Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est 
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti - reviewed by Roberto Ricciardi
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
| Quibus
        verbis dum non multum moribus a vernaculis differre tradit, a Varrone,
        et Plinio dissentire videri possit, nisi alias ita scriberet[1]:
        Deliaci, nempe scriptores[2],
        quia procera corpora, et animos ad
        praelia pertinaces requirebant, praecipue Tanagricum genus, et Rhodium
        probabant, nec minus Chalcidicum, et Medicum, quod ab imperito vulgo
        litera mutata Melicum appellatur. Et alibi etiam Rhodias aves (intelligit
        autem Gallinas) foetus suos non commode nutrire scripsit. Ita et Plinius[3],
        Ex Gallinaceis, inquit, quidam
        ad bella tantum, et praelia assidua nascuntur, quibus etiam patrias
        nobilitarunt Rhodum, {et} <aut> Tanagram. Quos
        itaque sagacissima parens rerum natura, maiores ac pugnaciores aliis
        fecit, eosdem contra steriliores caeteris esse voluit. | While by these words he is telling that regarding their behaviour they
        do not differ too much from our chickens, it might appear that he is
        dissenting from Varro | 
| Albertus
        quasdam Gallinas Hadriani
        Regis appellat, et apud suos magnas vocari ait, magni scilicet, et
        oblongi corporis. Abundant, inquit, apud
        Hollandos, et Zelandos, et ubique in Germania {superiore} <inferiore>[4].
        Harum Galli forte cum iam dictis similes fuerint. Etsi vero Varro[5]
        Tanagricos Gallos, Medicos, et Chalcidicos ad partus steriliores,
        Albertus contra eas Gallinas quotidie parere dicat, non tamen ideo
        omnino diversum genus esse crediderim. Fieri enim potest, ut apud
        Hollandos, et Zelandos, quorum regio fere in {extrema}
        <extremo> septentrione sita est, foecundi sint, et apud
        Graecos steriles in regionibus videlicet calidissimis: vel potius Varro
        ad partus steriles dixit, quoniam in pullos saeviant[6],
        nam Albertus de Hollandicis Gallinis prodidit, minime in {suas}[7]
        <suos> benignas esse, eosque saepe interimere; et Columella[8]
        Rhodias aves foetus suos non commode nutrire tradit. | Albertus | 
| Hermolaus
        Barbarus et Longolius[9],
        viri alioqui doctissimi, Medicas eas Gallinas esse credunt, quae vulgo
        Patavinae, et Longobardicae vocantur. Quorum ego opinioni neutiquam
        subscrivere nec possum, nec volo. Siquidem tam manifestam differentiam,
        qua a caeteris omnibus distinguuntur, nempe quod cauda destitutae sint,
        profecto veteres nequaquam erant praeterituri. Fuerint itaque genus
        diversum, neque etiam credibile est veteres eas, vel Medicas, vel
        Tanagricas, vel alio quovis peregrino nomine compellaturos fuisse, si
        Patavii in medio fe<r>me Italiae sinu eas habebant. Caeterum
        Patavinas pulverarias a vico cognominari Hermolaus[10]
        testis est, grandissimas et spectabiles maxime: Pulverarias autem dici
        intellexi ab Excellentissimo M. Antonio Ulmo Patavino a vico quodam, ubi
        abundant, et cuius Caelo miro modo gaudent, adeo ut ibi fertilitatis
        miraculum adaequent, et cum ad alia loca etiam vicina importantur, nisi
        sterilescant, saltem maximopere degenerent. Has quidam Germanice
        circumscribentes interpretantur gross vvelsch hennen, id est grandes
        Italicas Gallinas. Nos, inquit Longolius tales habemus Gallinaceos,
        altis cruribus, absque cauda. Grande Genus Gallinaceorum, quod pedibus
        usque sublatis incedit, plumis ex auro fulvis, patrum memoria in
        Germaniam ex proximis provinciis advectum est. Videntur autem Medici,
        quanquam non Media modo, verum Boeotiae civitas Tanagra, et Rhodus,
        Chalcisque insulae insignes corpore suffecerunt. Unde istos vel Medicos,
        vel Tanagricos, vel Rhodios, vel Chalcidicos appellare licebit. Vulgus
        Longobardicos nuncupat. Pauci a villaticis educantur, quod parum
        foecundi sint. Haec ille. | Hermolaus
        Barbarus | 
| Navigationum
        in Indiam authores in regno Senegae Gallinas esse
        referunt, quae Gallinae Pharaonis dicantur; deferri autem ex Oriente:
        item apud Tarnasaros[11]
        Indiae populos alios Gallos et Gallinas reperiri nostratibus triplo
        maiores. Postremo Petrus Martyr[12]
        in Imaica insula Gallinas reperiri, author est, quae Pavonibus nec
        magnitudine, nec sapore cedant. | Those
        who make journeys to India by sea tell that in the kingdom of Senegal | 
| Atque
        hactenus magnitudine
        discrepantur. Iam reliquas, si quae sint, differentias prosequamur.
