Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallina
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
| Amylon datur
        cum ovo his qui sanguinem reiecerint: in vesicae vero dolore, semuncia
        amyli cum ovo et passi tribus ovis (ea nimirum passi mensura, quantam
        tres ovorum testae caperent) suffervefacta{,} a balineo, Plin[1].
        Ad vomitum nimium reprimendum sulphuris vivi pusillum, et ramenti de
        cornu cervi tantumdem, in ovo sorbili tritum et permixtum bibi utile
        est, Marcellus. Sulfur cum ovo sorptum expurgat in icteris, ut legitur
        in libello de cura icteri qui Galeno tribuitur. {Tussem} <Tussim>
        quamvis gravem maiorum natu intra quinque dies, parvulorum etiam intra
        triduum sanat, qui sulphuris triti quantum tribus digitis capere potest,
        in ovo semicocto sorbili per triduum ieiuno, aut per quinque dies
        dederit, Marcellus. In ovo sorbili cimicem unum contritum ieiunus
        ignorans qui sorbuerit, desinet vomere, hoc saepe expertum est, Idem.
        Medici liquida resina raro utuntur, et in ovo fere e larice, propter
        tussim ulceraque viscerum, Plinius[2].
        Eadem ratione sunt qui etiam catapotia ex ovo sorbili deglutiant, quod
        ita facile commodeque devorentur: sed hic ovum aliud nihil confert, ad
        tussim vero ulceraque viscerum ipsum quoque per se nonnihil iuvat. | Viene
        dato dell’amido con un uovo a coloro che hanno vomitato del sangue: ma
        nel dolore vescicale una semioncia [13,64 g] di amido con un uovo
        e tre uova di vino passito (ovviamente quella quantità di vino passito
        che tre gusci d’uovo erano in grado di contenere) fatta
        quasi bollire a bagnomaria | 
| ¶ Pars IIII.
        Remedia ex ovis crudis integris (id est cum albumine et vitello)
        absorptis, primum per se extra et intra corpus: deinde aliis admixtis.
        Ovum crudum utiliter mox imponitur ambustis, sive albumen tantum imponas
        lana molli exceptum, sive totum una cum vitello agitatum[3],
        (ἀναδεύσας:)
        
        refrigerat enim moderate et sine morsu siccat, Galenus. Ad ignem sacrum[4]:
        Ovo crudo linies corpus ubi fervor fuerit, et desuper folium betae
        impones: miraberis sanitatem, Sextus. Ad epiphoras oculorum sedandas:
        Limaces complures tere in mortario novo et nitido, et adijce ibi ovum
        gallinaceum incoctum, et tinge illic lanam succidam, et fronti impone,
        Marcellus. Saepe boum languor et nausea discutitur, si integrum
        gallinaceum crudum ovum ieiunis faucibus inferas, ac postero die spicas
        Ulpici[5]
        vel allii cum vino conteras, et in naribus infundas, Columella[6].
        Ovum si sorbeatur crudum, prodest contra sanguinis fluxum, eiusdemque
        mictum, Avicen. Alexander Trallianus ova cruda in renum inflammatione
        sorberi consulit. Ovum crudum si sorbeatur, sistit fluxum muliebrem, et
        reiectionem sanguinis superiorem, et arteriam attenuat, et clarificat.
        Facit etiam ad inflammationem ani, et rupturas, et ad omnem dolorem
        perfecte, Kiranides. | ¶ Sezione
        4 – Rimedi ottenuti dalle uova crude assunte intere (cioè con albume
        e tuorlo), dapprima da sole per via esterna e interna: quindi mischiate
        ad altri ingredienti. L’uovo crudo viene applicato
        efficacemente e subito sulle ustioni, sia che tu applichi solamente
        l’albume disposto su un panno di lana morbida, sia tutto quanto
        l’uovo sbattuto (anadeúsas) 
        insieme al tuorlo: infatti rinfresca
        abbastanza e fa asciugare senza causare bruciore, Galeno. Contro il
        fuoco sacro – fuoco persiano | 
| Ovum crudum
        sitim prohibet, et raucedinem emendat, ut in nothis Galeno attributis
        legimus. Raucus si ova incocta recentia singula per triduum ieiunus
        hauserit, statim remediabitur, Marcellus. Caeterum toto ovo crudo utimur,
        admixto rosaceo, ad inflammationes circa palpebras, aures et mamillas,
        quae ex ictu istarum partium vel aliter oboriuntur: item circa corpora
        nervosa, ut cubitum, tendines digitorum, vel articulos in manibus
        pedibusque, Galenus. Andromachus apud Galenum in opere de compos. med.
