Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
[245]
Leontinus urina quoque rostra abluere iubet, quasi ea per se sola
pituitam curare apta sit. Verum et membrana ipsa leviter unguibus
avellitur, ac post allio trito plaga mundata conspergitur. |
Leontinus
- a geoponic |
Eiusmodi
vero omnia remedia mediocriter laborantibus Gallinis adhibentur. Nam si pituita circumvenit oculos, et iam cibos avis
respuit, ad ferrum deveniendum est. Columella[1]
genas rescindi iubet, Paxamus partes aperiri, quae sub gena consistunt,
et coactam sub oculis saniem[2]
omnem exprimi, atque ita
paulum triti salis vulneri infricari. Quo
tempore ad umbram ducendas esse admonet. Quod ad potum attinet, is talis
sit, quem diximus, aqua munda nempe, vel in aqua allium, vel eiusmodi
remedia, qualia recitavimus, macerata sint. Andreas Caesalpinus[3] corticem fraxini
internum, aquam in qua maduerit, caeruleam reddere, et Gallinis, cum
morbis laborant, apponi scribit, sed ad quos morbos, et cuius
authoritate id faciat, non addit. Fas est credere de pituita loqui. Nam
etiam antea eius ligni decocto f{a}elici successu Guaiaci loco usurpari
dixerat. |
But
all these remedies are used for hens only moderately ill. For if the pip
surrounded the eyes and the bird at this point rejects the foods,
recourse must be had to an iron tool. Columella |
Secundus
morbus, quo Galli, Gallinaeve laborant, {ptiriasis} <phthiriasis>[4]
est, cum scilicet pediculis, atque pulicibus infestantur, maxime cum
incubant. Hic autem affectus facilius, quam pituita tollitur:
quinim<m>o saepenumero sibi ipsis magistrae eo sese pulverando
liberant. Caeterum et hoc malo affectis veteres cum Latini, tum Graeci
Geoponici remedia praescripsere. Multi illitu olei e lino facillime
curari tradunt, staphisagriam, et torrefactum cuminum pari pondere cum
vino contusa Palladius[5],
Paxamusque laudant, si malum leve est sin pennarum penetraverit secreta,
decoctum lupinorum. Sunt qui proprio experimento edocti Gallinas arena
litorali, aut, quod praestantius esse aiunt, cineribus saponariorum a
lixivio relictis, cura mulierum sese pulverantes, istoc malo ocyus
liberari referunt. Varro[6]
ab eisdem animalculis praeservandas iri tradit, si in cubilibus, cum
pepe<re>runt, auferatur substramen, et recens aliud subijciantur. |
The
second disease which troubles roosters and hens is phthiriasis, that is,
when they are infested by lice |
Aloisius
Mundella Capos epilepsiae obnoxios esse prodidit[7].
An vero Gallus, et Gallina
eodem morbo laborent, ignoro. Ex oculis autem laborare, utrumque certe scio, nam et eorum acie parum
valere author est Aristoteles[8].
Si itaque ii male habeant, mulieris lacte, aut portulacae succo, vel
sale ammoniaco, et cumino, et melle, aequis portionibus contusis
illinito. Ipsas vero sub
umbras deducito. Crescentiensis[9]
haec remedia ita recitat, ac si prodessent etiam ad grana illa, quae sub
oculis provenire solent ex esu Lupinorum amarorum, quod minime probo,
quandoquidem ea, nisi acu leviter apertis pelliculis auferantur[10],
visum extinguunt, tantum abest, ut tam levibus medicamentis cedant. |
Luigi Mondella |
Depravatur
item huic avium generi appetentia, ac potissimum Gallinis, hisque {niti}
<nisi> cum pariunt. Etenim
tum quandoque cum propria tum aliena ova depascuntur. Si ergo ita
laborent, ut a tam pravo more desuescant ex ovo albumen effundes, et in
luteo ipso humidum gypsum inijcies, ut testae duritiem contrahat.
