Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallo Gallinaceo
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Iura
decrepitorum gallorum prosunt [394] asthmati et defectum cordis
patientibus, Albertus. |
I
brodi preparati con galli decrepiti giovano all’asma e ai pazienti con
insufficienza cardiaca, Alberto Magno |
Amatus
Lusitanus pro muliere quadragenaria, quae maximo dolore ab ore
ventriculi ad imum pectinem cruciabatur, febricitabat, vomebat, nec
quicquam alvo reddebat, post caetera remedia, ius galli praescripsit
huiusmodi. Gallum veterem quatuor ad minimum annorum, defatigatum
interfice, et exenterato immitte, salis gemmae drachmas tres, seminis
cnici, polypodii de quercu recentis et contusi, ana unciam unam, seminis
dauci, anethi, am<m>eos, ana semunciam. turbith drachmas tres.
misce et in libris duodecim aquae fiat decoctio ad medias, Huius
decoctionis (inquit) uncias sex ieiuna bibebat: et ex eadem interdum
clyster parabatur, quibus alvus secessit, ac dolor ex toto levatus est.
Alypon ad purgationem datur e gallinaceo iure, Plinius[1].
Lathyridis grana stomachum laedunt, itaque inventum est, ut cum pisce
aut iure gallinacei sumerentur, Idem[2].
Alvo solvendae Mercurialis decoquitur quantum manus capiat, in duobus
sextariis aquae ad dimidias, bibitur sale et melle admixto, nec non cum
ungula suis aut gallinaceo decoctum salubrius, Plinius[3].
Heliotropii tricocci illitum semen, et potum in iure gallinacei decoctum,
aut cum beta et lente, spinae ac lumborum sanguinem corruptum trahit,
Idem[4].
Clyster ad omnem colicam ex descriptione Io. Goevroti[5]
medici regis Galliarum. Gallus quem vetustissimum inveneris, virgis
verberatus decolletur, et in situlam aquae inijciatur. deplumati
exenteratique ventri immittantur haec medicamenta: Anisi, {foeniculi}
<faeniculi>, cumini, polypodii, seminis {cneci} <cnici>[6],
singulorum semuncia. turpeti, senae, agarici in subtili
linteo ligati, de singulis drachmae binae. florum {chamaemali} <chamaemeli>[7]
manipulus. decoquantur usque ad ossium separationem. Huius decocti libra
cum oleis de anetho et de {chamaemalo} <chamaemelo> (duabus vel
tribus unciis utriusque) et duobus ovi vitellis misceatur, fiatque
clyster, qui tepidus ventriculo vacuo exhibeatur. |
Amatus
Lusitanus |
¶ Chiron[8]
Centaurus pro remedio malidis[9]
sive pestilentiae iumentorum, praecipit catulum lactentem vivum in aqua
ferventi missum ac depilatum ita decoqui, ut ossa separentur a carne:
quibus diligenter ablatis, eius caro cum aqua in qua decocta fuerit,
liquamine optimo, vino veteri et oleo et pipere cum melle condita, usque
ad sextarium debere servari, ac singulis animalibus binas cotylas
tepefactas donec ad sanitatem perveniant, diebus singulis dari per
fauces. De gallo quoque gallinaceo albo eadem quae de catulo observanda
demonstrat, Vegetius 1.17. Idem remedium Absyrtus in Hippiatricis[10]
describit capite 128. enchymatismum catharticum, id est infusionem
purgatoriam appellans, nec aliud admiscens, sed solum catulum aut gallum
in aqua discoquens. Contra malidem humidam equo infunditur per os
ptisana ex avena percolata, cui incoctus sit canis κουτάβιος[11]
(malim γαλαθηνὸς,
id est lactens, ut supra) bene purgatus et depilatus: sin minus,
gallina, Hierocles. Gallina alba cocta cum decem cepis albis, et cum
manipulo de aluiule[12],
donec bene cocta sit et comedatur, et bibatur aqua, addit in
appetitu coitus, Rasis ni fallor. |
¶
Il Centauro Chirone |
¶ Ius ex
gallinaceis potum praeclare medetur contra morsus serpentium, Plinius[13].