        sec. locos, ova cruda integra duo immiscet medicamento cuidam composito
        ad sedem. Ova cruda cum passo oleique pari modo tussientibus dantur,
        Plin.[7]
        Si quis purulentum tussit, (Ad puris et sanguinis excreationem, Plinius[8])
        ovum crudum cum pari mensura succi de porro sectivo expressi,
        tantundemque optimi mellis (Graeci, Plin.) permixtum, calefactum ieiunus
        sorbeat, Marcellus. Ad phthisicos: Ova cruda duo in calicem verguntur,
        eo adijciuntur olei optimi, gari floris, passi Cretici, singulorum
        unciae quinque. cumque haec in calicem conieceris, axungiae
        vetustissimae tantundem in vase igne dissolves, eundemque liquorem
        calidum caeteris rebus adijcies: omniaque pariter super aquam ferventem
        remittes, et calida phthisicis bibenda praebebis, Marcellus. | L’uovo
        crudo elimina la sete e fa passare la raucedine, come ho letto nelle
        opere spurie attribuite a Galeno. Uno che ha la raucedine se berrà a
        digiuno per tre giorni un uovo crudo fresco, guarirà subito, Marcello
        Empirico. Inoltre ci serviamo di tutto quanto l’uovo crudo,
        mischiandovi olio di rose, contro
        le infiammazioni delle palpebre, delle orecchie e delle mammelle che
        prendono origine da un trauma di queste zone o da qualcos'altro:
        parimenti per le aree sensibili, come il gomito, i tendini delle dita o
        le piccole articolazioni delle mani e dei piedi, Galeno. Andromaco | 
| Ova in aceto
        macerata ut emolliatur putamen, cum farina in pane subigunt: quibus
        coeliaci recreantur. quidam ita resoluta (aceto mollita) in patinis
        torreri utilius putant. quo genere non alvos tantum, sed et menses
        foeminarum sistunt: aut si maior sit impetus, cruda (praemollita aceto)
        cum farina ex aqua hauriuntur, Plinius[9].
        Ova ex aceto decocta ardores urinae, renum ulcera ac vesicae mirifice
        tollunt: et multo magis, si nuper nata et cruda excusso albamento
        deglutieris, Platina. vide etiam in Vitelli remediis infra. Ova cruda
        dysentericorum qui ardorem sentiunt clysteribus adduntur, cum vino
        modico ac largo rosaceo conquassata, Aetius. Qui praecordiorum ardore
        vexantur, si etiam febres et lumbricos habeant, hoc remedio sanabuntur:
        Ovum crudum summiter apertum exinanies, idque implebis oleo viridi, et
        defundes: et lotio virginis pueri implebis, et defundes: tum adijcies
        parum mellis, et in unum cum ovi ipsius interioribus permiscebis, et
        potandum ieiuno dabis. hoc et stercus vetustissimum et lumbricos noxios
        pellit, et febrem acutissimam relevat, Marcellus. Ad secundas mulieris
        morantes: Sapae cyathos duos, ovum crudum unum, et aquae calidae quod
        satis est, simul mixta bibenda praebeto. Et si sequitur quidem,
        confestim ipsam subvertet, eaque vomente statim {secunda eijcietur}
        <secundae eijcientur>. Si vero non excideri<n>t, {foenungraecum} 
        <foenumgraecum> cum aqua coquito ad tertias. praebe bibendum.
        est enim probatum, Nic. Myrepsus. | Impastano
        con la farina per farne del pane le uova macerate nell’aceto in modo
        che il guscio si rammollisca: dalle quali coloro che soffrono di dolori
        intestinali vengono risollevati. Alcuni ritengono più utile che vengano
        abbrustolite in padella dopo averle così rammollite (ammorbidite in
        aceto). Preparate in questo modo bloccano non solo la diarrea, ma anche
        le mestruazioni: oppure se il flusso è abbastanza intenso, vengono
        inghiottite crude (prima ammorbidite in aceto) con farina e acqua,
        Plinio. Le uova fatte cuocere in aceto fanno regredire in modo
        meraviglioso la stranguria, le ulcerazioni renali e vescicali, e lo
        fanno molto di più se le deglutisci appena deposte e crude dopo aver
        eliminato l’albume, Platina | 
| ¶ Pars V.
