunquid pro κροκίαν,
κορακίαν
legendum sit, hoc est nigrum, quem etiam Osiridi diximus sacrificasse. |
Plutarco |
Albos
immolare apud Epirotas ex usu fuisse vel inde constat, quod Pyrrhus rex,
ut idem Gyraldus[17]
testatur, splene laborantibus medens, albo Gallo sacrum perageret.
Author est quoque in citato paulo ante libro Plutarchus Magos Zoroastris
exemplo <canes,> Gallinas, et terrestres echinos Bono Deo
attribuisse, aquaticos[18] autem Malo. |
Presso
gli abitanti dell’Epiro immolare quelli bianchi proveniva da una
consuetudine oppure dipendeva dal fatto che il re Pirro |
[1] De falsa sapientia III,20. (Aldrovandi) – Il De falsa sapientia costituisce il III libro delle Divinae institutiones e non è pubblicato nel web (22 giugno 2008).
[2] Lectionum Antiquarum XVI,12. (Aldrovandi)
[3] Onirocriticon. (Aldrovandi) - Onirocriticon liber V. (Conrad Gessner)
[4] Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 408: Artemidorus quoque in libro Onirocriticon quinto, somnium cuiusdam narrat, qui gallum Aesculapio vovit, si sanus foret, Gyraldus. Et rursus in libro de Symbolis Pythagorae. Aesculapio gallus immolabatur. sunt qui gallinas scribant, et has quidem rostro nigro, nigrisque pedibus, et digitis imparibus. Si enim luteo essent rostro, vel pedibus, impurae putabantur ab aruspicibus. - Negativa la ricerca in Historiae Deorum Gentilium, per cui è verosimile che la notizia di Artemidoro sia contenuta nel Symbolorum Pythagorae Interpretatio.
[5] Festo parla di galline immolate a Esculapio alla voce In Insula del suo De verborum significatione: In Insula – Aesculapio facta aedes fuit, quod aegroti a medicis aqua maxime sustententur. Eiusdem esse tutelae draconem, quod vigilantissimum sit animal: quae res ad tuendam valetudinem aegroti maxime apta est. Canes adhibentur eius templo, quod is uberibus canis sit nutritus. Bacillum habet nodosum, quod difficultatem significat artis. Laurea coronatur, quod ea arbor plurimorum remediorum. Huic gallinae immolabantur.
[6] Satira XII, 95-97: Libet expectare quis aegram | et claudentem oculos gallinam inpendat amico | tam sterili;. – Aldrovandi nella nota a bordo pagina riporta la satira 2, ma si tratta evidentemente di un errore dovuto a un'eccessiva fiducia in Gessner, oppure, a un sistematico download da Gessner senza alcuna verifica. Ecco Gessner a pagina 456 della Historia animalium III (1555): Libet expectare quis aegram | Et claudentem oculos gallinam impendat amico | Tam sterili, (pauperi,) Iuvenalis Sat. {2.} <12.> immolabant enim nimirum diis, praesertim Aesculapio, pro salute et sanitate donanda gallinas.
[7] Apotheosis. (Aldrovandi)
[8] Si emenda in base a un'edizione di Opera Aurelii Prudentii Clementis (cura Rud. Langii, edit. R. Paffroet, Deventer, circa 1490).
