Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Clysteris
ad omnem colicam apud Ornithologum [284] descriptio ex Ioanne {Goveroto}
<Goevroto>[1]
Galliarum regis medico talis legitur: Gallus, quem vetustissimum
inveneris, virgis verberatus decolletur, et in situlam aquae inijciatur:
deplumati, exenteratique ventri immittantur haec medicamenta: anisi,
faeniculi, cumini, polypodii, seminis cnici[2],
singulorum semuncia, turpeti, senae, agarici in subtili linteo ligati de
singulis drachmae binae. Florum
chamaemeli[3]
manipulus. Decoquantur usque ad ossium separationem. Huius decocti libra
cum oleis de anetho, et de chamaemelo (duabus, vel tribus unciis
utriusque) et duobus ovi vitellis misceatur, fiatque clyster, qui
tepidus ventriculo vacuo exhibeatur. |
Nel
trattato dell’Ornitologo si legge la descrizione del seguente clistere
adatto per ogni tipo di colica, tratto da Jean Goevrot |
Ius
Galli veteris cum polypodio, et anetho in colico affectu, teste Avicenna,
saluberrimum est. Fimus item Gallinaceus adversus eiusdem affectus
cruciatus ex aceto, aut vino iuxta Dioscoridem, cum aqua calida, et
molle iuxta Rasem bibitur. Medicus quidam Mysus, ut scribit Galenus[4],
hunc fimum potandum exhibebat iis, qui diutius coli dolore fuissent
vexati ex {oximellite} <oxymelite>[5],
vel si id non aderat, ex aceto, aut vino aqua diluto. Et rursus alibi[6]
ex Asclepiade. Gallinarum interanea omnia, inquit, exempta, et in vas
fictile coniecta assato, ac trita reponito: usus vero tempore
cochlearium unum, et dimidium, et seminis dauci Cretici tusi, et
cribrati tantundem ex aquae mulsae calidae cyathis[7]
tribus exhibeto. Ornithologus in libro quodam manuscripto Germanico
albam tantum huius fimi partem adversum eundem dolorem salubriter bibi
legisse sese ait: ex vini cochleario. Gallinae tibiae cum pedibus coctae,
et cum sale, oleo, acetoque comestae coli sanant dolorem: ex Constantino,
et Aesculapio: at quidam pro coli hic colli legunt: ego coli legendum
arbitror[8].
Marcellus enim Empiricus[9]
simile habet medicamentum pro eodem dolore. Gallinam, inquit, per totum
diem a cibo abstineto: dein postero die, cum eam occideris, crura eius
cum sale, et oleo inassato, et ieiuno colico, qui se pridie cibo
abstinuerit, manducandum dato, mirifice profueris. Idem Marcellus
praesentaneum remedium colicis parat sic: Ova putidissima in Sole poni
iubet ut persiccentur: cum aruerint, conteri, et minutissime percribrari,
et ad praesidium in doliolo vitreo condi: cumque in aliquo auspicabitur
coli dolor, in hemina aquae calidae dari bibenda cochlearia tria. |
Come
testimonia Avicenna |
Ioannes
Guinterius Andernacus[10]
clarissimus medicus potionem ex decocto Gallinacei veteris, quae ad
colicum dolorem, tam ex pituita quam ex flatibus contractum efficax est,
praescribit, quae talis est: Hyssopi, calaminthae singuli manipuli,
uvarum passarum purgatarum sescuncia: anisi, faeniculi, carvi,
singulorum drachmae sex: seminis cnici unciae duae, polypodii quercini
recentis sescuncia: trium florum cordi familiarium singuli pugilli,
florum chamaemeli pugillus dimidius. Omnia Gallinacei cursu agitati,
defatigatique et praeparati, uti decet, ventri imposita, ex aquae
sextariis quinque ad ternas decoquito. In fine dum adhuc fervent
adijcito foliorum senae purgatorum uncias duas, et dimidiam, agarici
recenter in pastillos redacti drachmas decem, sinito per noctem macerari,
deinde ius colo traijciatur, serveturque usui. Cum necessitas postulat,
quatuor uncias sumito additoque syrupi violacei unciam, ac potui
exhibeto. Si parum proficere medicina videbitur, quod aeger forte alvum
habeat difficilem, electuarii diaphoenicon[11],
aut benedictae[12]
sesquidrachmae, aut duarum drachmarum instar adijcito. |
L’illustrissimo
medico Johann Günther von Andernach |
Haec
potio ad morbos tum ex atra bile, tum ex pituita ortos plurimum valet.
