Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Verum,
quod pace cum Galeni, tum [282] sequentis Sylvii dixerim, recentior
medicina ad hos usus mire hanc membranam celebrat. Antonius
Guainerius praeparatam miscet medicamento ad confortandum ventriculum:
item Leonellus medicamento ad eiusdem dolorem. Praeparatur vero, ut
Sylvius ex {Bartolomaeo} <Bartholomeo> annotat, hoc modo: lixivio
calido hora una maceratur, ter lavatur, deinde vino ter[1]
maceratur, et ter lavatur: iterum lixivio, post vino, et siccatur
clibano, ex quo panis extractus est. |
In
verità, per dirla senza offendere sia Galeno |
Porro
Plinius[2]
dissolutum stomachum pullos ovorum cum gallae dimidio confirmare ait,
ita ut ne ante duas horas cibus sumatur. Sed stomachum in primis
roborant, et vires restaurant ova semicocta, ut alibi legimus inter
notha Galeno adscripta, ubi pariter ovum crudum sitim prohibere dicitur.
Marcellus[3]
vero sitire aegrum desinere tradit, si sorbeat ovi vitellum semicoctum,
oleoque permixtum. Ad vomitum nimium reprimendum sulphuris vivi pusillum,
et ramenti cornu<s> cervi tantumdem in ovo sorbili tritum, et
permixtum {bili} <bibi>[4]
utile est, authore Marcello, qui hoc etiam saepe expertum esse asseverat,
non vomiturum amplius, qui in ovo sorbili cimicem unum contritum ieiunus
ignorans biberit. Ovorum vitelli cum vino, et oleo cocti, adiecta
polenta mane sumpti medentur his, si Constantino credimus, qui cibos non
continent. |
Inoltre
Plinio |
Quod
si autem vomitum promovere medicus velit, stercus Gallinaceum certo
vomitum educit: unde etiam contra venena propinatur: quod Guainerius
quoque testatur, sed misceri iubet cum lini urticaeve semine cum aqua
decocto, aut aqua et butyro: et Villanovanus stercoris Gallinacei pulli
drachmas[5]
duas dissolutas in multa aqua calida, et {petas} <potas> vomitum
proritare memorat. Dolores stomachi lenit ovi vitellus tostus, et in farina comminutus, et
cum polenta potus: author est Archigenes apud Galenum[6].
Inter neotericos medicos nunquam satis laudandus Guilhelmus Rondotelius[7]
cinerem intestinorum{.} Gallinae ad dolorem, et humectationem ventriculi
dari scribit. |
Ma
se un medico volesse stimolare il vomito, lo sterco di pollo provoca
sicuramente il vomito: per cui viene somministrato anche contro i
veleni: il che lo afferma anche Antonio Guainerio, ma prescrive di
mischiarlo con semi di lino |
Amatus
Lusitanus pro muliere quadragenaria, quae maximo dolore ab ore stomachi
ad imum pectinem cruciabatur, febricitabat, vomebat, nec quicquam alvo
reddebat, post caetera remedia ius Galli praescripsit hoc modo. Gallum
veterem quatuor ad minimum annorum defatigatum interfice, et exenterato
immitte salis gemmae drachmas tres, seminis cnici[8],
polypodii de quercu recentis, et contusi ana unciam[9]
unam, seminis Dauci, anethi, am<m>eos[10]
ana semunciam turbith drachmas tres, misce et in libris duodecim aquae
fiat decoctio ad media<s>. Huius decoctionis, inquit, uncias sex ieiuna bibebat, et
ex eadem interdum clyster parabatur, quibus alvus secessit, ac dolor, ex
toto levatus est. Trallianus
etiam cava iecoris Galli veteris iure purgat[11].
Dolore hepatis propter flatus contracto, per diem sanat aegrum, etsi
vehementer affectum oleum ovorum.[12] |
Amato
Lusitano |
In
icteris sulphur cum ovo sumptum, expurgat, ut legitur in libello de cura
icteri, qui Galeno tribuitur. Gallina si sit luteis pedibus, prius aqua
purificatis, dein collutis vino quod bibatur, morbo regio, teste Plinio[13]
resistit. At in eodem libello Galeno ascripto Galli a cibo ictericorum,
nisi moderate carnosi fuerint, excipiuntur. Ornithologus[14]
tamen pelliculam interiorem ventriculi Gallinae nigrae quosdam asserit e
vulgo adversus eundem morbum bis, aut ter edendam suadere. |
Negli
itteri lo zolfo assunto con un uovo ripulisce, come si legge in un
opuscolo sulla cura dell’ittero che viene attribuito a Galeno. Come
riferisce Plinio, una gallina se ha le zampe gialle, prima pulite con
acqua e quindi lavate con vino che deve essere bevuto, è efficace
contro l’itterizia. Ma sempre in quell’opuscolo attribuito a Galeno
i galli se non sono abbastanza in carne vengono esclusi dalla dieta
degli itterici. Tuttavia l’Ornitologo asserisce che contro la stessa
malattia qualcuno tra la gente comune consiglia di mangiare due o tre
volte la membrana interna dello stomaco muscolare - o ventriglio - di
una gallina nera. |
Ad
hydropem, si hepatis causa ortum habeat, Hippocrates[15]
Galli carnem hoc modo praescribit: Quum
autem decem dies praterierint cibos accipiat paucos, et obsonium habeat
Galli carnem assatam calidam. {Caeliacis}
<Coeliacis> ova decoquuntur in aceto, donec durescant, et vitelli
eorum tosti cum pipere esui dantur, quod remedium Marcellus plurimum
probat. Serenus[16]
eosdem recreari putat pane, inquiens{.}<:> Quem madido farre efficies, ac mollibus ovis. Quorum testa fero prius emollescat aceto. |
Contro
l’idropsia - o anasarca Lo
farai con farro Il
cui guscio deve prima rammollirsi in aceto molto forte. |
Sed
Marcellus, et Serenus forte id remedii ex Plinio[17]
transcripserint, qui sic habet. Ova
in aceto macerata, ut emolliatur putamen, cum farina in pane subigunt,
quibus {caeliaci} <coeliaci> recreantur.