[9] Gessner attribuisce la citazione a Giglio Gregorio Giraldi e non ad Alessandro Alessandri. - Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 408: [...]Gyraldus. Et rursus in libro de Symbolis Pythagorae. Aesculapio gallus immolabatur. sunt qui gallinas scribant, et has quidem rostro nigro, nigrisque pedibus, et digitis imparibus. Si enim luteo essent rostro, vel pedibus, impurae putabantur ab aruspicibus. – Giglio Gregorio Giraldi Historiae Deorum Gentilium Syntagma XVII: Aesculapio de capra res divina in primis fiebat, quoniam capra nunquam sine febre esse dicitur: salutis vero deus Aesculapius. Sed et gallus illi immolabatur, ut est alibi a me dictum. Sunt qui gallinas scribant, et has quidem rostro nigro, nigrisque pedibus, et digitis imparibus. Si enim luteo essent rostro, vel pedibus, impurae putabantur ab aruspicibus. – Karin Zeleny nel suo studio sulle Historiae Deorum Gentilium del 1999 riporta che Giraldi scrisse il trattato citato da Gessner, contenuto in Libellus in quo aenigmata pleraque antiquorum explicantur - Paroeneticus Liber adversus ingratos - Symbolorum Pythagorae Interpretatio, cui adiecta sunt Pythagorica Praecepta mystica a Plutarcho interpretata - Libellus quomodo quis ingrati nomen et crimen effugere possit (Basileae 1551). Nulla vieta che la stessa frase riportata da Gessner e tratta dal liber de Symbolis Pythagorae sia contenuta pari pari nel Syntagma XVII delle Historiae Deorum Gentilium. -Io credo a Gessner e non ad Aldrovandi.
[10] Liber de amoribus Iovis. (Aldrovandi) - Eliano invece scrive: “Mnasea, nel suo trattato sull’Europa, parla di un tempio dedicato a Eracle [...]” (La natura degli animali XVII,46 - traduzione di Francesco Maspero)
[11] La natura degli
animali XVII,46. (Aldrovandi) - Aldrovandi ha già citato questo tempio
a pagina 206.
[12] De Iside et Osiride. (Aldrovandi) - Lind così scrive: “Plutarch De Iside et Osiride is the reference given, but it has no such statement in it that I can find.” (1963) Lind probabilmente ha ragione, in quanto anche la mia ricerca in Plutarco è stata negativa. Dovrebbe trattarsi di una pura invenzione di Aldrovandi.
[13] Ermanubi viene citato da
Aldrovandi anche a pagina 188. § Plutarco, Moralia, Iside e Osiride
61 – 375d-e: Ὁ
δὲ
Ὄσιρις ἐκ τοῦ
ὁσίου <καὶ>
ἱεροῦ τοὔνομα
μεμιγμένον
ἔσχηκε·
κοινὸς γάρ
ἐστι τῶν ἐν
οὐρανῷ καὶ
τῶν ἐν ᾅδου
λόγος·
ὧν τὰ [375e] μὲν
ἱερὰ,
τὰ δὲ
ὅσια τοῖς
παλαι ἔθος ἦν
προσαγορεύειν.
Ὁ
δ' ἀναφαίνων
τὰ οὐράνια
καὶ τῶν ἄνω
φερομένων
λόγος Ἄνουβις,
ἔστι δὲ
ὅτε
καὶ
Ἑρμάνουβις
ὀνομάζεται,
τὸ μὲν,
ὡς τοῖς ἄνω,
τὸ δὲ,
ὡς τοῖς κάτω
προσήκων. Διὸ
καὶ θύουσιν
αὐτῷ τὸ μὲν
λευκὸν
ἀλεκτρυόνα,
τὸ δὲ κροκίαν,
τὰ μὲν
εἰλικρινῆ καὶ
φανὰ,
τὰ δὲ μικτὰ
καὶ ποικίλα
νομίζοντες.
