Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallina
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Amylon datur
cum ovo his qui sanguinem reiecerint: in vesicae vero dolore, semuncia
amyli cum ovo et passi tribus ovis (ea nimirum passi mensura, quantam
tres ovorum testae caperent) suffervefacta{,} a balineo, Plin[1].
Ad vomitum nimium reprimendum sulphuris vivi pusillum, et ramenti de
cornu cervi tantumdem, in ovo sorbili tritum et permixtum bibi utile
est, Marcellus. Sulfur cum ovo sorptum expurgat in icteris, ut legitur
in libello de cura icteri qui Galeno tribuitur. {Tussem} <Tussim>
quamvis gravem maiorum natu intra quinque dies, parvulorum etiam intra
triduum sanat, qui sulphuris triti quantum tribus digitis capere potest,
in ovo semicocto sorbili per triduum ieiuno, aut per quinque dies
dederit, Marcellus. In ovo sorbili cimicem unum contritum ieiunus
ignorans qui sorbuerit, desinet vomere, hoc saepe expertum est, Idem.
Medici liquida resina raro utuntur, et in ovo fere e larice, propter
tussim ulceraque viscerum, Plinius[2].
Eadem ratione sunt qui etiam catapotia ex ovo sorbili deglutiant, quod
ita facile commodeque devorentur: sed hic ovum aliud nihil confert, ad
tussim vero ulceraque viscerum ipsum quoque per se nonnihil iuvat. |
Viene
dato dell’amido con un uovo a coloro che hanno vomitato del sangue: ma
nel dolore vescicale una semioncia [13,64 g] di amido con un uovo
e tre uova di vino passito (ovviamente quella quantità di vino passito
che tre gusci d’uovo erano in grado di contenere) fatta
quasi bollire a bagnomaria |
¶ Pars IIII.
Remedia ex ovis crudis integris (id est cum albumine et vitello)
absorptis, primum per se extra et intra corpus: deinde aliis admixtis.
Ovum crudum utiliter mox imponitur ambustis, sive albumen tantum imponas
lana molli exceptum, sive totum una cum vitello agitatum[3],
(ἀναδεύσας:)
refrigerat enim moderate et sine morsu siccat, Galenus. Ad ignem sacrum[4]:
Ovo crudo linies corpus ubi fervor fuerit, et desuper folium betae
impones: miraberis sanitatem, Sextus. Ad epiphoras oculorum sedandas:
Limaces complures tere in mortario novo et nitido, et adijce ibi ovum
gallinaceum incoctum, et tinge illic lanam succidam, et fronti impone,
Marcellus. Saepe boum languor et nausea discutitur, si integrum
gallinaceum crudum ovum ieiunis faucibus inferas, ac postero die spicas
Ulpici[5]
vel allii cum vino conteras, et in naribus infundas, Columella[6].
Ovum si sorbeatur crudum, prodest contra sanguinis fluxum, eiusdemque
mictum, Avicen. Alexander Trallianus ova cruda in renum inflammatione
sorberi consulit. Ovum crudum si sorbeatur, sistit fluxum muliebrem, et
reiectionem sanguinis superiorem, et arteriam attenuat, et clarificat.
Facit etiam ad inflammationem ani, et rupturas, et ad omnem dolorem
perfecte, Kiranides. |
¶ Sezione
4 – Rimedi ottenuti dalle uova crude assunte intere (cioè con albume
e tuorlo), dapprima da sole per via esterna e interna: quindi mischiate
ad altri ingredienti. L’uovo crudo viene applicato
efficacemente e subito sulle ustioni, sia che tu applichi solamente
l’albume disposto su un panno di lana morbida, sia tutto quanto
l’uovo sbattuto (anadeúsas)
insieme al tuorlo: infatti rinfresca
abbastanza e fa asciugare senza causare bruciore, Galeno. Contro il
fuoco sacro – fuoco persiano |
Ovum crudum
sitim prohibet, et raucedinem emendat, ut in nothis Galeno attributis
legimus. Raucus si ova incocta recentia singula per triduum ieiunus
hauserit, statim remediabitur, Marcellus. Caeterum toto ovo crudo utimur,
admixto rosaceo, ad inflammationes circa palpebras, aures et mamillas,
quae ex ictu istarum partium vel aliter oboriuntur: item circa corpora
nervosa, ut cubitum, tendines digitorum, vel articulos in manibus
pedibusque, Galenus. Andromachus apud Galenum in opere de compos. med.