        Remedia ex ovis duris et ustis. Ova elixando indurata, assa et frixa,
        miscentur medicamentis iis quae humores (fluxiones) exiccare possunt,
        Galenus. In ovis est astrictio, et proprie in vitello eorum assato,
        Avicenna. Alvum astringunt dura ova, magisque si assa sunt, Celsus[10].
        Ova assata in cinere sine fumo, medentur solutioni ventris et
        dysenteriae, (quod et in nothis quibusdam Galeno adscriptis legitur) cum
        sumuntur cum aliquibus astringentibus et aqua agrestae: item asperitati
        (ulcerationi) intestinorum ac vesicae, Avicenna. Galenus hoc scribit de
        ovis in aceto coctis, ut inferius referetur. Ova tota sistunt et menses
        mulierum cocta et ex vino pota, (dura intelligo,) [444] Plinius[11]
        ut quidam citat. | ¶ Sezione
        5 – Rimedi ottenuti da uova sode e arrosto. Le uova bollite
        sode, arrostite e fritte, vengono mescolate a quei medicamenti che sono
        in grado di bloccare gli umori (i flussi di liquidi), Galeno. Nelle uova
        risiede un potere astringente, e in modo specifico nel loro tuorlo
        arrostito, Avicenna. Le uova dure agiscono da astringente intestinale, e
        ancor più se sono arrostite, Celso | 
[1] Naturalis historia XXII,137: Datur cum ovo iis, qui sanguinem reiecerint, in vesicae vero dolore semuncia amyli cum ovo et passi tribus ovis subfervefacta a balineo.
[2] Naturalis historia
    XXIV,33: Medici liquida raro utuntur
    et in ovo fere, e larice propter tussim ulceraque viscerum — nec pinea
    magnopere in usu —, ceteris non nisi coctis. Et
    coquendi genera satis demonstravimus.
[3] Citazione già presente a pagina 436 e 438. In ambedue i casi dopo totum c’è ovum. – La citazione è tratta dall’XI libro del De simplicium medicamentorum temperamentis et facultatibus. Il verbo anadeúø significa bagnare, irrorare, inzuppare, impregnare.
[4] Discussa è
    l’interpretazione di cosa fosse l’ignis sacer, che magari fu
    anche chiamato ignis Persicus – fuoco persiano. Umberto Capitani e
    Ivan Garofalo (Naturalis historia di Plinio, libro XXVIII, Einaudi,
    1986) non citano il carbonchio, e puntualizzano che Celso in De medicina
    V,26,31 e 28,4  fa una
    distinzione fra erisipela e herpes zoster (o fuoco di Sant’Antonio ), per
    cui il fuoco sacro dovrebbe poter corrispondere all’herpes zoster.
    Affascinanti problemi insoluti di medicina antica!
), per
    cui il fuoco sacro dovrebbe poter corrispondere all’herpes zoster.
    Affascinanti problemi insoluti di medicina antica!
[5] Secondo Margaret R.