Ius gallinaceorum coquitur aliquando cum remediis astringentibus ad
dysenteriam, et cum lacte ad ulcera vesicae, Avicenna. Plinius[14]
etiam simpliciter ius e gallinaceo (iuniore nimirum, ut supra monuimus,)
dysentericis mederi scribit. In febri {h}epiala[15],
in qua exteriora calent et frigent interiora, iis cibis utere qui {haemitritaeo}
<hemitritaeae>[16]
phlegmaticae conveniunt. Gallus antiquus post longam cum altero
dimicationem occidatur: coquaturque cum hordeo, passulis enucleatis,
pulegio, hyssopo, thymo et violis: tempereturque cum oxymelite acri.
propinato quantum uno haustu sorbere possit aeger, Brudus Lusitanus. Et
rursus pro eadem febri cum a simplici pituita dependet, praesertim in
homine frigidae naturae: Senescentem gallum (inquit) praedicto modo
defatigatum, parato ad hunc modum: Chamaemeli[17]
manipulum sesqui: ficuum aridarum, passularum enucleatarum, singulorum
manipulum: hordei ab uno cortice exuti manipulos tres, coquito
sufficienter et colato. Cum libra huius iuris misceto adipis anatis
recentis uncias tres, aceti albi e pulegio unciam, salis parum. bulliant
iterum donec permisceantur. Dato calidum, quantum uno haustu sorbere
possit, efficacissimum est ad crassos humores et lentos febrem
generantes. Idem Brudus passim in opere suo de victu febricitantium,
diversa remedia cum gallinis aut pullis coquenda praecipit, febribus
diversis salubria, ut cucurbitam, pruna, uvam acerbam etc. quae propter
prolixitatem omittimus. |
¶
Il bere brodo di pollo è una cura meravigliosa contro il morso dei
serpenti, Plinio. Il brodo di pollo talora come antidissenterico viene
fatto cuocere con rimedi astringenti, e con del latte contro le
ulcerazioni della vescica, Avicenna |
¶ Gallinacea
iura salubriter bibuntur, ubi sumpti veneni suspicio est, nam alvum
subducunt, et stomachum resolventia proniorem ipsum ad vomitionem
reddunt: et venenorum acrimonias hebetant: atque meatus obstruentia,
celerem virium (veneni) penetrationem inhibent, Dioscorides: cum ad hunc
usum non tantum haec iura nominasset, sed etiam pisces praepingues,
vetustas carnes pinguesque, et quae adipe aut recenti butyro parantur.
¶ His qui toxicum biberint, iusculum pulli gallinacei pinguis
absorbendum dato postquam vomuerint, Aetius. |
¶
I brodi di pollo vengono bevuti con effetti benefici quando esiste il
sospetto che è stato ingerito un veleno, infatti fanno smuovere
l’intestino, e avendo azione liberatrice sullo stomaco lo rendono più
predisposto a vomitare: e smorzano l’effetto irritante dei veleni: e
siccome ostruiscono le vie d’accesso, inibiscono la rapida
penetrazione dei poteri devastanti (del veleno), Dioscoride |
¶ Veneficiis
ex mustela sylvestri factis, contrarium est ius gallinacei veteris large
haustum: peculiariter contra aconitum, addi parum salis oportet, Plinius[18].
Pinguis gallinae ius contra aconitum bibitur, Galenus libro 2. de
antidotis et Nicander. Dioscorides[19]
adversus idem malum {lixiviam} <lixivium>[20]
laudat cum vino et gallina {decoctam} <decoctum>. Ius salsum ex
gallina vel ansere auxiliatur illis qui coriandrum sumpserint post
vomitionem irino oleo concitatam, Dioscor.[21]
Gallinae pinguis de pectore caro cocta, vel iusculum inde potum remedio
est contra dorycnium[22],
Nicander et Dioscorides. |
¶
Contro i veleni preparati con la donnola |
¶ Caro
gallinarum claritatem vocis efficit, Avicenna. Adversus exitum ani (resolutionem
vel tenesmum) pullam gallinaceam assam edito, Obscurus. Cimicum natura
contra serpentium morsus [395] et praecipue aspidum valere dicitur: item
contra venena omnia {argumentum, quod dicunt} <, argumento, quod dicant> gallinas
quo die cimices ederint, non interfici ab aspide: carnes quoque earum
percussis plurimum prodesse, Plinius[23]. |
¶
La carne delle galline rende squillante la voce, Avicenna. Per
l’orifizio anale (in caso di incontinenza o di tenesmo) mangia una
pollastra arrosto, uno sconosciuto. Si dice che i componenti delle
cimici |
[1] Naturalis historia XXVII,22: Alypon cauliculus est, molli capite, non dissimile betae, acre gustu ac lentum mordensque vehementer et accendens. Alvum solvit in aqua mulsa addito sale modico. Minima potio II drachmarum, media IIII, maxima VI, eximia purgatione quibus datur e gallinaceo iure. – L’aggettivo greco álypos significa senza dolore, senza affanni; il sostantivo neutro álypon identifica la Globularia alypum.
