Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallina
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
| 
         Ova lacti
        commista ({oogula} <oogala[1]>
        vocant) [445] dysentericis prosunt, Aetius 9.45. Torminibus quoque multi medentur, ova bina cum aliis piscis
        (cum allii spicis) quatuor una atterendo, vinique hemina calefaciendo,
        atque ita potui dando, Plinius[2].
        Fit et dysentericis remedium singulare, ovo effuso in fictili novo,
        eiusdemque ovi mensura, ut paria sint omnia, melle, mox aceto, item oleo,
        confusis crebroque permixtis. Quo
        fuerint ea excellentiora, hoc praesentius remedium erit. Alii eadem
        mensura pro oleo et aceto resinam adijciunt rubentem, vinumque: et alio
        modo temperant, olei tantum mensura pari, pineique corticis duabus
        sexagesimis {denariorum} <denarii>, una eius quod rhus diximus,
        mellis obolis quinque simul decoctis, ita ut cibus alius post quatuor
        horas sumatur, Idem[3].
        Tota ova adiuvant partum cum ruta et anetho et cumino pota ex vino,
        Plin.[4]
        Ova gallinarum imparia in urina asini elixata et esa, nephriticos et
        colicos sanabunt mirifice, Kiranides.  | 
      
         Le
        uova mischiate al latte (le chiamano oogala – uovo latte) sono
        utili ai dissenterici, Ezio di Amida  | 
    
| 
         ¶
        Ovi testa aliquando mensurae usum praebet medicamentis quibusdam, quibus
        fere etiam ipsum ovum (hoc est interiora, albumen et vitellus) adijcitur.
        Marrubij succum Castor in ovum inane conijcit, ipsumque ovum infundit
        melle equis portionibus tepefactum, vomicas rumpere, purgare, persanare
        promittens, Plin.[5]
        Ad vomicam aut similem tumorem, Ovum defundes in fictile, deinde putamen
        | Marrubii succo implebis, post melle liquenti | Omnia consociata
        tepenti prospera potu | Sumuntur, reserantque malum, purgantque
        levantque, Serenus. Sed clarius idem medicamentum a Marcello traditur,
        his verbis: Ovum incoctum (crudum) in calicem defunditur, et testa eius
        succo marrubii impletur, et in ipsum (eundem scilicet in quem ovum
        depletum est) calicem defunditur: et mellis optimi despumati tantundem.
        omnia haec in se permiscentur, ac tepefacta hauriuntur, miro modo
        vomicas rumpunt, et ad sanitatem laborantem stomachum perducunt. Ovum
        recentissimum aperies, et in calicem vacuabis, ac testam eius implebis
        melle optimo despumato, nec non oleo viridi bono, et in ipsum (eundem in
        quem defusum est ovum,) ac simul omnia permiscebis, et diu agitabis: ac
        postea in calida aqua ipsum calicem tepefacies, et sic dabis dysenterico
        cui medendum erit, mire proderit, Idem Marcellus.  | 
      
         ¶
        Talora il guscio d’uovo offre un impiego di notevole valore per alcuni
        tipi di medicamenti, ai quali viene aggiunto praticamente anche l’uovo
        stesso (cioè le parti interne, albume e tuorlo). Antonio
        Castore  | 
    
| 
         Pastillus
        coeliacis et dysentericis: Ovum crudum recens perforato, et in vasculum
        evacuato, et cum testa subscripta mensurato: Olei omphacini testam ovi
        unam, piperis albi tenuissime triti tantundem, gallarum omphacitidum[6]
        tantundem, farinae tritici tantundem. Omnia (nimirum cum ovo, id est
        interioribus ovi evacuatis) subacta et mollita in pastillos redigito, et
        in sartagine fricta ante cibum dato, Asclepiades apud Galenum in opere
        de Compos. medic. sec. locos. In eodem Galenus ex Archigene describens
        fomentum cuius vapor intra os recipiendus est, ad gurguliones
        inflammatos et tonsillas, Origanum (inquit) aut hyssopum, cum
        sufficienti aceto diligenter in olla fervefacito obturata. operculum
        autem circa medium habeat foramen. deinde harundinem ad foramen operculi
        ac os aegri adaptato, ac fomentum admittito. Si vero os a fervore
        harundinis comburatur, ovum vacuum utrinque perforatum aegri in ore
        contineant, et per ipsum harundo inseratur.  | 
      
