Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallina
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Ad idem,
Comminutam Laconicam testam ac furfuri mistam laevigatamque [426] vino
eis propone, aut ipsius testae contritae acetabulum unum duobus
choenicibus furfuris miscens, edendum dato. Sunt qui ad eundem effectum
alimento minium[1]
(μίλτον, rubricam, Cornarius)
permisceant, Leontinus. Gralegae (Rutae caprariae) semen dicunt
mirabiliter foecunditatem gallinarum augere, Crescentiensis[2]. Gallinis quae ova
parere nequeunt, gith dato, Obscurus. Gallinae semine cannabis pastae,
per totam hyemem ova pariunt, quod et urticae semen facere certum est,
Brasavola. Atqui Symeon Sethi, cannabis semen in homine genituram
exiccare scribit instar caphurae. Urticae siccantur, atteruntur manibus,
servantur in hyemem, et in aqua fervefiunt pro gallinarum cibo per
hyemem, ut inde foecundiores reddantur. Sunt qui furfuribus coctis tanta
crassitie, quanta sumi a gallinis poterunt, matura urticae semina
immiscent: et sic eas per hyemem incalescere et foecundiores fieri aiunt.
Sed de alimentis quae horum alitum foecunditatem augent, inferius etiam
in mentione de cibis earum dicetur. Aliqui viscum etiam pro gallinis
coquunt. Visci quidem pabulo foecunditatem dari cuicunque animali
sterili arbitrari nonnullos, author est Plinius[3].
Gallinarum quae absinthium edunt, ova, amariuscula fiunt, Matthaeolus. |
For
the same purpose – so that large eggs are laid - give them some
Laconian |
DE
INCUBATIONE: |
ABOUT
THE INCUBATION: |
Ova quae
incubanda subiicies, potius
{e vetulis sunto, quam e pullastris} <vetulis quam pullastris>, Varro[4].
Aptissima sunt ad excludendum recentissima quaeque, possunt tamen etiam
requieta supponi, dum ne vetustiora sint quam dierum decem, Columella[5].
Ova incubari infra decem dies {a}edita utilissimum. vetera aut
recentiora infoecunda, Plinius[6].
Ova decem dierum bene foventur, et pauciorum usque ad ova quatriduana.
quae infra aut supra hoc tempus sunt, minus valere probantur, Albertus.
Ova plena sint, atque utilia, (foecunda, Albertus) nec ne, animadverti
aiunt posse, si miseris in aquam: quod inane natat, plenum desidit. Qui,
ut hoc intelligant, concutiunt, errare, quod in eis vitales venas
confundunt[7].
In iis idem aiunt, cum ad lumen sustuleris, quod perlucet, id esse
ob< >inane, Varro[8], Florentinus et Plinius[9].
Plura vide supra in C. ubi de ovis urinis dictum est, et inferius ubi de
incubatione scribetur. Ova ad incubationem eliguntur, in quibus Soli
obtentis semen galli apparet. tum a septem dierum incubitu iterum
inspiciuntur: et si quod est quod Soli obtentum non appareat alteratum,
eijcitur tanquam subventaneum et inutile, Albertus. Sed alii (ut infra
recitabimus, ubi de cura incubantium sermo erit) versus Solem an semen
galli appareat contemplari solent, non in iis ovis quae ad incubationem
initio deliguntur, sed quae per aliquot dies incubitum iam pertulerunt.
Cum quis volet quamplurimos mares excludi, longissima quaeque et
acutissima ova subiiciet: et rursus cum foeminas, quam rotundissima,
Columella[10].
Vide supra in C. In supponendo ova observant, ut sint numero imparia,
Varro, Plinius, Palladius et Florentinus.[11] |
The
eggs you will set for incubation are preferably set under somewhat old
hens rather than pullets, Varro |
¶ Quae velis
incubet, negant plus vigintiquinque oportere ova incubare, quamvis
propter foecunditatem peperit plura, Varro et Plinius[12].