Quidam ita resoluta in patinis torreri utilius putant. |
Ma
forse Marcello e Sereno hanno trascritto questo tipo di rimedio da
Plinio, il quale si esprime così: Impastano con la farina per farne
del pane delle uova macerate in aceto in modo che il guscio si
rammollisca, e coloro che soffrono di dolori intestinali ne vengono
risollevati. Alcuni ritengono più utile che vengano abbrustolite in
padella dopo averle così rammollite. |
Alias
vero Marcellus membranam, quae est in ventriculo Gallinae siccatam,
tritam, et cum vino austero potui ieiuno datam {caeliaco}
<coeliaco> mederi testatur, ita ut ipsa Gallina prius biduo
abstineat cibo, et qui potionem accepturus est, ante diem frugi sit, et
non caenet. Sed
et hoc remedium Plinius[18]
habet. Membrana Gallinarum, inquit,
tosta et data in oleo, ac sale {caeliacorum}
<coeliacorum> dolores mulcet. Abstinere autem frugibus ante et Gallinam, et hominem
oportet[19]. Et Constantinus: Pellis
interior, inquit, de
ventriculo Galli, et cum vino pota ventrem abstringit. Sed Dioscorides totam eam vim ventriculo tribuere videtur, dum
ait: Gallorum ventriculus
(Marcellus Virgilius[20] interpres addit in senectute, quoniam proxime de
veterum Gallinaceorum iure dixerat author) inveteratus, et in umbra
siccatus pondere trium unciarum (ὅσον γ’ [21],
sic habet codex noster[22]
impressus, corrupta ut apparet, ponderis nota, drachmae fortassis, quae
designatur alibi in Dioscoride instar maiusculi lambda iacentis, hoc
modo <) sumptus praesenti
remedio est contra nimias {purgationas} <purgationes>, quae a
deijcientibus alvum medicamentis fiunt. Quamprimum enim purgationes eas
sistit. In quem usum terendus est, et [283]
cum aqua bibendus. |
Ma
d’altra parte Marcello assicura che la membrana che si trova nello
stomaco della gallina, essiccata e tritata, data da bere a digiuno con
del vino secco a chi soffre di dolori intestinali, fa guarire, ma la
gallina deve prima astenersi per due giorni dal cibo, e chi sta per
ricevere la pozione, il giorno prima deve essere frugale e non deve
cenare. Ma anche Plinio ha questo rimedio. Egli dice: La membrana
delle galline, arrostita e somministrata con olio e sale, mitiga i
dolori dei sofferenti d’intestino. È necessario che prima tanto la
gallina che la persona si astengano dai cereali. E Costantino
Africano dice: La membrana interna dello stomaco del gallo bevuta con
del vino fa da astringente intestinale. Ma Dioscoride |
[1] Sembrerebbe ovvio che bisogna ricambiare il vino tre volte, ma non si specifica quanto tempo deve intercorrere tra una macerazione e l’altra. Magari si cambia il vino dopo un’ora e si lava la membrana. Bisognerebbe disporre del testo di Montagnana. Potrebbe esserci scritto, che ne so, terna, sottinteso hora, per esprimere in un modo un po’ insolito una macerazione in vino che deve durare tre ore, senza però ricambiarlo. Ma questa ipotesi è strampalata, perché dopo ciascuna macerazione in vino la membrana va lavata, e va lavata tre volte. Si tratta di libertà prescrittive che solo le menti eccelse sanno elargire a noi comuni mortali. Oppure è per lasciare il tutto alla nostra inventiva.
[2] Naturalis historia XXIX,45: Stomachum dissolutum confirmant pulli ovorum cum gallae dimidio ita, ne ante II horas alius cibus sumatur. Dant et dysintericis pullos in ipso ovo decoctos admixta vini austeri hemina et pari modo olei polentaeque.
[3]
De medicamentis empiricis, physicis ac rationalibus liber.