Volentes quippe in subiecto ovo gulam explere, nec in eo amplius
invenientes quid succi, ovorum aliorum fastidio capiuntur, atque ita
tandem appetentia illa depravata corrigitur. |
Likewise,
in this genus of birds the appetite twists, and especially in hens, and
in them just when are laying. For at such a time they occasionally eat
both their own eggs and those of other hens. Therefore if they are so
ill, in order to break them of such a bad habit, pour out the white of
an egg and put moistened chalk on the yolk itself to attain the hardness
of the shell. Thus, those wishing to satisfy their gluttony with the egg
put under them, and not finding any more juice in it, they are seized by
a dislike for other eggs, and thus that depraved desire is at last
recovered. |
Si
diarrhoea infestat illas, ut fit quandoque, farinae tantum, quantum manu
apprehendi possit, tantumdemque c{a}erae[11]
vino levigabis, et pastam conficies atque ante alium cibum devorandum
offeres: aut pomorum[12],
Cydoniorumve decoctum bibendum dabis. Quae
mala sub cineribus cocta in eodem casu auxiliantur. |
If
diarrhoea troubles them, as sometimes happens, you will pound so much
meal as you can take with a hand and you will made it homogeneous with
wine and the same amount of wax, and you will make a paste and feed it
before any other food: or give them to drink a decoction of apples or of
quinces |
Aegrotant
praeterea Gallinae, teste Alberto, cum multa pariunt, et non incubant,
eo quod non abstrahuntur a partu: quoniam ipsis omnis potentia, ac
virtus ob nimium partum exhauritur. Quod, ut videtur, Albertus ab Aristotele mutuatus est,
sed qui id universaliter de omnibus avibus prodidit. Rursus, quae
incubant aegrotare quibusdam dicuntur, sed tunc animo potius, quam
corpore languent. Nam nimius erga pignora sua amoris affectus, quem
immutata vox acutior nempe facta indicat, morbi istius, si ita appellare
placet, causa existit. Eodem tempore furere Aristoteles[13]
eas dixit propter inediam. Cum mulieribus vero commune habent, quod
abortiunt. Qui sane affectus heris maximo detrimento est, quod ova
imperfecta, ac non debito saepe tempore pariant. His ita medetur: ovi
candidum assatum, et uvas passas tostas aequo pondere terunt, et ante
alium cibum offerunt. |
Hens
also grow ill, according to Albertus |
Atque
hi ferme Gallorum, Gallinarumque affectus sunt. Quod modo ad pullos
spectat, ii quasi primis infantiae diebus persedulo tractandi sunt,
plumulaeque sub cauda clunibus subtrahendae, ne stercore coinquinatae
durescant, et naturalia praecludant. Sed quanvis id caveatur, saepe
tamen evenit, ut alvus exitum non habeat: itaque pinna pertunditur, et
iter digestis cibis praebetur. Cavendum pariter, ne stercus etiam
pedibus eorum adhaereat; nam podagram creat, sed qua Capi magis quam
Galli afficiantur, quinim<m>o Capi miris modis, Galli non, si
Scaligero[14]
credimus, qui huius quaesiti etiam hanc rationem assignat: Quia Capis
pusillus calor, edacitas multa: in Gallo calor multus, cibi abstinentia
non minor. |
These
are usually the diseases of roosters and hens. As only chicks is
concerning, they must be very carefully handled from nearly the first
days of their life, and the down under their tails must be plucked away
from their buttocks so that it may not grow hard with excrement's
contamination, occluding the intestine's opening. But although one is
careful about this, it often happens, nevertheless, that the chick's
bowels cannot be evacuated: therefore the opening is perforated with a
feather and a passage is supplied for digested foods. Take care likewise
that excrement does not cling to their feet; for it causes podagra |
[1] De re rustica VIII,5,22:
Atque haec remedia mediocriter laborantibus adhibentur. Nam si pituita
circumvenit oculos et iam cibos avis respuit, ferro rescinduntur genae, et
coacta sub oculis sanies omnis exprimitur. Atque
ita paulum triti salis vulneribus infria[n]tur.
[2] Il latino sanies
deriverebbe dall'ebraico snh = che deve essere cambiato, in quanto si
tratta di sangue che si è tramutato. Si tratta, in parole povere, di sangue
putrido o di secrezione putrida. Saniosità è un termine inabituale in
italiano, essendo noto l'aggettivo sanioso, ma è correntemente usato dai
discepoli di Esculapio.