§ Sic ergo Osiris
nomen habet ex hosio et hiero (quod est sancto et sacro)
conflatum: communis enim est ratio eorum quae in coelo et apud inferos sunt,
quorum altera hiera, altera hosia veteres nuncupabant. Jam qui coelestia
ostendit Anubis,
superiorum quasi ratio (ano enim supra est), aliquando etiam
Hermanubis usurpatur: altero nomine superioribus, altero inferis scilicet
conveniente: itaque ei immola{ba}nt alias album, alias flavum gallum: supera
sincera et manifesta, infera mixta et varia esse docentes. (Plutarchi Scripta
Moralia tomus primus, Frederic Dübner, Parisiis, Editore Ambrosio
Firmin Didot, 1868) § Osiride ha ricevuto il nome dall'unione di hósios
(santo) e hierós (sacro): infatti il modo di esprimere le cose che
stanno in cielo e agli inferi è equivalente; e gli antichi avevano
l'abitudine di chiamare hierà (sacre) le prime, hósia
(sante) le seconde. Siccome Anubi è colui che svela le cose celesti e la
spiegazione razionale delle cose che si muovono verso l'alto, e talvolta è
anche chiamato Ermanubi, in quanto il primo nome riguarda ciò che sta in
alto, il secondo ciò che sta in basso. Per cui gli immolano anche un gallo
bianco nel primo caso, nel secondo caso uno color zafferano, volendo
significare nel primo caso le cose pure e pulite, nel secondo caso le cose
mescolate e multiformi. (traduzione di Elio Corti – revisione di Roberto
Ricciardi
)
[14] Giglio Gregorio Giraldi, Historiae Deorum Gentilium Syntagma IX: qui et alio loco eiusdem libri, Anubin et Hermanubin sic distinguere videtur, ὁ δὲ ἀναφαίνων τὰ οὐράνια, καὶ τῶν ἄνω φερομένων Ἄνουβις, λόγος. Ἔστιν δὲ ὅτε καὶ Ἑρμάνουβις ὀνομάζεται. hoc est, Ratio coelestia, et quae superius feruntur ostendit Anubis, est et quando Hermanubis vocetur.
[15] Il sostantivo maschile
κροκίας in
Plutarco De Iside et Osiride 375e significa color zafferano, riferito
al gallo. § Per l'analisi di generica storica relativa al piumaggio fulvo,
si veda Il
gallo di Ermanubi, il primo pollo color zafferano.
[16] Lilius Gregorius Gyraldus, Historiae Deorum Gentilium Syntagma XVII: Est et apud Plutarchum in libro Isidis et Osiridis, ubi de Anubi agit, et Hermanubi: Ad hunc, inquit, inferiora, sicut ad illum superiora pertinent: quapropter illi candidum gallum, huic croceum immolant.
[17] Lilius Gregorius Gyraldus,
Historiae Deorum Gentilium Syntagma XVII: Sed
Pyrrhus quoque rex, cum splene laborantibus mederetur, albo gallo sacrum
peragebat. (Basileae,
Oporinus 1548)
[18] Il
testo greco di Plutarco (Iside e Osiride 46,267-268) cui
fa riferimento la citazione di Aldrovandi – tratta da Gessner – si
presenta in due versioni diverse. In una versione troviamo quanto proposto
da Aldrovandi (che omette i cani) e ovviamente da Gessner, nell'altra quanto
proposto dalla traduzione inglese del testo di Plutarco pubblicata dalla Loeb
Classical Library. Si tratta di accettare τοὺς ἐνύδρους
(quelli d'acqua) oppure μῦς
ἐνύδρους (topi
d'acqua). È un problema che Gessner già si era posto in Historia
animalium I (1551) pagina 830 disquisendo De
mure aquatico e che
troveremo dopo le citazioni inerenti il brano in discussione. Vedremo che
quasi per ironia della sorte Gessner salva dalle grinfie degli Zoroastriani
il ratto delle chiaviche (che forse collaborò nel farlo morire di peste il
13 dicembre 1565) per sostituirlo, da un esatto punto di vista linguistico,
con la tartaruga d'acqua. L'analisi di questi dati è presente nel lessico
alla voce ratto
. § Andiamo con ordine e vediamo i vari testi in sequenza,
nei quali compariranno ricci di mare oppure topi d'acqua. Non stiamo a
discutere se ὄρνιθας
va tradotto con polli/galline oppure più
genericamente con uccelli. § Conrad Gessner Historia
animalium III (1555) pagina 456: Magi Zoroastren secuti canes,
gallinas (ὄρνιθας)
et terrestres echinos bono deo attribuunt, aquaticos
autem malo, Plutarchus in libro de Iside et Osiride. § Fredericus
Dübner:
Καὶ
γὰρ τῶν φυτῶν
νομίζουσι τὰ
μὲν τοῦ
ἀγαθοῦ θεοῦ,
τὰ δὲ τοῦ
κακοῦ δαίμονος
εἶναι·
καὶ τῶν
ζῴων,
ὥσπερ κύνας
καὶ ὄρνιθας
καὶ χερσαίους
ἐχίνους,
τοῦ ἀγαθοῦ·
τοῦ δὲ φαύλου,
τοὺς
ἐνύδρους
εἶναι· διὸ
καὶ τὸν
κτείναντα
πλείστους
εὐδαιμονίζουσιν.
