Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Ventris
fluxiones etiam exiccat ovum, si aceto coctum comedatur: authores sunt
Galenus, et Simeon Sethi. Constantinus
albumen vel etiam totum ovum combustum, et cum vino, vel aceto potum,
vel impositum, omnes fluxiones sistere memorat. Serenus[1]
eandem facultatem putamini torrefacto assignat hoc versu. Torridus
ex vino cortex potabitur ovi. |
L’uovo
fa cessare anche le evacuazioni intestinali se viene mangiato cotto in
aceto: lo testimoniano Galeno Il
guscio d’uovo arrostito verrà bevuto con vino. |
Hippocrates[2]
alibi carnibus Gallinaceis assatis citra condimenta in alvi fluxu
utendum praecipit. Ius Gallinaceorum, referente Avicenna, coquitur
aliquando cum remediis astringentibus ad dysenteriam, et cum lacte ad
ulcera vesicae. Aetius ova lacti commixta dysentericis prodesse monet.
Talia autem ova oogala nuncupant. Dysentericorum, qui ardorem sentiunt,
clysteribus ova cruda adduntur eodem tradente, cum modico, ac largo
rosaceo conquassata. Plinius[3]
<cruenta excreantibus> quinque ovorum lutea in vini hemina
[4]
cruda sorberi dysentericis ait cum {iure} <cinere>[5]
putaminis sui, et papaveris succo, et vino. Alibi[6]
etiam fieri dysentericis remedium prodit singulare ovo effuso in fictili
novo, eiusdemque ovi mensura, ut paria sint omnia, melle, mox aceto,
<item oleo> confusis, crebroque permixtis. Quo fuerint ea {praestantiora}
<excellentiora>, hoc praesentius remedium erit. Alii eadem mensura
pro oleo, et aceto resinam adijciunt rubentem, vinumque; et alio modo
temperant, olei tantum mensura pari, pineique corticis duabus
sexagesimis {denariorum} <denarii>[7],
una eius quod rhus dicimus, mellis obolis[8]
quinque simul decoctis, ita ut cibus alius post quatuor horas sumatur.
Haec ille. |
In
un altro punto Ippocrate |
Celsus[9]
ova dura alvum astringere scribit, magis vero si assa sunt: ita Galenus
(legitur autem in nothis ei ascriptis) ova assata in cinere sine fumo,
mederi ait solutioni ventris, et dysenteriae, cum sumuntur cum quibusdam
astringentibus, et aqua agrestae: item, ut Avicenna addidit, asperitati
(ulcerationi) intestinorum, et vesicae: quod Galenus scribit de ovis in
aceto coctis, ut paulo ante diximus, maxime vero ita aegros iuveris,
quod si etiam admiscueris aliquid eorum, quae dysentericis, et coeliacis
prosunt, deinde super igni mediocri, et minime fumoso, qualis carbonum
est, frixeris, et exhibueris aegris. Convenienter autem addetur huic
remedio omphacium, et rhus, tum ruber dictus, qui obsoniis aspergitur,
tum succus ipsius, et galla, et sidia[10],
et cinis cochlearum, quae integrae tostae fuerint: necnon vinacea, et
fructus myrti, mespili, corni. His medicatiora sunt balaustia, cytini,
et hypocistis. |
Celso |
Nicolaus
Myreps{ic}us[11]
dysentericam quandam potionem laudatam describit, in qua membrana
ventriculi Gallinacei cum caeteris miscetur. Marcellus[12]
vero vestem, id est, tunicam ovi delicatam interiorem siccatam conterit,
vino miscet, et colat, et ex aqua dysenterico bibendam exhibet. Et
Plinius[13]
esse ait, qui dysentericis pullos dent in ipso ovo decoctos, admixta
vini austeri hemina, et pari modo olei polentaeque sed nescio num pro
remedio, an pro cibo: qui certe ab hoc avium genere, si ab ullo alio,
maxime in hoc affectu petitur. Alibi[14]
etiam ius e Gallinaceo dysentericis mederi asserit, sed veteris