[3] De plantis liber 3, caput 13. (Aldrovandi)
[4] Dal greco phtheír, pidocchio, dal verbo phtheírø = distruggo.
[5] Opus agriculturae I, XXVII De gallinis, 3: Pediculos earum perimit staphis agria et torrefactum cyminum pari pondere, et pariter tunsa cum vino, et amari lupini aqua, si penetret secreta pennarum.
[6] Rerum rusticarum III,9,8: In cubilibus, cum parturient, acus substernendum; cum pepererunt, tollere substramen et recens aliud subicere, quod pulices et cetera nasci solent, quae gallinam conquiescere non patiuntur; ob quam rem ova aut inaequabiliter maturescunt aut consenescunt.
[7] Epistolae medicinales (1543) pag 63: Extremum illud addam, multos profecto mihi affirmasse, praesertim Totum nostrum plurimae sane lectionis, nec vulgaris iudicii virum, se videlicet propriis oculis vidisse, qualeas [sic!] comitiali morbo corripi: traditum enim a Plinio de coturnicibus, a nullo vero de alpinis nostris coturnicibus, quod sciam, nec hactenus visum, nec auditum. Plinii vero sententia illa, coturnices animalium solas, praeter hominem, talem morbum sentire, nobis profecto dubitandi occasionem praebuit: nonnulla enim alia sunt animalia, quae hoc afficiuntur malo, quemadmodum quos saepe nos vidimus, catti, &, ut ab aliis accepi, capi gallinacei, alaudae, equi, picae.
[8] Aldrovandi a questo punto dà un’indicazione bibliografica che potrebbe essere riferita alla Historia animalium di Aristotele. Lind la riferirebbe invece ad Aloysius Mundella, e precisamente alle Epistolae medicinales 2.2 e non a un’ipotetica Historia di Mondella aldrovandesca, in cui ovviamente Mondella non parlerebbe di occhi, ma di epilessia. Comunque sia, la mia ricerca nella Historia animalium non ha trovato alcuna affermazione di Aristotele circa il fatto che l’acutezza visiva oppure il vigore oculare dei polli sarebbero scarsi. Aldrovandi dà la referenza al libro II, capitolo 2. I dati di Aristotele relativi all’occhio dei polli - a occhi sani dei polli - li ho invece trovati in Historia animalium II,12: Al pari degli altri animali, tutti gli uccelli hanno due occhi, privi di ciglia. Gli uccelli pesanti [i gallinacei, secondo Mario Vegetti] chiudono gli occhi con la palpebra inferiore, ma tutti hanno il movimento nittitante grazie a certa pelle che copre l’occhio a partire dall’angolo; gli strigiformi lo chiudono anche con la palpebra superiore. Lo stesso fanno anche gli animali a squame cornee, come le lucertole e gli altri animali di questo genere: tutti chiudono gli occhi con la palpebra inferiore, ma non presentano però, a differenza degli uccelli, il movimento nittitante. (traduzione di Mario Vegetti)
[9] È inutile che Aldrovandi si metta a mistificare le fonti allo scopo di glorificare un concittadino. Infatti questa terapia oculare è di Palladio Opus agriculturae I, XXVII De gallinis, 3: Oculos portulacae suco forinsecus et mulieris lacte curemus, vel ammoniaco sale, cui mel et cyminum aequale miscentur. - Pier de’ Crescenzi si limita a ripetere pedissequamente quanto riferito da Palladio. Per cui non vale neppure la pena citare quanto contenuto nel suo Ruralium commodorum - Libro IX - Di tutti gli animali che si nutricano in villa - capitolo LXXXVI - Delle galline - pagina 241 (traduzione italiana stampata nel 1490, di proprietà della Army Medical Library (n° 32563) Washington DC, USA - pubblicata da http://gallica.bnf.fr)
[10] Se ne è già parlato a pagina 232.