- Nam et de
stirpibus ita judicant, quasdam boni dei esse, mali quasdam genii: et
animalium alia, ut canes, aves, et echinos terrestres, bono, aquaticos malo
adjudicant; itaque et beatum eum praedicant, qui plurimos interfecerit. (Plutarchi
Scripta moralia Graece et Latine – Fredericus Dübner
– Parisiis - Firmin Didot – 1868) § W. Sieveking: Καὶ
γὰρ τῶν φυτῶν
νομίζουσι τὰ
μὲν τοῦ
ἀγαθοῦ θεοῦ,
τὰ δὲ τοῦ
κακοῦ δαίμονος
εἶναι, καὶ τῶν
[369.F] ζῴων
ὥσπερ κύνας
καὶ ὄρνιθας
καὶ χερσαίους
ἐχίνους τοῦ
ἀγαθοῦ, τοῦ [δὲ]
φαύλου μῦς
ἐνύδρους
εἶναι· διὸ
καὶ τὸν
κτείναντα
πλείστους
εὐδαιμονίζουσιν.
(ed. W. Sieveking, Plutarchi
moralia, vol. 2.3, Leipzig 1935) § Loeb Classical Library:
In fact, they believe that some of the plants belong to the good god and
others to the evil daemon; so also of the animals they think that dogs,
fowls, and hedgehogs, for example, belong to the good god, but that
water-rats belong to the evil one. (published in the Loeb Classical Library,
1936) § Conrad Gessner Historia animalium I (1551) pagina 830 De
mure aquatico. Magos qui Zoroastren sectantur, imprimis colere aiunt
herinaceum terrestrem, maxime vero odisse mures aquaticos (μῦς
ἐνύδρους,)
& quo quisque plures occiderit, eo chariorem deo
felicioremque existimare, Plutarchus Symposiacorum quarto quaestione ultima.
Et
mox, Quare Judaei etiamsi execrarentur suem, occidere deberent, ut magi
mures. Caeterum in Commentario de Iside, magos scribit animalia quaedam boni
daemonis esse putare, ut canes & gallinas, & terrestres echinos:
mali autem aquaticos esse, τοὺς ἐνύδρους
εἶναι:
lego τοὺς ἐνύδρους
μῦς,
ex superioribus locis. An vero aquaticos mures
intelligat illos de quibus hic scribimus, incertum est; ego testudines
aquaticas potius, (nam has quoque mures appellant,) intellexerim. §
Plutarco Convivialium disputationum Liber IV Quaestio V Utrum
suem venerantes Iudaei, an potius aversantes, carne eius abstineant.
Magos autem, qui a Zoroastre descendunt, terrestrem echinum quam maxime
venerari, mures aquatiles [τοὺς
ἐνύδρους
μῦς]
odisse, diisque carum et beatum judicare eum qui
plurimos interfecerit. Existimo autem Judaeos, si abominarentur porcum,
interfecturos eum fuisse, sicut mures [τοὺς
μῦς]
necant magi: nunc tam interficere, quam edere suem iis
est religio. (Plutarchi Scripta moralia Graece et Latine –
Fredericus Dübner – Parisiis -
Firmin Didot – 1868)