        Aelianus[13]
        mutos Gallos dari astruere videtur, cum ait. Nibas locus est Thessalonicae civitati Macedoniae vicinus, in quo
        Gallinaceorum genus perpetuo mutum silentio nunquam familiari his
        alitibus cantu vocale auditur: inde adeo natum est proverbium, et cum
        futurum aliquid dicitur, cum Nibas cecinerit, res {impessibilis} <impossibilis> intelligatur. Verum nunquid istaec
        manifesta differentia sit, an potius proprietate aliqua illius loci
        occulta procedat, quod Gallinaceus ibi non canat, aliis inquirendum
        relinquo. Ego autem id mihi facile persuadeo. Quod vero Theophrastus[14],
        eodem Aeliano[15]
        referente, negat in regionibus frigidis, et ubi Caeli constitutio nimium
        humida est, Gallinaceos canere, id plane credere non possum, secus enim
        Hollandia, Frisia, Norvegia, et remotiores septentrionis regiones
        demonstrant, in quibus etsi frigidae sint, et humidae, Galli nihilo
        remissius quam in quavis calida regione canunt, tantum abest, ut prorsus
        obmutescant. | But
        until this point they differ for their size. Now let me describe the
        remaining differences, if some are existing. Aelian | 
| Manifestam
        porro corporis tegumento
        differentiam constituunt. Non enim omnes pennis teguntur, sed nonnullae,
        licet rarae, ceu lanis vestiuntur, unde lanigerae dictae sunt, nonnullae
        pilis, quales in civitate Quelim in regno Mangi reperiuntur, pilis more
        felis nigris vestitae, nostrat<i>um more parientes, et bonam
        edentibus carnem praestantes. Lanigeras Fuch urbs maxima versus Orientem,
        ut Odoricus ex foro Iulii[16]
        testatur, producit, tanti candoris, ut vix nivi cedant. | Furthermore
        they show an evident difference by the covering of the body. For not all
        - the hens - are covered with feathers, but some, although rare, are
        covered like with wool, whence they are called woolly | 
[1] De Re Rustica, VIII,2,4: Huius igitur villatici generis non spernendus est reditus, si adhibeatur educandi scientia, quam plerique Graecorum et praecipue celebravere Deliaci. Sed et hi, quoniam procera corpora et animos ad proelia pertinacis requirebant, praecipue Tanagricum genus et Rhodium probabant, nec minus Chalcidicum et Medicum, quod ab imperito vulgo littera mutata Melicum appellatur.
[2]
    Aldrovandi cade in un banale e scontato errore del quale farà però ammenda
    a pagina 197, nonché a pagina 232 parlando dei polli che vengono
    ingrassati. L’errore è dovuto al vizio di fare man bassa sconsiderata del
    testo di Gessner, che erroneamente a pagina 381 della sua Historia
    animalium III (1555) suona così: Et rursus, Deliaci (scriptores)
    quoniam procera corpora et animos ad praelia pertinace{i}s requirebant,
    [...] - Infatti quelli di Delo non erano scrittori, bensì
    allevatori. La fortuna e la fama degli abitanti di Delo come allevatori di
    polli ci è confermata da Varrone, Plinio e Columella, nonché da Cicerone.