Gallinacei vehementius <salsum ius alvum ciet>. Verum ut iunioris
Galli ius in hoc affectu conferre facile dixerim[15],
utpote quod astringere ex Galeno dixi, ita an veteris Gallinacei ius
dysentericos iuvet, maxime addubito: et verbum vehementius ita
interpretari velim, quasi hoc ius vehementius, magisque medicamentosum
sit, quam ut dysentericos iuvet: non autem quasi vehementius, aut
efficacius illis medeatur. Itaque Galli iunioris ius dysentericis utile
dixerim, veteris inutile, salsum, insuper noxium. Quare si torminosi,
vel coeliaci propter frequentes desurrectiones viribus deficiant
Marcellus prudenter eis Gallinae pinguis in butyro excoctae ius
exhibendum esse admonet. |
Nicolaus
Myrepsus |
Laudatur
item inter cibos dysentericorum ab Aetio edulium quoddam spongiosum ex
ovis confectum, quod suo loco describetur. Si iam gravis dysenteria
fuerit, intestinaque ulcera, et putrefactionem senserint, Avicenna
clysterem ex ovi albumine cum meliloto inijci iubet. Ad dolorem ventris
ab ovi testa tale medicamen ponit Serenus[16]: Praeterea
nivei sterilis testa uritur ovi Quae
postquam in tetram fuerit conversa farinam, Et
calidis potatur aquis, et pota medetur. |
Parimenti
da Ezio di Amida tra i cibi per i dissenterici viene decantato un cibo
spugnoso preparato con le uova, che verrà descritto a suo tempo. Se la
dissenteria è stata grave e l'intestino presenta ulcerazioni e processi
fermentativi, Avicenna prescrive di praticare un clistere composto da
albume d’uovo e da meliloto Inoltre
si fa incenerire il guscio vuoto di un uovo bianco come la neve Il
quale, dopo che si sarà trasformato in una polvere scura, Viene
bevuto con acqua calda, e dopo essere stato bevuto fa guarire. |
Ileo
resistit Gallinaceorum iecur assatum cum ventriculi membrana, quae
abijci solet, inveterata, admixto papaveris succo. Alii recentem torrent
ex vino bibendam. Secus Aretaeus[17]
{Iulio} <Iunio> Paulo Crasso Patavino interprete, videtur sentire,
qui in iliaco affectu alimenta alvum ducentia exhiberi iubet, et revera,
meo iudicio recte: at quod iuscula Gallinarum ille praescribit, ego
minus ob iam dictas causas probaverim. Ulcera renum, et vesicae mirifice
tollere tradunt ova ex aceto decocta. Alex. Trallianus ova cruda in
inflammatione renum sorberi consulit: et Plinius[18]
in eorundem rosionibus prodesse ovi luteum prodidit. Idem Dioscorides de
ovo sorbili. Fimum Gallinaceum album, et frictum adversus colicam in
potu confidenter exhibet Aetius. |
Contro
l’occlusione intestinale è efficace il fegato di pollo fatto
arrostire con la membrana dello stomaco fatta invecchiare, quella che
abitualmente si getta via, mescolandoci del succo di papavero. Altri
fanno arrostire quella fresca, che va bevuta con vino. Areteo di
Cappadocia |
[1] Liber medicinalis.
[2] De diaeta 3. (Aldrovandi)
[3] Naturalis historia XXIX,43: Cruenta excreantibus V ovorum lutea in vini hemina cruda sorbentur, dysintericis cum cinere putaminis sui et papaveris suco ac vino. § Aldrovandi non si è peritato di prendere in mano il testo di Plinio, né ha analizzato la citazione fatta da Gessner, che, eccetto iure invece di cinere, corrisponde alla ricetta di Plinio. Infatti chi deve bersi un quartino di vino non sono i dissenterici, ma coloro che sputano sangue. I dissenterici bevano vino ad libitum. – È d'obbligo emendare alla bell'e meglio.
[4] Vedi Pesi e misure.