Mulieres nostrae ultra septendecim vel novendecim ova non supponunt,
Crescentiensis. Numerus ovorum quae subijciuntur, impar observatur, nec
semper idem: nam primo tempore, id est mense Ianuario quindecim, nec
unquam plura subiici debent, Martio XIX.
nec his pauciora. unum et viginti Aprili. tota deinde aestate
usque in calendas Octobris totidem. Postea supervacua est huius rei
cura, quod frigoribus exclusi pulli plerunque intereant, Columel.[13]
A calendis Novembris gallinis ova supponere nolito, donec bruma
conficiatur. In eum diem ternadena subijcito aestate tota, hyeme
pauciora, non tamen infra novena, Plinius[14]. |
¶
That hen you want to be broody they say that it is not worthwhile that
she broods more than 25 eggs, even if because of fertility she laid more
of them, Varro and Pliny. Our women don't set for incubation more than
17 or of 19 eggs, Pier de' Crescenzi. The number of eggs set under the
broody hen has to be odd and not always the same: in fact, in the first
period, that is in the month of January, 15 have to be put and never
more, in March 19 and not less than this number. In April 21. Then as
many for the whole summer up to calends of October. Afterward it is
useless to devote ourselves to this activity because the chicks born
during the cold generally die, Columella. Starting from calends of
November don't put eggs for incubation under the hens up to when the
winter is not ended. Toward this period and for the whole summer put for
incubation 13 at a time, when it is cool a little less, nevertheless not
less than 9 at a time, Pliny. |
Supponantur
gallinae, foecundae[15]
quidem non plura quam vigin<ti>tria ova, pauciora vero non tali:
scilicet pro uniuscuiusque natura, Florentinus. Fere autem, cum primum
partum consummaverint, gallinae incubare cupiunt ab Idibus Ianuariis,
quod facere non omnibus permittendum est, quoniam quidem novellae magis
edendis, quam excubandis ovis utiliores sunt. Inhibeturque cupiditas
incubandi pinnula per nares traiecta. Veteranas igitur aves ad hanc rem
eligi oportebit, quae iam saepius id fecerint, moresque earum maxime
pernosci, quoniam aliae melius excubant, aliae editos pullos commodius
educant. At e contrario quaedam et sua et aliena ova comminuunt, atque
consumunt, quod facientem protinus submovere conveniet, Columella[16].
Ova subijciantur, non quidem iis quae florent aetate, aut parere
possunt, gallinis, sed provectioribus, vigent enim atque florescunt
anniculae ad emissiones (partiones) ovorum, potissimum autem bimae sed
minus quae sunt seniores, Florentinus. Appositissimae ad partum sunt
anniculae aut bimae, Varro[17].
Gallinae incubationi destinandae, rostra aut ungues non habeant acutos.
tales enim debent potius in concipiendo occupatae esse, quam incubando,
Idem. Quae non secus quam gallinacei calcaribus spiculatis armantur,
cavendum est ne eae incubent. pertundunt enim ova, Florentinus. Oportet
qua die subditurus es ova, non unam tantum gallinam, sed tres
superponere aut quatuor, Idem. |
They
are put for incubation under a fertile hen no more than 23 eggs, but
less if she is not such: that is, according to the nature of every one,
Florentinus. But when they have done the first laying period, the hens
wish to brood, beginning from the Ides of January – January 13th; but
we have not to allow all of them to do this; in fact, young hens are
more suitable for laying eggs than for hatching them. And the brooding
desire is inhibited passing a small feather through nostrils. Insofar
for brooding we have to choose the veteran ones, who already did this
many times; and we have to know very well their behavior, because some
are better in brooding, others raise in more suitable way the chicks
when born. But on the contrary there are some hens breaking both their
eggs and those of someone else, and they devour them, and it will be
worthwhile to immediately do away with her carrying out this, Columella.
The eggs have to be put under not to those hens being in the pick of
their age or who can lay them, but to those of more advanced age, in
fact those one year old are at the height and in the pick of production
(of laying) of eggs, above all those two years old, but less the older
ones, Florentinus. They are awfully suitable for laying those one year
or two years old, Varro. The hens who have to be devoted to incubation
must not to have sharp beak or toenails. In fact these ones have to be
preferably employed for laying than for brooding, still Florentinus.
Those armed with anything else but sharpened spurs like a rooster, we
have to watch out that don't start to be broody. In fact they pierce the
eggs, Florentinus. It is necessary that the day when you will put the
eggs for incubation, you put above not only a hen but three or four,
still Florentinus. |
¶ Frigoribus
exclusi pulli plerunque intereunt. Plerique tamen et ab aestivo
solstitio non putant bonam pullationem, quod ab eo tempore etiam si
facilem educationem habent, iustum tamen non capiunt incrementum. Verum
suburbanis locis, ubi a matre pulli non exiguis {preciis}
<pretiis> veneunt, nec plerunque intereunt, probanda est aestiva
educatio, Columella[18].