sec. locos, ova cruda integra duo immiscet medicamento cuidam composito
ad sedem. Ova cruda cum passo oleique pari modo tussientibus dantur,
Plin.[7]
Si quis purulentum tussit, (Ad puris et sanguinis excreationem, Plinius[8])
ovum crudum cum pari mensura succi de porro sectivo expressi,
tantundemque optimi mellis (Graeci, Plin.) permixtum, calefactum ieiunus
sorbeat, Marcellus. Ad phthisicos: Ova cruda duo in calicem verguntur,
eo adijciuntur olei optimi, gari floris, passi Cretici, singulorum
unciae quinque. cumque haec in calicem conieceris, axungiae
vetustissimae tantundem in vase igne dissolves, eundemque liquorem
calidum caeteris rebus adijcies: omniaque pariter super aquam ferventem
remittes, et calida phthisicis bibenda praebebis, Marcellus. |
L’uovo
crudo elimina la sete e fa passare la raucedine, come ho letto nelle
opere spurie attribuite a Galeno. Uno che ha la raucedine se berrà a
digiuno per tre giorni un uovo crudo fresco, guarirà subito, Marcello
Empirico. Inoltre ci serviamo di tutto quanto l’uovo crudo,
mischiandovi olio di rose, contro
le infiammazioni delle palpebre, delle orecchie e delle mammelle che
prendono origine da un trauma di queste zone o da qualcos'altro:
parimenti per le aree sensibili, come il gomito, i tendini delle dita o
le piccole articolazioni delle mani e dei piedi, Galeno. Andromaco |
Ova in aceto
macerata ut emolliatur putamen, cum farina in pane subigunt: quibus
coeliaci recreantur. quidam ita resoluta (aceto mollita) in patinis
torreri utilius putant. quo genere non alvos tantum, sed et menses
foeminarum sistunt: aut si maior sit impetus, cruda (praemollita aceto)
cum farina ex aqua hauriuntur, Plinius[9].
Ova ex aceto decocta ardores urinae, renum ulcera ac vesicae mirifice
tollunt: et multo magis, si nuper nata et cruda excusso albamento
deglutieris, Platina. vide etiam in Vitelli remediis infra. Ova cruda
dysentericorum qui ardorem sentiunt clysteribus adduntur, cum vino
modico ac largo rosaceo conquassata, Aetius. Qui praecordiorum ardore
vexantur, si etiam febres et lumbricos habeant, hoc remedio sanabuntur:
Ovum crudum summiter apertum exinanies, idque implebis oleo viridi, et
defundes: et lotio virginis pueri implebis, et defundes: tum adijcies
parum mellis, et in unum cum ovi ipsius interioribus permiscebis, et
potandum ieiuno dabis. hoc et stercus vetustissimum et lumbricos noxios
pellit, et febrem acutissimam relevat, Marcellus. Ad secundas mulieris
morantes: Sapae cyathos duos, ovum crudum unum, et aquae calidae quod
satis est, simul mixta bibenda praebeto. Et si sequitur quidem,
confestim ipsam subvertet, eaque vomente statim {secunda eijcietur}
<secundae eijcientur>. Si vero non excideri<n>t, {foenungraecum}
<foenumgraecum> cum aqua coquito ad tertias. praebe bibendum.
est enim probatum, Nic. Myrepsus. |
Impastano
con la farina per farne del pane le uova macerate nell’aceto in modo
che il guscio si rammollisca: dalle quali coloro che soffrono di dolori
intestinali vengono risollevati. Alcuni ritengono più utile che vengano
abbrustolite in padella dopo averle così rammollite (ammorbidite in
aceto). Preparate in questo modo bloccano non solo la diarrea, ma anche
le mestruazioni: oppure se il flusso è abbastanza intenso, vengono
inghiottite crude (prima ammorbidite in aceto) con farina e acqua,
Plinio. Le uova fatte cuocere in aceto fanno regredire in modo
meraviglioso la stranguria, le ulcerazioni renali e vescicali, e lo
fanno molto di più se le deglutisci appena deposte e crude dopo aver
eliminato l’albume, Platina |
¶ Pars V.