Verum praecipuus eius usus est ad colicos dolores partim ex flatuosa
materia, partim ex pituita creatos. Sed in huiusmodi potionibus
observandum esse admonet, quod quanquam {agaricus} <agaricum>
hisce addi soleat, tamen consultius in doloribus intestinorum omitti:
primum quod clysteribus iniectum essentiae suae levitate adhaerens,
interanea pungat, stimulet, defluxionemque ad ipsa provocet, ac
frequentissimam desidendi cupiditatem pariat: deinde, quod vim humoris a
longinquis partibus attrahendi obtineat. Chamaemelum autem recte hisce
decoctis imponi asserit quanquam alias medici hoc in illis uti non
soleant. Constare autem ipsa experientia huius solius decoctum omnibus
internis doloribus praesertim colicis, et nephriticis praesentissimum
esse remedium, ut permulti magno salutis suae commodo comprobarunt. Aqua
stilliticia chamaemeli idem fere praestat, sed decoctum efficacius. Sin
autem delicatiores hoc propter amarorem assumere recusent, {zaccharo}
<saccharo> gratius reddere poterunt. |
Questa
pozione è efficacissima contro le malattie originate sia
dall’atrabile |
Rursus
aliam ex Gallinacei iure potionem ad colicos pariter dolores
praestantissimam hanc praescribit. Gallinaceum veterem quatuor nimirum
annorum cursu defatigatum interficito, exinanitoque et repleto salis
fossitii drachmis tribus, seminis cnici, polypodii quercini recentis, et
contusi, hyssopi, singulorum uncia, seminis dauci, anethi,
am<m>eos[13],
singulorum semuncia, turpet<h>i drachmis tribus. Deinde resarto
ventre in duodecim aquae libris ad dimidias coquito: iuris decocti
uncias quatuor, aut sex potui exhibeto: nonnunquam etiam libram ab
inferioribus[14]
per clysterem infundito. Kiranides contra eosdem, et nephriticos
cruciatus ova Gallinarum imparia ex urina asini elixata, et esa mirifice
laudat: et pelliculam alias interiorem de ventriculo Galli [285] in vino
mixtam siccatam, ac tritam cum sale potam cum vino, vel condito {niphrium}
<nephriticos>[15]
sanare perfecte pollicetur. |
Poi
prescrive un’altra pozione ottenuta con brodo di gallo ugualmente
molto efficace contro i dolori colici. Uccidi un gallo vecchio
senz’altro di quattro anni e sfinito dal tanto correre, e svuotalo, e
riempilo con tre dracme [circa 10 g] di sale estratto dalla terra -
salgemma, un’oncia ciascuno [circa 28 g] di semi di cartamo, di
polipodio quercino fresco e pestato, e di issopo, una semioncia ciascuno
[circa 14 g] di semi di carota, di aneto e di Ammi majus |
[1]
Sommaire de toute médecine et chirurgie
(1530) - Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 394:
Clyster ad omnem colicam ex descriptione Io. Goevroti medici
regis Galliarum. Gallus quem vetustissimum inveneris, virgis verberatus
decolletur, et in situlam aquae inijciatur. deplumati exenteratique ventri
immittantur haec medicamenta: Anisi, foeniculi [faeniculi], cumini,
polypodii, seminis cneci [cnici], singulorum semuncia. turpeti, senae,
agarici in subtili linteo ligati, de singulis drachmae binae. florum
chamaemali [chamaemeli] manipulus. decoquantur usque ad ossium separationem.
Huius decocti libra cum oleis de anetho et de chamaemalo [chamaemelo] (duabus
vel tribus unciis utriusque) et duobus ovi vitellis misceatur, fiatque
clyster, qui tepidus ventriculo vacuo exhibeatur.
[2] Lo κνίκος di Dioscoride, in latino cnicus, dovrebbe corrispondere al cartamo, Carthamus tinctorius.
[3] Camomilla, dal greco chamaímëlon, melo terrestre, mela nana, per l'affinità dell'odore con certe mele.
[4] De simplicibus liber 10. (Aldrovandi)
[5] Gessner riporta vino
mielato. Chi è dotato di buona volontà - o di estrema curiosità dettata
dalla precisione - può benissimo controllare il testo di Galeno. Comunque,
così riferisce Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 399: Medicus quidam Mysus hoc fimum bibendum
dabat iis qui diutino coli dolore fuissent vexati ex oenomelite: vel si id
non aderat, ex aceto, aut vino aqua diluto, Galenus lib. 10. de simplic.
[6] De compositione medicamentorum secundum locos. (Aldrovandi)
[7] Vedi Pesi e misure.
[8] Appropriazione indebita.
Chi arbitratur non è Aldrovandi, bensì Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 396: Gallinae tibiae cum pedibus coctae, et
cum sale, oleo acetoque comestae, coli (alias colli) sedant dolorem,
Constantinus et Aesculapius. Ego coli legendum puto ex Marcello Empirico,
cuius haec sunt verba: Gallinam per totum diem a cibo abstineto. dein
postero die cum eam occideris, crura eius cum sale et oleo inassato, et
ieiuno colico qui se pridie cibo abstinuerit manducanda dato, mirifice
profueris.
[9]
De medicamentis empiricis, physicis ac rationalibus liber.
[10] De medicina veteri et
nova tum cognoscenda tum faciunda commentarii duo To. 2 dial. 7
(Aldrovandi-Lind)
[11]
Diaphoenicon: [...] of the Greek word Phoenix, which signifies also a Palme-tree.
Which is a fallacy of equivocation, from a community in name inferring a
common nature; and whereby we may as firmly conclude, that Diaphoenicon, a
purging Electuary hath some part of the Phoenix for its ingredient; which
receiveth that name from Dates, or the fruit of the Palme-tree, from whence
as Pliny delivers, the Phoenix had its name [NH XIII,42]. (Sir Thomas Browne
(1646; 6th ed., 1672), Pseudodoxia Epidemica III:xii)
[12] Il cardo benedetto - blessed thistle in inglese - ha ricevuto nomi scientifici diversi, tra i quali è poi prevalso quello di Cnicus benedictus datogli da Linneo. Tali nomi erano: Calcitrapa lanuginosa Lam. / Carbenia benedicta Benth et Hook / Carduus benedictus / Centaurea benedicta L.
[13] Il sostantivo greco neutro ámmi, che al genitivo fa ámmios e ámmeøs, in Galeno e in Dioscoride viene identificato con la pianta ammi copticum.
[14] Un clistere viene abitualmente somministrato per via anale, salvo che ai tempi di Günther von Andernach (1505-1574) fosse già in uso la lavanda gastrica, il che giustificherebbe la precisazione ab inferioribus.
[15] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 398: De ventriculo galli interior pellicula
in vino missa et siccata ac trita cum sale, posita (pota) cum vino vel
condito, nephriticos perfecte sanat, Kiranides.