    Mezzabotta (What Was Ulpicum? - The
    Classical Quarterly, New Series, Vol. 50, No. 1 (2000), pp. 230-237)
    per i botanici moderni l'ulpicum corrisponderebbe all'Allium
    ampeloprasum – great-headed garlic in inglese. § Plinio
    Naturalis historia XIX,111-112: Alium ad multa ruris praecipue
    medicamenta prodesse creditur. Tenuissimis et quae spernantur universum
    velatur membranis, mox pluribus coagmentatur nucleis, et his separatim
    vestitis, asperi saporis; quo plures nuclei fuere, hoc est asperius. Taedium
    huic quoque halitu, ut cepis, nullum tamen coctis. [112] Generum differentia
    in tempore — praecox maturescit LX diebus —, tum in magnitudine. Ulpicum
    quoque in hoc genere Graeci appellavere alium Cyprium, alii antiskorodon,
    praecipue Africae celebratum inter pulmentaria ruris, grandius alio. Tritum
    in oleo et aceto mirum quantum increscit spuma. Quidam ulpicum et alium in
    plano seri vetant, castellatimque grumulis inponi distantibus inter se pedes
    ternos. Inter grana digiti IIII interesse debent, simul atque tria folia
    eruperunt, sariri. Grandescunt, quo saepius sariuntur. § Garlic is generally supposed, in the country more particularly, to be a
    good specific2
    for numerous maladies. The external coat consists of membranes of remarkable
    fineness, which are universally discarded when the vegetable is used; the
    inner part being formed by the union of several cloves, each of which has
    also a separate coat of its own. The flavour of it is pungent, and the more
    numerous the cloves the more pungent it is. Like the onion, it imparts an
    offensive smell to the breath; but this is not the case when it is cooked.
    The various species of garlic are distinguished by the periods at which they
    ripen: the early kind becomes fit for use in sixty days. Another distinction,
    too, is formed by the relative size of the heads. Ulpicum3 , also, generally known to the Greeks as "Cyprian garlic,"
    belongs to this class; by some persons it is called "antiscorodon,"
    and in Africa more particularly it holds a high rank among the dishes of the
    rural population; it is of a larger size than ordinary garlic. When beaten
    up with oil and vinegar, it is quite surprising what a quantity of creaming
    foam is produced. There are some persons who recommend that neither ulpicum
    nor garlic should be sown on level ground, but say that they should be
    planted in little mounds trenched up, at a distance of three feet apart.
    Between each clove, they say, there should be a distance of four fingers
    left, and as soon as ever three leaves are visible, the heads should be hoed;
    the oftener they are hoed, the larger the size they will attain. (http://cts.perseus.tufts.edu
    - Editions and translations: English ed. John Bostock, M.D., F.R.S., H.T.
    Riley, Esq., B.A.)
[6] De re rustica VI,4,2: Saepe etiam languor et nausea discutitur, si integrum gallinaceum crudum ovum ieiunis faucibus inseras, ac postero die spicas ulpici vel alii cum vino conteras, et in naribus infundas; neque haec tantum remedia salubritatem faciunt.
[7]
    Naturalis historia XXIX,47:
    Dantur et tussientibus cocta et trita cum melle et cruda cum passo oleique
    pari modo
[8] Naturalis historia XXIX,47: Ad puris et sanguinis excreationes ovum crudum cum porri sectivi suco parique mensura mellis Graeci calefactum hauritur.
[9] Naturalis historia XXIX,49: Maceratorum in aceto molliri diximus putamen; talibus cum farina in panem subactis coeliaci recreantur. Quidam ita resoluta in patinis torrere utilius putant, quo genere non alvos tantum, sed et menses feminarum sistunt, aut, si maior sit impetus, cruda cum farina et aqua hauriuntur. Et per se lutea ex iis decocuntur in aceto, donec indurescant, iterumque cum trito pipere torrentur ad cohibendas alvos.
[10] De medicina II,30,2: Contra astringunt panis ex siligine vel ex simila, magis si sine fermento est, magis etiam si ustus est, [...] [2] dura ova, magisque si assa sunt; [...].
[11] Si traduce ova tota con uova intere, ma secondo Plinio sarebbe scorretto. Infatti egli sta parlando di lutea, di tuorli, ma quel totis ovis pridie maceratis diventa fuorviante in una citazione enucleata dal resto, inducendo ad assumere intere le uova per arrestare le mestruazioni anziché solo i tuorli: Naturalis historia XXIX,44: Et, cum opus sit, abellanae nucis magnitudine ex aqua pota, item ex oleo fricta terna, totis ovis pridie maceratis in aceto; sic et lientericis, sanguinem autem reicientibus cum III cyathis musti. Utuntur isdem ad liventia, si vetustiora sint, cum bulbis ac melle. Sistunt et menses mulierum cocta et e vino pota, inflationes quoque vulvae cruda cum oleo ac vino inlita.