[2] Naturalis historia XXVII,95: Lathyris folia habet multa lactucae similia, tenuiora, germina multa, in quibus semen tuniculis continetur, ut capparis, quae cum inaruere, eximuntur grana piperis magnitudine, candida, dulcia, facilia purgatu. Haec vicena in aqua pura aut mulsa pota hydropicos sanant; trahunt et bilem. Qui vehementius purgari volunt, cum folliculis ipsis sumunt ea, nam stomachum laedunt; itaque inventum est ut cum pisce aut iure gallinacei sumerentur.
[3] Naturalis historia XXV,41: Alvo quidem solvendae vel in febri decoquitur quantum manus capiat in II sextariis aquae ad dimidias; bibitur sale et melle admixto nec non cum ungula suis aut gallinaceo decocta salubrius.
[4] Naturalis historia XXII,60-61: Alterum genus, quod tricoccum appellavimus et alio nomine scorpiuron vocatur, foliis non solum minoribus, sed etiam in terram vergentibus. Semen ei est effigie scorpionis caudae, quare nomen. Vis ad omnia venenata et phalangia, sed contra scorpiones praecipue inlita. Non feriuntur habentes, et si terram surculo heliotropii circumscribat aliquis, negant scorpionem egredi, inposita vero herba aut uda omnino respersum protinus mori. Seminis grana quattuor pota quartanis prodesse dicuntur, tria vero tertianis, vel si herba ipsa ter circumlata subiciatur capiti. [61] Semen et venerem stimulat, cum melle panos discutit. Verrucas hoc utique heliotropium radicitus extrahit et excrescentia in sedibus. Spinae quoque ac lumborum sanguinem corruptum trahit inlitum semen et potum in iure gallinacei decoctum aut cum beta et lente. Cortex semine liventibus colorem reddit. Magi heliotropium in quartanis quater, in tertianis ter adligari iubent ab ipso aegro precarique eum, solutum se nodos liberatum, et iacere non exempta herba.
[5] Sommaire de toute médecine et chirurgie (1530)
[6] Lo κνίκος di Dioscoride, in latino cnicus, dovrebbe corrispondere al cartamo, Carthamus tinctorius.
[7] Camomilla, dal greco chamaímëlon, melo terrestre, mela nana, per l'affinità dell'odore con certe mele.
[8] Il riferimento è alla Mulomedicina Chironis, un trattato anonimo di veterinaria - o compilazione ippiatrica - in 10 libri del IV secolo dC circa. Mulomedicina (medicina del mulo) era il nome dato dai Romani all’arte veterinaria.
[9] Il sostantivo femminile greco mâlis, al genitivo mâlios, significa malandra, malattia dei giumenti.
[10] Vedi il lessico alla voce
Ippiatri.
[11] Koutábios è
assente nei lessici greci, anche in quello di Gessner. Nella traduzione
degli Hippiatrica curata da Jean Ruel
koutábios dovrebbe corrispondere a posteri, ma non si capisce
cosa significhi: se è il cane che verrà descritto successivamente (e
nessun cane viene descritto nel successivo testo di Ierocle) oppure se si
tratta di un cane di poco conto, il che contrasta con galathënòs
preferito da Gessner. - Veterinariae medicinae libri II - Liber I - Hierocles
de malide sicca, humente, articulari, et intercute - His itaque cibos
omne genus ad satietatem convenit obicere. Cremorem quoque colatae ptisanae
in quo decocta sit avena, vel in eo maxime posteri canis artus incoquantur,
qui pilis bene repurgatus sit, et glaber undique reddatur. Quae si non
adsint, in vicem substituatur gallina, dein aqua calida prolavatur.
Traduzione di Jean Ruel (Parisiis, 1530) – Per risolvere il busillis
basterebbe avere a portata di mano e di portafoglio il Corpus
hippiatricorum Graecorum!
[12] I
messaggi di posta elettronica di Marie Josèphe Moncorgé sono sempre
preziosi. Le avevo chiesto se per caso sapesse cosa fosse l’irreperibile aluiule.
Il problema rimane irrisolto, nonostante mi abbia così risposto in data 8
ottobre 2005: “D'après
Liliane Plouvier (historienne belge spécialisée dans l'histoire de l'alimentation),
elle n'a jamais rencontré le mot aluiule, mais des orthographes voisines
qui pourraient être traduites soit par aunée (Inula helenium),
soit par jujube [giuggiolo
].