         Un
        pasticcio  | 
    
| 
         ¶
        Pars VIII. De remediis ex albumine ovi. Petrus Aponensis problem. 69.
        quaerit an albumen ovi sit calidum, et vitellus frigidus: contra
        scilicet quam communis et recepta medicorum opinio est, eam quaestionem
        nos ceu supervacaneam omittimus. Candidum ovi crudum refrigerat,
        spiramenta cutis occludit, Dioscorid. Laevat exasperata, Celsus[7].
        Acrimoniae expers est,
        collinit, et mitigat acres mordicationes, obstruit, Galenus in diversis
        locis. Glutinat vulnera, Celsus. Aiunt et {vulvera}
        <vulnera> candido glutinari, Plinius[8].
        Albore ovi utimur in purgandis vulneribus, et in constringendis quae
        laxa sunt, Platina. Ambusta si statim eo perungantur pustulas non
        sentiunt, Dioscor. Ovi crudi albumen lana molli exceptum, vel totum (id
        est albumen simul cum vitello) agitatum, Galenus[9]
        utiliter imponi scribit ambustis, quod ea moderate refrigeret: et sine
        morsu siccet. Avicenna (si bene memini) vitellum pariter et albumen
        humectantis naturae facit, nutrimenti nimirum magis quam medicamenti
        ratione. At vero ambustum flammis qui candidus ovi | Succus inest, penna
        inductus sanare valebit, Serenus.  | 
      
         ¶
        Sezione 8 - I rimedi ottenuti
        dall’albume dell’uovo. Pietro
        d’Abano  | 
    
| 
         Lana albumine
        madens utiliter imponitur locis igne aut aqua fervida adustis, Serapio.
        Miscetur utiliter medicamentis profluvium sanguinis ex cerebri
        involucris supprimentibus, quae citra morsum obstruere et astringere
        possunt, Galenus, Avicenna, et Serapio. Ad sanguinem fluentem e naribus,
        aliqui thuris farinam cum calicis ovi cinere, et vermiculato gummi ex
        ovi candido linamento in nares conijciunt. Plinius si bene memini[10].
        In Andromachi quadam potione pro haemoptoicis apud Aetium lib. 8.
        aliis quibusdam astringentibus candidum ovorum duorum adijcitur.
        Utendum est hoc liquore non solum in oculis, sed etiam caeteris omnibus
        partibus quaecunque remediis minime mordacibus indigent, ut ulcera
        maligna (rebellia) omnia circa sedem et pudenda, quae scilicet exiccare
        ea absque morsu possunt, quale pharmacum est pompholyx[11]
        lotus, et metallica quaedam abluta, Galenus et Serapio. Faciem a Solis adustione tuetur, Dioscor. et Plin. Epithema ex albumine
        prohibet corruptionem coloris a Sole et removet eam, Avicenna. Utiliter
        contra {haemorrhoidis} <haemorrhoidos> serpentis morsus crudum
        sorbetur, Dioscorid. quam vim Plinius[12]
        luteo adscribit. Sunt qui aegrotos plerosque iam
        desperatos intra duos ignes ovorum albuminibus conquassatis perfricatos,
        diebus aliquot, semel quotidie, restitutum iri polliceantur.  | 
      