Remedia ex ovis duris et ustis. Ova elixando indurata, assa et frixa,
miscentur medicamentis iis quae humores (fluxiones) exiccare possunt,
Galenus. In ovis est astrictio, et proprie in vitello eorum assato,
Avicenna. Alvum astringunt dura ova, magisque si assa sunt, Celsus[10].
Ova assata in cinere sine fumo, medentur solutioni ventris et
dysenteriae, (quod et in nothis quibusdam Galeno adscriptis legitur) cum
sumuntur cum aliquibus astringentibus et aqua agrestae: item asperitati
(ulcerationi) intestinorum ac vesicae, Avicenna. Galenus hoc scribit de
ovis in aceto coctis, ut inferius referetur. Ova tota sistunt et menses
mulierum cocta et ex vino pota, (dura intelligo,) [444] Plinius[11]
ut quidam citat. |
¶ Sezione
5 – Rimedi ottenuti da uova sode e arrosto. Le uova bollite
sode, arrostite e fritte, vengono mescolate a quei medicamenti che sono
in grado di bloccare gli umori (i flussi di liquidi), Galeno. Nelle uova
risiede un potere astringente, e in modo specifico nel loro tuorlo
arrostito, Avicenna. Le uova dure agiscono da astringente intestinale, e
ancor più se sono arrostite, Celso |
[1] Naturalis historia XXII,137: Datur cum ovo iis, qui sanguinem reiecerint, in vesicae vero dolore semuncia amyli cum ovo et passi tribus ovis subfervefacta a balineo.
[2] Naturalis historia
XXIV,33: Medici liquida raro utuntur
et in ovo fere, e larice propter tussim ulceraque viscerum — nec pinea
magnopere in usu —, ceteris non nisi coctis. Et
coquendi genera satis demonstravimus.
[3] Citazione già presente a pagina 436 e 438. In ambedue i casi dopo totum c’è ovum. – La citazione è tratta dall’XI libro del De simplicium medicamentorum temperamentis et facultatibus. Il verbo anadeúø significa bagnare, irrorare, inzuppare, impregnare.
[4] Discussa è
l’interpretazione di cosa fosse l’ignis sacer, che magari fu
anche chiamato ignis Persicus – fuoco persiano. Umberto Capitani e
Ivan Garofalo (Naturalis historia di Plinio, libro XXVIII, Einaudi,
1986) non citano il carbonchio, e puntualizzano che Celso in De medicina
V,26,31 e 28,4 fa una
distinzione fra erisipela e herpes zoster (o fuoco di Sant’Antonio), per
cui il fuoco sacro dovrebbe poter corrispondere all’herpes zoster.
Affascinanti problemi insoluti di medicina antica!
[5] Secondo Margaret R.