Il s'agit d'hypothèses et non de certitudes, bien sûr. Le regimen sanitatis de Salerne dit: "Enula campana
reddit praecordia sana". C'est une panacée des voies digestives. Si la
recette a une inspiration arabe, elle propose plutôt la jujube, qui est
laxative. À vous de juger ce qui convient le mieux (sans certitudes) pour
une recette qui veut remplacer le viagra: vous avez plus de compétences médicales
que moi ! – Cordialement, Marie Josèphe Moncorgé.”
[13] Naturalis historia XXIX,78: Carnibus gallinaceorum ita, ut tepebunt avulsae, adpositis venena serpentium domantur, item cerebro in vino poto. Parthi gallinae malunt cerebrum plagis inponere. Ius quoque ex iis potum praeclare medetur, et in multis aliis usibus mirabile.
[14] Naturalis historia XXX,57: Ius ex gallinaceis isdem medetur, sed veteris gallinacei vehementius salsum ius alvum ciet.
[15] Febbre
con brividi: da ëpialéø = ho la febbre; ëpíalos = febbre
con brividi. Per l’ubicazione di questa febbre rispetto alle altre antiche
e fantasmagoriche febbri può essere utile dare uno sguardo al Lignum
febrium.
[16] Febbre
semiterzana, cioè di due giorni e mezzo, da hëmitritaîos pyretós:
Ippocrate, Galeno. (Lorenzo Rocci) Hëmitritaîos è
un aggettivo e non un sostantivo, per cui il termine latino haemitritaeo usato
come sostantivo dovrebbe essere errato, visto che oltretutto è seguito da
un aggettivo al femminile: phlegmaticae. A questo termine semigreco è quindi sottinteso pyretós. - Io
non ho letto il relativo testo dei due medici greci, ma propenderei per una
febbre che dura un giorno e mezzo. Il significato di febbre terzana e
quartana, caratteristiche della malaria, non è che queste febbri durano
rispettivamente tre e quattro giorni, ma che compaiono ogni terzo giorno (un
giorno di febbre, uno di apiressia, uno di febbre) oppure ogni quarto giorno
(febbre, due giorni di apiressia, febbre). Nel XXI secolo non ho mai sentito
parlare di febbre semiterzana. Nel mio frondosissimo e antico Lignum
febrium - appeso a una parete della scala – la sequenza, a partire dal
tronco febris è la seguente:– putrida - intermittens_discreta
– periodica che si triforca nei rami quartana, quotidiana,
terciana. Dal ramo terciana si stacca il ramoscello hemitriteus
che si intreccia a formare un’aureola con una febbre quotidiana che si
stacca da un’altra suddivisione del ramo putrida. L’hepiala
è il rametto terminale di questa seconda quotidiana. Avete ragione!
Per capirci qualcosa, date uno sguardo all’intricatissimo Lignum
febrium.
[17] Camomilla, dal greco chamaímëlon, melo terrestre, mela nana, per l'affinità dell'odore con certe mele.
[18] Naturalis historia XXIX,103: Veneficiis ex mustela silvestri factis contrarium est ius gallinacei veteris large haustum; peculiariter contra aconita addi parum salis oportet.
[19] VI,7 in Pierandrea Mattioli Commentarii in libros sex Pedacii Dioscoridis Anazarbei De Materia Medica, 1554.
[20] La lisciva nel latino del 1500 doveva essere un vocabolo femminile, come attestato anche nel testo di Pierandrea Mattioli – e quindi di Jean Ruel: [...] lixiviaque cum gallina, et vino decocta [...].
[21] VI,9 in Pierandrea Mattioli Commentarii in libros sex Pedacii Dioscoridis Anazarbei De Materia Medica, 1554.
[22] Difficile identificare
questa pianta anche per Pierandrea Mattioli. Il nome deriva
dal greco δόρυ che significa fusto di albero, lancia, e pare fosse il veleno in cui si
intingevano le punte delle lance. Dioscoride ne parla in IV,70 e dice che
veniva anche chiamato halicacabon, che era l’alchechengi
.
Ma l’alchechengi non è velenoso. – Per Nicandro in Alexipharmaca
equivaleva alla melissa
- μελισσόφυλλον,
foglia per le api – anch’essa non velenosa.
[23] Naturalis historia XXIX,61: [...] cimicum, animalis foedissimi et dictu quoque fastidiendi, natura contra serpentium morsus et praecipue aspidum valere dicitur, item contra venena omnia, argumento, quod dicant gallinas, quo die ederint, non interfici ab aspide, carnesque earum percussis plurimum prodesse.