Aiunt optimum esse partum {aequinoctio [427] verno, aut autumnali} <ab
aequinoctio verno ad autumnale>. Itaque quae ante, aut postea
nata sunt, et etiam prima eo tempore, non supponenda, Varro[19]. |
¶
The chicks born during the cold, for the more they die. Most of breeders
doesn't hold for good even the production of chicks starting from summer
solstice, because beginning from this moment, even if they can easily be
raised, nevertheless they are not able to reach a suitable growth. But
in suburban farms, where the chicks just separated from broody hen are
sold at a no low price, and for the more they don't die, the summer
breeding is advisable, Columella. They say the best delivery is that
from the vernal until the autumnal equinox: Thus the eggs laid before or
after, and even the first ones laid at that time should not be set under
the hens for incubation, Varro. |
[1] Si opta per la traduzione di minium con carminio. Gli abituali significati di minium corrispondono a minio oppure a cinabro, ma essi implicano componenti a mio avviso tossici. Infatti il minio è un ossido salino di piombo e il cinabro è solfuro di mercurio. Invece il carminio è una sostanza colorante rossa innocua ricavata dalla cocciniglia (appartenente agli Insetti Emitteri della famiglia Coccidi), sostanza costituita principalmente da acido carminico mescolato con sostanze organiche azotate e sostanze minerali.
[2] Gessner deve aver tratto
il testo di de' Crescenzi da un'edizione latina di Ruralium commodorum
libri XII e magari da quella edita a Basilea nel 1548 che va sotto il
nome di De omnibus agriculturae partibus et de plantarum et animalium
generibus. Infatti nell'edizione del 1490 della traduzione italiana di Ruralia
commoda non ricorre la voce singola Gralega come invece avviene
nell'edizione latina del 1548, perlomeno nel libro VI dedicato alle erbe.
– Ecco il testo di de' Crescenzi: Gralega dicitur impinguare terram si
viridis vertatur in eam. Itidem dicitur quod eius semen mirabiliter facit
ovare gallinas. (liber VI, pag.
216 De omnibus agriculturae partibus et de plantarum et animalium
generibus, 1548)
[3] Plinio, parlando del visco: Naturalis historia XVI,251: Fecunditatem eo poto dari cuicumque animalium sterili arbitrantur, contra venena esse omnia remedio. tanta gentium in rebus frivolis plerumque religio est. - XXIV,12: Quidam et galbanum adiciunt pari pondere singulorum eoque modo et ad vulnera utuntur. unguium scabritias expolit, si septenis diebus illinantur nitroque conluantur. quidam id religione efficacius fieri putant prima luna collectum e robore sine ferro, si terram non attigerit; comitialibus mederi, conceptum feminarum adiuvare, si omnino secum habeant; ulcera commanducato inpositoque efficacissime sanari.
[4] L'edizione
Aldina del 1533,
forse quella usata da Gessner, contiene sia pullastris sia e
vetulis quam e pullastris § Il testo di Varrone delle edizioni moderne
non contiene né la parola pullastris, bensì pullitris, né
la preposizione e in grado di sovvertire ciò che un allevatore deve
fare. Ecco cosa dice la versione in mio possesso del Rerum rusticarum
III,9,9: Itaque quae ante aut post nata sunt et etiam prima eo tempore, non
supponenda; et ea quae subicias, potius vetulis quam pullitris, et quae
rostra aut ungues non habeant acutos, quae debent potius in concipiendo
occupatae esse quam incubando. Adpositissimae ad partum sunt anniculae aut
bimae. (a cura di Antonio Traglia - UTET - Torino - 1974) § Alcuni
codici hanno pullistris. § Ma il testo di Varrone citato da Gessner e presente nell'edizione Aldina
non ha assolutamente senso per un allevatore, per cui viene emendato.
[5] De re rustica VIII,5,4: Observare itaque dum edant ova et confestim circumire oportebit cubilia, ut quae nata sunt recolligantur, notenturque quae quoque die sunt edita, et quam recentissima supponantur gluttientibus (sic enim rustici appellant avis eas quae volunt incubare), cetera vel reponantur vel aere mutentur. Aptissima porro sunt ad excludendum recentissima quaeque. Possunt tamen etiam requieta subponi, dum ne vetustiora sint quam dierum decem.