[11] L'impiego della cera in
caso di dissenteria era consigliato anche da Dioscoride
(II,76
nell'edizione di Pierandrea Mattioli
, 1554). Se mettiamo a caerae la
c maiuscola, ci troviamo di fronte al sostantivo Caerae che non
esiste. Esiste solamente Caere, indeclinabile, che significa
Cerveteri
. Dal testo di Aldrovandi - tantumdemque caerae vino levigabis –
sembrerebbe che si deve usare vino non di caerae, bensì di Caere,
di Cerveteri, che oggi produce 3 vini DOC. Ma l'errore tipografico diventa
palese disponendo del testo di Conrad Gessner (Historia animalium III,
1555, pag, 431): Diarrhoea correptas curabis, si farinae (ἀλφίτων.
polentae, Cornarius) quantum manu apprehendi possit tantundemque ex cera
vino laevigans, atque pastam coficiens, ante alium cibum obtuleris
devorandum: aut pomorum etiam, [432] cydoniorumve decoctum bibendum. Quae
mala, etiam sub cineribus cocta, auxiliantur, Paxamus. § Per cui l'errore
tipografico di Aldrovandi sta in caerae invece di cerae. § La
conferma che non si tratta di vino di Cerveteri ci viene, oltre che da
Gessner, anche dal testo originale di Paxamus e dalle corrette traduzioni di
Laguna
e
Cornarius
. Eccone i brani. § Paxamus: Διάῤῥοιαν
δὲ ἰάσῃ
ἀλφίτων
χειροπληθὲς
καὶ κηροῦ τὸ
ἶσον οἴνῳ
μίξας, καὶ
μάζας ποιήσας,
καὶ διδοὺς
πρὸ τῆς ἄλλης
τροφῆς· (Geoponica sive
Cassiani Bassi Scholastici De Re Rustica Eclogae - recensuit Henricus
Beckh - Teubner – Stoccarda e Lipsia – 1994) § Andrés de Laguna: At
diarrhoea correptas curabis, si farinae quantum manu apprehendi possit,
tantundemque ex cera vino levigans, atque pastam conficiens, ante alium
cibum obtuleris devorandum: [...] (Geoponica libri XIII-XX, 1541) §
Janus Cornarius: Alvi pro<>fluvio medeberis, polentae manus plenae
mensura et cerae pari copia, vino ammixtis, et in massas coactis, si has
ante reliquum cibum praebueris. (Cassii Dionysii Uticensis de agricultura
libri XX, 1543) § Lind - grazie all'inaffidabile Aldrovandi, che giace
agli antipodi di Gessner - non essendo in grado di risalire alla fonte della
ricetta, cioè Paxamus, non può fare un controllo sul testo greco, per cui
emenda l'inesistente caerae con caepae, traducendo con onion
anziché con wax: If diarrhoea troubles them, as sometimes happens, take a
handful of meal and pulverise it with the same amount of onion in wine. Make
a paste and feed it to the hens before they eat any other food, [...] (Aldrovandi
on Chickens, University
of Oklahoma Press, 1963)
[12] Paxamus ha μήλων = pomi, mele, con cui pertanto si traduce pomorum.
[13] 10 Probl.
73 (Aldrovandi). § Non si capisce a chi faccia riferimento Aldrovandi in
questa nota a bordo pagina. Verosimilmente si tratta dei Problemata
di Aristotele, o dello Pseudo Aristotele come oggi si afferma. Tuttavia il rimando potrebbe essere 10,37 anziché 10,73.
Infatti in Conrad Gessner Historia animalium III (1555) pag. 423
possiamo leggere: Gallinae cum incubant, non cum peperint, furiunt, ratione
inediae, Aristot. in Problem. 10.37. § La conferma viene dalla traduzione dei Problemata
di Teodoro Gaza (Problematum Aristotelis sectiones
duaedequadraginta Theodoro Gaza interprete Lugduni mdli)
che, cronologicamente, potrebbe essere quella consultata da Gessner per la
stesura del testo relativo agli uccelli. Infatti
nell'edizione di Gaza la citazione appartiene alla sezione X paragrafo 37.
Se non bastasse, la sezione X arriva al massimo a 67 paragrafi e non a 73.
§ In base al testo di Gaza contenuto nel paragrafo 37 e alla suddivisione
della sezione X dei Problemata al massimo in 67 paragrafi, si opta
per una citazione corretta di Gessner e incorretta di Aldrovandi (anche se
probabilmente tratta da Gessner, come era solito fare), citazione incorretta
dovuta magari non al povero pluripeccaminoso Ulisse, bensì alla tipografia
bolognese.
[14] Exercitationes
277.2. (Aldrovandi)