    Varrone Rerum rusticarum, III,9,2: Gallinae villaticae sunt, quas
    deinceps rure habent in villis. De his qui ornithoboscion instituere vult,
    id est adhibita scientia ac cura ut capiant magnos fructus, ut factitaverunt
    Deliaci, haec quinque maxime animadvertant oportet;[...] - Plinio Naturalis
    historia X,139: Gallinas saginare Deliaci coepere, unde pestis exorta
    opimas aves et suopte corpore unctas devorandi. - Columella De
    Re Rustica, VIII,2,4: Huius igitur villatici generis non spernendus est
    reditus, si adhibeatur educandi scientia, quam plerique Graecorum et
    praecipue celebravere Deliaci. - Cicerone Academica II,57: Videsne ut
    in proverbio sit ovorum inter se similitudo? Tamen hoc accepimus, Deli
    fuisse complures salvis rebus illis, qui gallinas alere permultas quaestus
    causa solerent: ei cum ovum inspexerant, quae id gallina peperisset dicere
    solebant.
[3] Naturalis historia X,48: Iam ex his quidam ad bella tantum et proelia adsidua nascuntur - quibus etiam patrias nobilitarunt, Rhodum aut Tanagram; secundus est honos habitus Melicis et Chalcidicis -, ut plane dignae aliti tantum honoris perhibeat Romana purpura.
[4] Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 380: Gallinae quaedam Adriani regis vocantur, quae apud nos dicuntur gallinae magnae, et sunt magni oblongi corporis, abundant apud Selandos et Hollandos, et ubique in Germania inferiore.
[5] Rerum rusticarum, III,9,6 Nec tamen sequendum in seminio legendo Tanagricos et Melicos et Chalcidicos, qui sine dubio sunt pulchri et ad proeliandum inter se maxime idonei, sed ad partus sunt steriliores.
[6] Non è stato Varrone a
    citare l’aggressività delle galline nei confronti dei pulcini. Lo ha
    fatto Aristotele nella sua Historia animalium VI 558b quando parla
    delle Hadrianae ,
    notoriamente di piccola taglia.
,
    notoriamente di piccola taglia.
[7] Errore tipografico? Crediamo di sì, in quanto sarebbe più corretto il maschile plurale suos riferito ai pullos, i quali vengono subito ripresi dal successivo eosque. Ammettendo invece che il femminile plurale suas non sia un errore tipografico, allora suas deve essere tradotto con comari, colleghe, ovviamente colleghe di recinto. Spesso le galline mostrano fra loro un’aggressività che può superare quella che intercorre fra galli. Tuttavia, un’aggressività fra galline non implica assolutamente un’aggressività nei confronti della prole. Anzi, forse la prole viene meglio custodita da una madre che si mostra aggressiva nei confronti di altre galline.
[8] De Re Rustica, VIII,2,12: Talibus autem maribus quinae singulis feminae comparantur. Nam Rhodii generis aut Medici propter gravitatem neque patres nimis salaces nec fecundae matres, quae tamen ternae singulis maritantur. Et cum pauca ova posuerunt, inertes ad incubandum multoque magis ad excludendum, raro fetus suos educant. Itaque quibus cordi est ea genera propter corporum speciem possidere, cum exceperunt ova generosarum, vulgaribus gallinis subiciunt, ut ab his excusi pulli nutriantur. - 11,11: Neque est quod committatur ut Rhodiacae aves pavoninis incubent, quae ne suos quidem fetus commode nutriunt. Sed veteres maximae quaeque gallinae vernaculi generis eligantur, [...]
[9] Conrad Gessner Historia
    Animalium III (1555), pag. 381 : Antiqui ut Thetin Thelin dicebant, sic
    Medicam Melicam vocabant. Hae primo dicebantur, quia ex Media propter
    magnitudinem erant allatae, quaeque ex his generatae postea propter
    similitudinem, Varro et Festus. Turnerus Gallum Medicum interpretatur
    Anglice a bauncok, vel a cok of kynde. Medicae, generi villatico
    adscribuntur, propter magnitudinem in Italiam translatae. Cuiusmodi
    Patavinae modo sunt, Pulverariae cognominatae a vico, ubi grandissimae ac
    spectabiles maxime nascuntur: quas Turcarum rex, is qui Constantinopolim
    aetate nostra coepit vi, muneris magni loco a senatu missas habuit,
    Hermolaus. Patavinae saginatae libras sedecim pondere exuperant, Grapaldus.