Mezzabotta (What Was Ulpicum? - The
Classical Quarterly, New Series, Vol. 50, No. 1 (2000), pp. 230-237)
per i botanici moderni l'ulpicum corrisponderebbe all'Allium
ampeloprasum – great-headed garlic in inglese. § Plinio
Naturalis historia XIX,111-112: Alium ad multa ruris praecipue
medicamenta prodesse creditur. Tenuissimis et quae spernantur universum
velatur membranis, mox pluribus coagmentatur nucleis, et his separatim
vestitis, asperi saporis; quo plures nuclei fuere, hoc est asperius. Taedium
huic quoque halitu, ut cepis, nullum tamen coctis. [112] Generum differentia
in tempore — praecox maturescit LX diebus —, tum in magnitudine. Ulpicum
quoque in hoc genere Graeci appellavere alium Cyprium, alii antiskorodon,
praecipue Africae celebratum inter pulmentaria ruris, grandius alio. Tritum
in oleo et aceto mirum quantum increscit spuma. Quidam ulpicum et alium in
plano seri vetant, castellatimque grumulis inponi distantibus inter se pedes
ternos. Inter grana digiti IIII interesse debent, simul atque tria folia
eruperunt, sariri. Grandescunt, quo saepius sariuntur. § Garlic is generally supposed, in the country more particularly, to be a
good specific2
for numerous maladies. The external coat consists of membranes of remarkable
fineness, which are universally discarded when the vegetable is used; the
inner part being formed by the union of several cloves, each of which has
also a separate coat of its own. The flavour of it is pungent, and the more
numerous the cloves the more pungent it is. Like the onion, it imparts an
offensive smell to the breath; but this is not the case when it is cooked.
The various species of garlic are distinguished by the periods at which they
ripen: the early kind becomes fit for use in sixty days. Another distinction,
too, is formed by the relative size of the heads. Ulpicum3 , also, generally known to the Greeks as "Cyprian garlic,"
belongs to this class; by some persons it is called "antiscorodon,"
and in Africa more particularly it holds a high rank among the dishes of the
rural population; it is of a larger size than ordinary garlic. When beaten
up with oil and vinegar, it is quite surprising what a quantity of creaming
foam is produced. There are some persons who recommend that neither ulpicum
nor garlic should be sown on level ground, but say that they should be
planted in little mounds trenched up, at a distance of three feet apart.
Between each clove, they say, there should be a distance of four fingers
left, and as soon as ever three leaves are visible, the heads should be hoed;
the oftener they are hoed, the larger the size they will attain. (http://cts.perseus.tufts.edu
- Editions and translations: English ed. John Bostock, M.D., F.R.S., H.T.
Riley, Esq., B.A.)
[6] De re rustica VI,4,2: Saepe etiam languor et nausea discutitur, si integrum gallinaceum crudum ovum ieiunis faucibus inseras, ac postero die spicas ulpici vel alii cum vino conteras, et in naribus infundas; neque haec tantum remedia salubritatem faciunt.
[7]
Naturalis historia XXIX,47:
Dantur et tussientibus cocta et trita cum melle et cruda cum passo oleique
pari modo
[8] Naturalis historia XXIX,47: Ad puris et sanguinis excreationes ovum crudum cum porri sectivi suco parique mensura mellis Graeci calefactum hauritur.
[9] Naturalis historia XXIX,49: Maceratorum in aceto molliri diximus putamen; talibus cum farina in panem subactis coeliaci recreantur. Quidam ita resoluta in patinis torrere utilius putant, quo genere non alvos tantum, sed et menses feminarum sistunt, aut, si maior sit impetus, cruda cum farina et aqua hauriuntur. Et per se lutea ex iis decocuntur in aceto, donec indurescant, iterumque cum trito pipere torrentur ad cohibendas alvos.
[10] De medicina II,30,2: Contra astringunt panis ex siligine vel ex simila, magis si sine fermento est, magis etiam si ustus est, [...] [2] dura ova, magisque si assa sunt; [...].
[11] Si traduce ova tota con uova intere, ma secondo Plinio sarebbe scorretto. Infatti egli sta parlando di lutea, di tuorli, ma quel totis ovis pridie maceratis diventa fuorviante in una citazione enucleata dal resto, inducendo ad assumere intere le uova per arrestare le mestruazioni anziché solo i tuorli: Naturalis historia XXIX,44: Et, cum opus sit, abellanae nucis magnitudine ex aqua pota, item ex oleo fricta terna, totis ovis pridie maceratis in aceto; sic et lientericis, sanguinem autem reicientibus cum III cyathis musti. Utuntur isdem ad liventia, si vetustiora sint, cum bulbis ac melle. Sistunt et menses mulierum cocta et e vino pota, inflationes quoque vulvae cruda cum oleo ac vino inlita.