         La
        lana inzuppata di albume viene utilmente applicata sulle aree ustionate
        dal fuoco o dall’acqua bollente, Serapione  | 
    
| 
         ¶ Ova
        conferunt coryzae, Avicenna: qui forte hoc intelligit de albumine
        praesertim, quod fronti (ut mox dicetur) applicatum, fluxiones a capite
        descendere prohibet. Lac muliebre mixto ovorum [446] candido liquore,
        madidaque lana frontibus impositum, fluxiones oculorum suspendit,
        Plinius[13].  | 
      
         ¶
        Le uova giovano in caso di raffreddore, Avicenna: il quale forse intende
        ciò soprattutto a proposito dell’albume, che (come si dirà tra poco)
        applicato alla fronte, impedisce ai flussi di scendere dalla testa. Il
        latte di donna misto all’albume d’uovo e applicato sulla fronte con
        lana inzuppata, fa cessare le secrezioni oculari, Plinio.  | 
    
[1] Il
    sostantivo neutro ᾠογάλα
    è composto da ᾠόν =
    uovo e γάλα
    = latte.
    È un termine che compare per esempio in Ezio di Amida IX,45 e in Paolo di
    Egina
 III,42 e VI,8.
[2] Naturalis historia XXIX,50: Torminibus quoque multi medentur ova bina cum alii spicis IIII una terendo vinique hemina calefaciendo atque ita potui dando.
[3] Naturalis historia XXIX,50: Fit et dysintericis remedium singulare ovo effuso in fictile novum eiusdemque ovi mensura, ut paria sint omnia, melle, mox aceto, item oleo confusis crebroque permixtis; quo fuerint ea excellentiora, hoc praesentius remedium erit. alii eadem mensura pro oleo et aceto resinam adiciunt rubentem vinumque; et alio modo temperant, olei tantum mensura pari pineique corticis II sexagensimis denarii, una eius quod rhum diximus, mellis obolis V simul decoctis, ita ut cibus alius post IIII horas sumatur.
[4] Naturalis historia XXIX,47: Tota ova adiuvant partum cum ruta et anetho et cumino pota e vino.
[5] Naturalis historia XX,244: Castor marrubii duo genera tradit, nigrum et, quod magis probat, candidum. In ovum inane sucum addit is ipsumque ovum infundit cum melle aequis portionibus, tepefactum vomicas rumpere, purgare, persanare promittens. Inlinit etiam vulneribus a cane factis tusum cum axungia vetere.
[6] Omphacitidum è una ripetizione di gallarum e una latinizzazione del sostantivo femminile greco omphakîtis che in Dioscoride significa noce di galla.
[7] De medicina V,13: Levat id, quod exasperatum est, spodium, hebenus, cummi, ovi album, lac, tragacanthum.
[8] Naturalis historia XXIX,41: Aiunt et vulnera candido glutinari calculosque pelli.
[9] Prescrizione ricorrente, già citata a pagina 436, 438 e 443, tratta dall’XI libro del De simplicium medicamentorum temperamentis et facultatibus.
[10] È assai verosimile che si tratti proprio di un lapsus mnemonico di Gessner Infatti la ricerca in Plinio di questa ricetta è negativa. § A pagina 450 Gessner dà la conferma che Plinio non ne parla, specificando che la citazione proviene da fonte incerta: Ad sanguinem fluentem e naribus, aliqui thuris farinam cum calicis ovi cinere et vermiculato gummi, ex ovi candido, linamento in nares conijciunt, Incertus.
[11] Il sostantivo greco pomphólyx è femminile, è femminile anche in Plinio, ma è maschile in Galeno.
[12] Naturalis historia XXIX,42: Prodest et tussientibus per se luteum devoratum liquidum ita, ut dentibus non attingatur, thoracis destillationibus, faucium scabritiae. Privatim contra haemorrhoidos morsui inlinitur sorbeturque crudum.
[13]
    Naturalia historia
    XXVIII,73: Mixto praeterea ovorum candido liquore madidaque lana frontibus
    inpositum fluctiones oculorum suspendit.