[6] Naturalis historia X,151: Ova incubari intra decem dies edita utilissimum; vetera aut recentiora infecunda. Subici inpari numero debent. Quarto die post quam coepere incubari, si contra lumen cacumine ovorum adprehenso ima manu purus et unius modi perluceat color, sterilia existimantur esse proque iis alia substituenda. Et in aqua est experimentum: inane fluitat, itaque sidentia, hoc est plena, subici volunt. Concuti vero experimento vetant, quoniam non gignant confusis vitalibus venis.
[7] Tale
pregiudizio risale all’insegnamento di Aristotele (Hist.
an., VI, 3) secondo cui nel bianco di ogni uovo c’è come una goccia
di sangue da cui si sviluppa l’embrione del pulcino, al quale il tuorlo
offre il nutrimento. Plinio invece (N.
H., X, 148, 151) pensa che questa goccia di sangue sia nel tuorlo
stesso. (nota di Antonio
Traglia, utet, Torino, 1974)
– Si può aggiungere che non si tratta di un semplice pregiudizio, bensì
di una norma che oggi sappiamo essere dettata dalla biologia. Infatti non
conviene scuotere eccessivamente le uova che si vorrà mettere a covare, in
quanto l'embrione è in attesa del calore della chioccia per proseguire nel
suo sviluppo, il quale si è arrestato per
il brusco abbassamento della temperatura dopo che l'uovo è stato deposto. Vedi il lessico alla voce embrione
di pollo.
[8] Rerum rusticarum III,9,11: Curator oportet circumeat diebus interpositis aliquot ac vertere ova, ut aequabiliter concalefiant. Ova plena sint atque utilia necne, animadverti aiunt posse, si demiseris in aquam, quod inane natet, plenum desidit. Qui ut hoc intellegant concutiant, errare, quod vitale venas confundant in iis. Idem aiunt, cum ad lumen sustuleris, quod perluceat, id esse inane.
[9] Naturalis historia X,151: Ova incubari intra decem dies edita utilissimum; vetera aut recentiora infecunda. Subici inpari numero debent. Quarto die post quam coepere incubari, si contra lumen cacumine ovorum adprehenso ima manu purus et unius modi perluceat color, sterilia existimantur esse proque iis alia substituenda. Et in aqua est experimentum: inane fluitat, itaque sidentia, hoc est plena, subici volunt. Concuti vero experimento vetant, quoniam non gignant confusis vitalibus venis.
[10] De re rustica, VIII,5,11: Cum deinde quis volet quam plurimos mares excudi, longissima quaeque et acutissima ova subiciet, et rursus cum feminas quam rutundissima. – Plinio Naturalis historia X,145: Quae oblonga sint ova, gratioris saporis putat Horatius Flaccus. Feminam edunt quae rotundiora gignuntur, reliqua marem.
[11] È probabile che si tratti di dottrina neoplatonica. In realtà, nel campo musicale, Pitagora scoprì le consonanze musicali, ossia le proporzioni 2:1, 3:2 e 4:3, che rappresentano la lunghezza di corde corrispondenti all’ottava e l’armonia fondamentale (il cinque e il quattro). (Roberto Ricciardi) – Varrone Rerum rusticarum III,9,8: Quae velis incubet, negant plus XXV oportere ova incubare, quamvis propter fecunditatem pepererit plura. – Columella De re rustica VIII,5,8: Numerus ovorum quae subiciuntur inpar observatur nec semper idem. Nam primo tempore, id est mense Ianuario, quindecim nec umquam plura subici debent, Ma<rt>io novem nec his pauciora, undecim Aprili, tota deinde aestate usque in Kalendas Octobris tredecim. – Palladio Opus agriculturae I,27: Supponenda sunt his semper ova numero impari, luna crescente, a decima usque in quintadecimam.
[12] Naturalis historia X,150: Plus vicena quina incubanda subici vetant.
[13] De re rustica VIII,5,8: Numerus ovorum quae subiciuntur inpar observatur nec semper idem. Nam primo tempore, id est mense Ianuario, quindecim nec umquam plura subici debent, Ma<rt>io novem nec his pauciora, undecim Aprili, tota deinde aestate usque in Kalendas Octobris tredecim. Postea supervacua est huius rei cura, quod frigoribus exclusi pulli plerumque intereunt. – Il testo è tratto dall'edizione di Einaudi del 1977, ma questo codice usato da Einaudi dà i numeri nel vero senso della parola. Infatti la sequenza numerica fornita da Gessner è del tutto consona alla realtà e alle condizioni climatiche.