    Quidam Germanice circumscribentes interpretantur, groß Welsch hennen, id
    est grandes Italicas gallinas. Nos tales habemus gallinaceos, altis cruribus,
    absque cauda. Grande genus gallinaceorum, quod pedibus ad pectus usque
    sublatis incedit, plumis ex auro fulvis, patrum memoria in Germaniam ex
    proximis provinciis advectum est. Videntur autem Medici. quanquam non Media
    modo, verum Boeotiae civitas Tanagra et Rhodus Chalcisque insulae insignes
    corpore suffecerunt. unde istos vel Medicos vel Tanagricos vel Rhodios vel
    Chalcidicos appellare licebit. Vulgus Longobardicos nuncupat. pauci a
    villicis educantur quod parum foecundi sint, Gyb. Longolius.
: Antiqui ut Thetin Thelin dicebant, sic
    Medicam Melicam vocabant. Hae primo dicebantur, quia ex Media propter
    magnitudinem erant allatae, quaeque ex his generatae postea propter
    similitudinem, Varro et Festus. Turnerus Gallum Medicum interpretatur
    Anglice a bauncok, vel a cok of kynde. Medicae, generi villatico
    adscribuntur, propter magnitudinem in Italiam translatae. Cuiusmodi
    Patavinae modo sunt, Pulverariae cognominatae a vico, ubi grandissimae ac
    spectabiles maxime nascuntur: quas Turcarum rex, is qui Constantinopolim
    aetate nostra coepit vi, muneris magni loco a senatu missas habuit,
    Hermolaus. Patavinae saginatae libras sedecim pondere exuperant, Grapaldus.
    Quidam Germanice circumscribentes interpretantur, groß Welsch hennen, id
    est grandes Italicas gallinas. Nos tales habemus gallinaceos, altis cruribus,
    absque cauda. Grande genus gallinaceorum, quod pedibus ad pectus usque
    sublatis incedit, plumis ex auro fulvis, patrum memoria in Germaniam ex
    proximis provinciis advectum est. Videntur autem Medici. quanquam non Media
    modo, verum Boeotiae civitas Tanagra et Rhodus Chalcisque insulae insignes
    corpore suffecerunt. unde istos vel Medicos vel Tanagricos vel Rhodios vel
    Chalcidicos appellare licebit. Vulgus Longobardicos nuncupat. pauci a
    villicis educantur quod parum foecundi sint, Gyb. Longolius.
[10] Corollarium in Dioscoridem (1516) gallinaceus ccliii - Nam medicae a media quasi medicae generi villatico ascriptae sunt: propter magnitudinem in Italiam translatae: cuiusmodi Patavinae modo sunt: Pulverariae cognominatae a vico ubi grandissimae, ac spectabiles maxime nascuntur: quas Turcarum rex is: qui Constantinopolim aetate nostra coepit: vi muneris magni loco a senatu missas habuit.
[11] Conrad Gessner Historia
    Animalium III (1555), pag. 381: Circa Tarnasari urbem Indiae gallos
    gallinasque proceriores vidisse memini quam usquam alibi, Ludovicus
    Patritius. – Per Ludovicus Patritius vedi Lodovico de Vathema .
    – Aldrovandi si permette di triplicare la mole di questi polli, mentre la
    fonte – e conviene credere a Gessner – si limita a dire che si tratta di
    galli e galline più grandi di quelli visti in qualsiasi altra località. A
    mio avviso Aldrovandi - come è suo solito - ha ciurlato nel manico. Non
    fornisce la fonte di questi polli giganti del Tarnasari, così nessuno può
    contestarlo circa la triplicazione della loro mole.
.