[5] L’origine di iure
non è pliniana. È ovviamente gessneriana: Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 448:
Quinque ovorum lutea in vini hemina cruda sorbentur dysentericis, cum iure
putaminis sui, et papaveris [449] succo ac vino, Plin.
[6] Naturalis historia XXIX,50: Fit et dysintericis remedium singulare ovo effuso in fictile novum eiusdemque ovi mensura, ut paria sint omnia, melle, mox aceto, item oleo confusis crebroque permixtis; quo fuerint ea excellentiora, hoc praesentius remedium erit. alii eadem mensura pro oleo et aceto resinam adiciunt rubentem vinumque; et alio modo temperant, olei tantum mensura pari pineique corticis II sexagensimis denarii, una eius quod rhum diximus, mellis obolis V simul decoctis, ita ut cibus alius post IIII horas sumatur.
[7] Vedi Pesi e misure.
[8] Vedi Pesi e misure.
[9] De medicina II,30,2: Contra astringunt panis ex siligine vel ex simila, magis si sine fermento est, magis etiam si ustus est, [...] [2] dura ova, magisque si assa sunt; [...].
[10] Il sostantivo greco neutro sídion significa scorza di melagrana. La melagrana corrisponde al sostantivo femminile sídë.
[11] Nicolai Myrepsi Alexandrini Medicamentorum opus in sectiones quadragintaocto.
[12]
De medicamentis empiricis, physicis ac rationalibus liber.
[13] Naturalis historia XXIX,45: Dant et dysintericis pullos in ipso ovo decoctos admixta vini austeri hemina et pari modo olei polentaeque.
[14] Naturalis historia XXX,57: Ius ex gallinaceis isdem medetur, sed veteris gallinacei vehementius salsum ius alvum ciet.
[15] Con le dovute modifiche,
Aldrovandi finge di meditare, ma in effetti si tratta di un’elucubrazione
di Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 393: Ius e gallinaceo dysentericis medetur,
sed veteris gallinacei vehementius{.} salsum ius alvum cit, Plinius. hic
quoque ut galli iunioris ius in dysenteria prodesse facile concesserim, ita
an veteris quoque gallinacei ius ei conveniat, addubito: et verbum
vehementius ita interpretari malim, quasi hoc ius vehementius magisque
medicamentosum sit, quam ut dysentericos iuvet: non autem quasi vehementius
aut efficacius illis medeatur. Itaque galli iunioris ius dysenterijs utile
dixerim, veteris inutile, salsum insuper noxium. § Un semplice punto ha la
capacità di far incriminare un povero Plinio che, oltretutto, forse non
s’era mai interessato di brodi di pollo. Il tipografo – oppure un
amanuense – hanno messo un punto di troppo, un punto assente nelle attuali
edizioni, e che altera il senso della frase di Plinio, come subito fa
correttamente rilevare Gessner nella sua breve disquisizione clinica che
avrebbe potuto essere evitata. Infatti secondo il Plinio del XX-XXI secolo
– quello senza il punto fra vehementius e salsum - se il
brodo di pollo fa da astringente, un brodo salato di gallo vecchio è più
lassativo del solito. E il potere lassativo dobbiamo ascriverlo in primo
luogo al sale! E Gessner – nonostante il punto – approda a questa
interpretazione, che si basa sul potere osmotico di un qualunque cibo o
bevanda salati: il sale richiama acqua nell’intestino e idrata le feci.
Stavolta Plinio aveva ragione, ma cancellando il fatidico punto, che
verosimilmente non fu mai suo. E Gessner era un bravo medico. E Aldrovandi
imparava da Gessner.
[16] Liber medicinalis.
[17] Delle cause, dei segni e della cura delle malattie acute e croniche.
[18] Naturalis historia XXIX,43: Prodest et renibus, vesicae rosionibus exulcerationibusque. Cruenta excreantibus V ovorum lutea in vini hemina cruda sorbentur, dysintericis cum cinere putaminis sui et papaveris suco ac vino.