[14] Naturalis historia XVIII,231: A kal. Novemb. gallinis ova supponere nolito, donec bruma conficiatur. In eum diem ternadena subicito aestate tota, hieme pauciora, non tamen infra novena.
[15] Diversamente dalla fonte
qui usata da Gessner, la traduzione di Janus Cornarius (contenuta in Cassii
Dionysii Uticensis de agricultura libri XX,1543) è aderente alla realtà.
Infatti Cornarius non dà foecundae, bensì optimae, e questo optimae
può essere riferito a qualsivoglia caratteristica della gallina, e nel caso
specifico al suo carattere, che se è ottimo si comporterà ottimamente
durante la cova. Invece non si riesce a capire come mai una gallina feconda
debba essere anche una buona chioccia. Dimostrazione lampante è la gallina
Livorno e di qualsiasi altra razza ovaiola: più una gallina fa uova meno
insorge in lei l'istinto di cova. – La conferma l'abbiamo dal testo di
Florentino tratto da Geoponica sive Cassiani Bassi Scholastici De re
rustica eclogae (Henricus Beckh Teubner, 1994): Ὑποτίθεται τῇ
μὲν ἀγαθῇ
ὄρνιθι μὴ
πλέον τῶν κγʹ
ὠῶν [...] – In genere, per dire fecondo, in greco
si usa l'aggettivo γόνιμος, mentre
ἀγαθός esprime buono in senso morale,
riferito ovviamente a una persona, ma che possiamo benissimo attribuire
anche a una gallina dal carattere tranquillo. Anche se calmo, tranquillo, si
dice ἀόργητος, da ὀργάω
che significa essere smanioso o eccitato come colui che è prossimo
all'orgasmo. Si ricordi ciò che ci insegnarono in liceo: ἀνήρ
καλός κἀγαθός,
uomo bello e buono, cioè, uomo dabbene, eccellente, perfetto, riferito alle
caratteristiche pretese in un cittadino. – Il colpevole di questa
disquisizione altri non è che Andrés de Laguna Geoponica libri XIII-XX
(1541): Disponantur autem gallinae, foecundae quidem, non plura quam
vigintitria ova [...]. Laonde per cui si emenda il decurtato vigintria
di Gessner con l'ineccepibile vigintitria di Andrés de Laguna.
[16] De re rustica VIII,5,5-6: [5] Fere autem cum primum partum consummaverunt gallinae, incubare cupiunt ab Idibus Ianuariis. Quod facere non omnibus permittendum est, quoniam quidem novellae magis edendis quam excudendis ovis utiliores sunt, inhibeturque cupiditas incubandi pinnula per nares traiecta. [6] Veteranas igitur avis ad hanc rem eligi oportebit, quae iam saepius id fecerint, moresque earum maxime pernosci, quoniam aliae melius excudant, aliae editos pullos commodius educent. At e contrario quaedam et sua et aliena ova comminuunt atque consumunt, quod facientem protinus summovere conveniet.
[17] Rerum rusticarum III,9,9: Itaque quae ante aut post nata sunt et etiam prima eo tempore, non supponenda; et ea quae subicias, potius vetulis quam pullitris, et quae rostra aut ungues non habeant acutos, quae debent potius in concipiendo occupatae esse quam incubando. Adpositissimae ad partum sunt anniculae aut bimae.
[18] De re rustica VIII,5,8-9: Postea supervacua est huius rei cura, quod frigoribus exclusi pulli plerumque intereunt. [9] Plerique tamen etiam ab aestivo solstitio non putant bonam pullationem, quod ab eo tempore, etiam si facile educationem habent, iustum tamen non capiunt incrementum. Verum suburbanis locis, ubi a matre pulli non exiguis pretiis veneunt, probanda est aestiva educatio.
[19] Si emenda in base al testo edito dalla utet nel 1974 e che è il seguente: ab aequinoctio verno ad autumnale. Infatti il testo di Varrone citato da Gessner non ha assolutamente senso. – Varrone Rerum rusticarum III,9,9: Optimum esse partum ab aequinoctio verno ad autumnale. Itaque quae ante aut post nata sunt et etiam prima eo tempore, non supponenda; et ea quae subicias, potius vetulis quam pullitris, et quae rostra aut ungues non habeant acutos, quae debent potius in concipiendo occupatae esse quam incubando. Adpositissimae ad partum sunt anniculae aut bimae.