[4] Non posseggo il testo di Marcello Empirico, ma la versione di Gessner è – come direbbero gli anglofoni – more reliable. Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 443: Ad vomitum nimium reprimendum sulphuris vivi pusillum, et ramenti de cornu cervi tantumdem, in ovo sorbili tritum et permixtum bibi utile est, Marcellus.
[5] Vedi Pesi e misure.
[6] De compositione medicamentorum secundum locos & Eup. 1.97. (Aldrovandi)
[7] De ponderibus sive de justa quantitate et proportione medicamentorum liber, cap. 18. (Aldrovandi)
[8] Lo κνίκος di Dioscoride, in latino cnicus, dovrebbe corrispondere al cartamo, Carthamus tinctorius.
[9] Vedi Pesi e misure.
[10] Il sostantivo greco
neutro ámmi, che al genitivo fa ámmios e ámmeøs, in
Galeno e in Dioscoride viene identificato con la pianta ammi copticum.
§ Anche Conrad Gessner riporta ameos. È quindi evidente che
l’errore viene tramandato da Aldrovandi che sta citando parola per parola
il testo di Gessner, Historia Animalium III (1555) pag. 394: Amatus
Lusitanus pro muliere quadragenaria, quae maximo dolore ab ore ventriculi ad
imum pectinem cruciabatur, febricitabat, vomebat, nec quicquam alvo reddebat,
post caetera remedia, ius galli praescripsit huiusmodi. Gallum veterem
quatuor ad minimum annorum, defatigatum interfice, et exenterato immitte,
salis gemmae drachmas tres, seminis cnici, polypodii de quercu recentis et
contusi, ana unciam unam, seminis dauci, anethi, ameos, ana semunciam.
turbith drachmas tres. misce et in libris duodecim aquae fiat decoctio ad
medias,[...]. § Ma il download è stato inaccurato: ad media invece
di ad medias. Stando ad Aldrovandi – e forzando alquanto assai la
sintassi - si dovrebbe fare una cottura a metà, secondo Gessner si fa
cuocere sino a raggiungere due litri d'acqua. Una bella differenza!
[11] Conrad Gessner, Historia
Animalium III (1555) pag. 393: Cava iecoris purgat galli veteris ius,
Trallianus.
[12] Conrad Gessner, Historia
Animalium III (1555) pag. 442: [Oleum ovorum] Per diem curat aegrum
vehementer affectum dolore hepatis propter flatus contracto. Colorem
corruptum restituit, praesertim in albedine oculorum, Arnoldus de Villano.
[13] Naturalis historia XXX,93: Morbo regio resistunt sordes aurium aut mammarum pecudis denarii pondere cum murrae momento et vini cyathis II canini capitis cinis in mulso, multipeda in vini hemina, vermes terreni in aceto mulso cum murra, gallina, si sit luteis pedibus, prius aqua purificatis, dein collutis vino, quod bibatur, [...]
[14] Conrad Gessner, Historia
Animalium III (1555) pag. 397: Hanc pelliculam de gallina nigra quidam
e vulgo adversus regium morbum edendam suadent, bis aut ter.
[15] De affectionibus internis. (Aldrovandi)
[16] Liber medicinalis.
[17] Naturalis historia XXIX,49: Maceratorum in aceto molliri diximus putamen; talibus cum farina in panem subactis coeliaci recreantur. Quidam ita resoluta in patinis torrere utilius putant, quo genere non alvos tantum, sed et menses feminarum sistunt, aut, si maior sit impetus, cruda cum farina et aqua hauriuntur. Et per se lutea ex iis decocuntur in aceto, donec indurescant, iterumque cum trito pipere torrentur ad cohibendas alvos.
[18] Naturalis historia XXX,58: Membrana gallinarum tosta et data in oleo ac sale coeliacorum dolores mulcet — abstineri autem frugibus ante et gallinam et hominem oporteat —, fimum columbarium tostum potumque.
[19] Vale la pena segnalare
che oportet è indicativo presente - vedi caso - anche in Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 398: Membrana gallinarum
tosta et data in oleo ac sale, coeliacorum dolores mulcet. abstinere autem
frugibus ante et gallinam et hominem oportet, Plinius. § Non si emenda il
testo di Aldrovandi né quello di Gessner con oporteat, anche se
Plinio con oporteat esprimeva una prescrizione che non era rigida e
imperativa come viene invece formulata da oportet.
[20] Nel commento al De materia medica (1523) liber II cap. XLII.
[21] In greco significa circa 3 - roughly 3.
[22] Potrebbe trattarsi di
un’ulteriore appropriazione indebita, in quanto forse il codice non era
assolutamente a disposizione di Aldrovandi, ma solo di Gessner. Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 397: [...] inveteratus
(κοιλία
ταριχευθεῖσα)
et in umbra siccatus pondere trium unciarum (ὅσον
γ’, sic habet codex noster impressus,
corrupta ut apparet ponderis nota, drachmae fortassis, quae designatur alibi
in Dioscoride instar maiusculi lambda iacentis, hoc modo <,) sumptus,
[...].