    – Aldrovandi si permette di triplicare la mole di questi polli, mentre la
    fonte – e conviene credere a Gessner – si limita a dire che si tratta di
    galli e galline più grandi di quelli visti in qualsiasi altra località. A
    mio avviso Aldrovandi - come è suo solito - ha ciurlato nel manico. Non
    fornisce la fonte di questi polli giganti del Tarnasari, così nessuno può
    contestarlo circa la triplicazione della loro mole.
[12] Peter Martyr is Pietro Martire d’Anghiera (1457-1526). He wrote one of the earliest books of travel in the New World: De orbe novo Petri Martyris Anglerii Mediolanensis...Decades Octo, diligenti temporum observatione et utilissimis annotationibus illustratae, suoque nitori restitutae, labore et industria Richardi Haklvytt (Parisiis, Apud Guillelmum Avvray, 1587). This and the edition of 1530 are the only complete editions of the Latin text. There is an English translation by Francis Augustus MacNutt (New York, Putnam, 1912). Aldrovandi refers to the book as De Rebus Oceani. (Lind, 1963)
[13] La natura degli animali, XV, 20: Vi è una località vicino alla città di Tessalonica, in Macedonia, chiamata Nibas. I galli che vivono qui non lanciano il loro caratteristico canto, ma restano sempre silenziosi. Ed è per questo che quando una cosa è ritenuta impossibile, si cita abitualmente quel proverbio che dice: ‘avrai questo quando i galli di Nibas canteranno’. (traduzione di Francesco Maspero, 1998)
[14] La referenza segnalata da Aldrovandi è il De natura animalium III,20. Francesco Maspero (1998) precisa invece trattarsi del frammento 187. In effetti si tratta del frammento 187, come dimostra il ritaglio tratto da Theophrasti Eresii opera, quae supersunt, omnia graeca recensuit, latine interpretatus est Fridericus Wimmer (Parisiis, Editore Ambrosio Firmin Didot, 1866):

È verosimile che Aldrovandi abbia fatto riferimento a un’opera pubblicata nel 1522 a Lione, nella quale forse è contenuto il frammento 187 di Teofrasto: Aristotelis et Theophrasti Historiae: cum de natura animalium, tum de plantis & earum causis, cuncta fere, quae Deus opt. max. homini contemplanda exhibuit, ad amussim complectentes: nunc iam suo restitutae nitori, & mendis omnibus, quoad fieri potuit, repurgatae: cvm indice copiosissimo: ex quo superfluum quod erat, decerpsimus: quod uero necessarium nobis uisum est, superaddidimus. Lugduni: Apud Gulielmum Rouillium, 1552. Translation of Aristotle's [Peri ta zoia istoriai, Peri zoion morion, Peri zoion geneseos, Peri zoion kineseos, Peri zoion poreias (romanized form)]; and Theophrastus' [Peri phuton istorias, Peri phuton aition (romanized form)] Location: Hancock in Special Collections Q155.A716 1552.
[15] La natura degli animali, III,38: Teofrasto dice che i galli non cantano nelle zone palustri e dove soffia un vento eccessivamente umido. Il lago di Feneo [città dell’Arcadia] non produce pesci. E lo stesso scrittore afferma che, dato che è fredda la costituzione fisica delle cicale, esse cantano quando vengono riscaldate dal sole. (traduzione di Francesco Maspero, 1998)
[16] Itinerarium Fratris
    Odorici de Foro Julii, Ordinis Fratrum Minorum, de mirabilibus Orientalium
    Tartarum (1330). “Partendomi
    di questa terra [dall’odierna Quanzhou] venni verso oriente a una città
    che si chiama Fozo, che gira ben trenta miglia: Quivi sono i maggiori galli
    del mondo, e le galline bianche come neve: ma non ànno penne, ma lana a
    modo di pecore.” (Memoriale Toscano, 33) - La citazione precedente
    di Aldrovandi è chiaramente tratta dal Milione di Marco Polo: “E
    havvi belle donne, e havvi galline che non hanno penne, ma peli come gatte,
    e tutte nere, e fanno uova come le nostre, e sono molto buone da
    mangiare.” (cxxxiv Del
    reame di Fugiu - Il Milione, versione toscana della Crusca)
    - Si veda pagina 339 .
.